Meer informatie

Aan het station Kota stapten wij uit. De kaartjescontroleur, een jonge Javaan, kende mij van gezicht en keek mij verlegen aan. Mijn Javaanse lotgenoot droeg weer mijn koffertje. Plaatsen waren voor ons besproken in een 3e klasse wagon. Eigenlijk moet het 4e klasse zijn, maar daar de eendaagse slechts drie klassen heeft, was het derde klasse.
[Walraven – in boevenpak, 43-44]
In de nacht van donderdag op vrijdag verschenen geallieerde vliegtuigen om middernacht weer boven Soerabaia. Een van de toestellen werd neergeschoten ‘vermoedelijk' – zo zegt een ander communiqué – een Consolidated-bommenwerper. De Japanners schijnen dus de nieuwste geallieerde vliegtuigtypen nog niet zo goed te kennen. Het station Kota in Soerabaia is, volgens mededelingen van de spoorwegen, getroffen, zodat het spoorwegverkeer met de andere delen van Java voorlopig is gestremd. Reizigers zullen dus de eerste paar dagen wel niet hier in Bandoeng aankomen om bijzonderheden over de aanvallen te vertellen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 259]
Cijfers, die uiteraard zeer moeilijk zijn te controleren, schatten het aantal slachtoffers in Soerabaia ten gevolge van recente bombardementen op 257 Europeanen (?) en ongeveer 6000 Indonesiërs en Chinezen. Dit grote aantal slachtoffers zou te wijten zijn aan het feit, dat de bommen begonnen te vallen, net toen het personeel op de voorpleinen van de kantoren de verplichte ochtend-gymnastiek deed.
[Bouwer – Het vermoorde land, 261]

Meer informatie

Vóór 1851 bestond op Java de zoogen. passerpacht [passarbelasting]; door het Gouv. toch werd het recht verpacht om van alles, wat op die markt te koop werd aangeboden, belasting te heffen. Was de heffing op zich zelve reeds drukkend, daar zelfs de arme Javaan, die eene kleinigheid ten verkoop uitstalde, belasting moest betalen, zoo werd het bezwaar nog verhoogd door de omstandigheid, dat de pachters Chineezen waren, die zich weinig om het belang der bevolking bekreunden en wier handelingen in de binnenlanden niet gecontroleerd konden worden, zoodat zij vaak hoogere rechten hieven dan de verordeningen toelieten, terwijl de Javaan, die in hen Gouv. dienaren zag, het niet waagde, zich tegen die afpersing te verzetten. [Encyclopaedie III, 351] 

Wolter van Hoëvell (1812, 1879), was predikant te Batavia toen hij zich door zijn vooruitstrevende ideeën op koloniaal-politiek gebied, blijkende uit zijn publicaties, het ongenoegen van de Indische regeering op den hals haalde. Hierdoor gedwongen in het moederland terug te keeren zette hij zijn actie voort en wist zoodanig de aandacht op zich te vestigen dat hij in 1849 tot lid der tweede kamer werd verkozen. Mede door zijn invloed werden de ergste misbruiken tegen het cultuurstelsel weggenomen. De gehate passarbelasting werd afgeschaft en aan de slavernij werd bij de wet een einde gemaakt (1859) alles dank zij de actie van Van Hoëvell. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 436-437] 

Meer informatie

Vervallen Weltevreden is nog sierlijk, elegant en proper, vergeleken bij deze groote, smerige, drukke stad, wier grootheid alle grootschheid, wier smerigheid alle schilderachtigheid, wier drukte alle gezelligheid mist. Hier dringt en duwt en tuft door de trafic naar de Roode Brug àl de drang om toch vooral gauw geld te maken en wèg te kunnen gaan en over dezen drang heen, bimbamt de sombere klok: Malaise!! den bleeken zakenman ellendiglijk en onverbiddelijk om de ooren.
[Couperus – Oostwaarts, 207]
Je verhalen over de botheid der hadji’s zijn goed. Wij zijn daaraan gewoon maar het is zoo. Als je midden in Soerabaia, op het drukste punt van de benedenstad, bij de Roode Brug staat dan zie je er een aan den kant van de modderrivier, die zijn gat naar je toedraait, zijn broek afstroopt en kalm zijn darm leegt, in the face of all the world! En we hebben een burgemeester, en een gemeenteraad, en verordeningen, en een gezondheidsdienst, en veel scholen, en een Inlander is niet eens een Inlander meer, maar ‘een Indonesiër’.
[Walraven – Brieven, 264]
Het was begrijpelijk dat de komst van Britse troepen beschouwd werd als voorbereiding van die van Nederlandse militairen, die zouden trachten de koloniale verhoudingen te herstellen. Toen Soerabaia door de Britse militairen bezet zou worden, braken daar hevige gevechten uit, waardoor deze poging aanvankelijk mislukte. Een Engelse brigade-generaal werd er op straat vermoord. Er vielen talloze doden, ook onder het Europese bevolkingsdeel.
[Koch - Verantwoording, 256] 
Ze vertelden me dat de avond tevoren een Engelse brigadegeneraal was vermoord door de BKR en dat zijn verminkte lijf als voer in de Kali Mas bij de Rode Brug was geworpen. In alle wateren die door onze stad stroomden, leefden talloze vraatzuchtige kleine krokodillen en leguanen en grote rivierschildpadden
[Birney – Tolk van Java, 293] 
Op de Jembatan Merah, de Rode Brug over de Kali Mas, hoorde ik van mijn gids over het mythische gevecht tussen de Haai en de Krokodil, die het water ooit rood kleurden.
[Birney – Tolk van Java, 529-532] 

Meer informatie

Deze gevangenis is minstens een eeuw oud; men mag wel aannemen, dat zij staat op de oude plaats van het gestraftenkwartier uit de Compagnietijd. Het geheel lijkt overigens meer op een werkplaats, dan op een gevangenis. In het middengedeelte is een groep oude gebouwen, waaruit het geluid van zaagmachines en smederijen komt. Men kan alleen naar binnen zien door een hier of daar openstaande deur. Doch de zaagmachine huilt de ganse werkdag lang. Dikke djatistammen liggen op hoge stapels overal langs de kale, grijze, met een soort cementstof bedekte wegen.
[Walraven – in boevenpak, 28-29] 
De gevangenis-werkplaatsen te Soerabaja, welke tot heden met winst gewerkt hebben, boekten in de afgeloopen maand een verlies van f 2000. [De Locomotief, 12 April 1917] 

… maar zodra de schemering viel, begonnen de Javanen en imiteerden een volledige gamelanvoorstelling. Er waren allerlei stemmen, waaronder een heel zware, die de donkerste gonggeluiden kon nabootsen. Daarnaast was er een hoge jongensstem, die het vrouwelijk element in het concert voorstelde. O, de vrouw! Ook in Soekamiskin zong elke avond een jongen met een vrouwenstem, en praatte ook met een vrouwenstem. Dan was het stil en luisterden allen blijkbaar in een zwijgende aandacht. Het gemis van de vrouw onder gevangenen zal wel nooit iemand, die zelf nimmer gevangen is geweest, kunnen beseffen. Naast de verveling is dit het ergste. Het huwelijk van de gevangene is voor de duur van de gevangenschap ontbonden en hierover moet men niet licht denken.
[Walraven – in boevenpak, 37-38]

Hij beloofde mij te zullen opsluiten in het blok der ‘mannen van standing’. Op mijn verbaasde vraag of men die in de gevangenis óók had, deelde hij mede, dat er twee blokken met Europeanen waren. In het ene werden landlopers, gewezen fuseliers en matrozen opgesloten, die voortdurend onderling vochten en elkaar bestalen. Daar hoorde ik, vond hij, niet tussen.
[Koch - Verantwoording, 140-141]

Mijn vrouw en kinderen kwamen mij elke middag in de gevangenis bezoeken: met de 'voorschriften' die dit verboden en slechts éénmaal per week bezoek toestonden, werd de hand gelicht. Zij brachten me chocolade en andere eetwaren mee, zodat ik de vrijwel ongenietbare gevangeniskost – rijst met een frikkadelletje en veel sambal, alles met een onmiskenbare bliksmaak – tenminste voor een deel kon laten staan.
[Koch - Verantwoording, 143] 

In Soerabaja stormden op 22 april tientallen Japanse militairen met gevelde bajonetten het gebouw van de Raad van Justitie binnen, ‘de rechters en advocaten werden’, schreef later een in het gebouw aanwezige inspecteur van politie, ‘in hun toga uit de rechtszalen gesleurd’ en kwamen met andere arrestanten in de gevangenis aan de Werfstraat en in de hulpgevangenis Boeboetan terecht. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 300-303] 

In Soerabaja werden de in juli opgepakten in de oude gevangenis aan de Werfstraat opgesloten. Het gesticht had grote cellen welke vroeger voor maximaal negentien Javanen bestemd waren – nu werden in elke cel omstreeks vijftig Nederlanders gepropt. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 328] 

Midden november (de gevechten in Soerabaja waren in volle gang) werd door pemoeda’s een massamoord op de inzittenden in de gevangenis voorbereid – zij werden op het nippertje gered, doordat een reserve-kapitein bij het Knil, J.L. Boer, gewaarschuwd door een Ambonees die vroeger cipier in de gevangenis was geweest, met één Britse tank en twaalf Bits-Indische militairen (de door de Indonesiërs bij uitstek gevreesde Gurkha’s) in de nacht van 9 op 10 november vanuit de Britse enclave naar de gevangenis doorstiet waar hij de wacht wist uit te schakelen; later op de 10de konden de Britten de bevrijde gevangenen met vrachtauto’s naar het havengebied afvoeren, waarna de meesten met schepen naar Batavia en Singapore werden overgebracht [Het Koninkrijk der Nederlanden,12, 720-721] 

Achter in de zaal beweegt een groepje mensen. Met een lichte schok herken ik de zeven veroordeelden. Ze zijn er dus. Zij staan recht overeind, op hun levende voeten, en bewegen zich gewoon. Zij doen als normale mensen, wier levensduur onbeperkt is. Enkele bewakers zijn bij hen. Ik kom naderbij en zie dat men bezig is de gevangeniskleding der zeven mannen te verwisselen. Want het is een voorrecht van ter dood veroordeelden, dat zij in hun eigen kleren mogen sterven. Bovendien heeft dit privilege het voordeel dat de eigendommen van de staat onbesmeurd blijven.
[Van der Hoogte – Het laatste uur, 134-136]

Meer informatie

Handelsvereeniging Amsterdam. Vóór de H.V.A. stond hier de schouwburg.
Men vindt in deze stad eenen schouwburg, waarin een gezelschap van liefhebbers op eene zeer voldoende wijze de beste Vaderlandsche tooneelstukken voorstellen. Dit is eene navolging van den Liefhebberij-schouwburg te Batavia, waarvan ik nader gelegenheid vinden zal iets te zeggen, wanneer ik over de gewone leefwijze der Europeanen op Java in het algemeen zal handelen.
[Olivier – Tafereelen I, 205]
Die voorstellingen zijn echter niet veel bizonders hier en, daar het in de comedie-zaal, waar ze meestal gegeven worden, erg warm is, is ’t genot niet bijster groot.
Ik ben een paar keer met mevrouw Verduijn en de jongens daarheen geweest, doch gewoonlijk vraagt zij mij om bij nonnie thuis te blijven en gaat zij met haar man en hare zoons.
[Adinda – Vrouwen lief en leed, 188-189]
De Schouwburg wordt afgebroken. [Het Indische Leven-1-30, 594-595] →

Het hoofdonderwerp van de Handelsvereeniging ‘Amsterdam’ was de suikercultuur.

De suikercultuur in Indië heeft gouden tijdperken en perioden van diep verval gekend. De eerste crisis, die de huisvrouw hier meemaakte, was in Mei 1803, toen als gevolg van den oorlog tusschen Engeland en Frankrijk de vaart en de handel geheel gestremd raakten en de voorraad onverkochte suiker in ’s Lands pakhuizen aangroeide tot ruim 150.000 pikols
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd II, 10-12]
In die jaren werd duidelijk, hoezeer Nederlands-Indië sociaal-economisch en financieel van zijn export afhankelijk was, en hoe kwetsbaar die export was. Van de ongeveer 180 suikerfabrieken werd de helft gesloten, de prijzen van andere producten – rubber, thee, koffie, copra, mais, tapioca-producten enz. – daalden sterk en de werkloosheid, die ook in de zg. hausse-jaren 1925-29 aangegroeid was, nam nog veel sterker toe.
[Koch - Verantwoording, 198-200]

Meer informatie

In de suiker zijn nog geen menschen ontslagen en ook zijn de salarissen nog niet verminderd, maar de plannen tot het laatste bestaan bij de de heeren werkgevers (die in een sterke vereeniging zijn georganiseerd) en we wachten maar op de dingen, die komen zullen.
[Walraven – Brieven, 103-104]
Deputaties van het Suikersyndikaat, van het Landbouw-Syndikaat, van de Soekaboemische en de Kedirische Landbouwverenigingen eisten krasse maatregelen, maar keerden van audiënties onverrichterzake terug, met de goede raad voor redelijke arbeidsvoorwaarden te zorgen.
[Koch – Batig slot, 23-24]
Het was niet waarschijnlijk, dat een staking niet op een volslagen nederlaag zou uitlopen, en de administrateurs der suikerondernemingen toonden zich door de bedreiging niet geïmponeerd. Maar de regering vreesde terecht, dat ze aanleiding zou geven tot ongeregeldheden. In Maart 1920 liet de gouverneur-generaal [Van Limburg Stirum] een rondschrijven uitgaan aan de residenten in wier gewesten suikerondernemingen bestonden, waarin opgedragen werd een onderzoek in te stellen naar de arbeidsvoorwaarden op die ondernemingen.
[Koch - Verantwoording, 115]
De stakingsdreiging was een reusachtige bluf: de directies en administrateurs In Nederlands-Indië maakten zich er geen zorgen over. Maar de voorzitter van de Suikerbond, de heer W. A. Th. Burger, was een geboren tacticus. Toen de directeuren en bedrijfsleiders in Indië onvermurwbaar bleken te zijn, zond hij een telegram aan R. Soerjopranoto met de mededeling, dat de Suikerbond voornemens was een staking te proclameren.
[Koch - Verantwoording, 127-129] 
Reeds in het jaarverslag van het Asni over 1927 gaf de toenmalige voorzitter uiting aan gevoel van ongerustheid. De naaste toekomst moest met meer bezorgdheid worden tegemoet gezien. De in 1929 gevolgde crisis heeft deze ongunstige verwachtingen overtroffen en de kern van het jaarverslag van 1930 culmineerde in de onomwonden mededeeling, dat de toestand van de suikerindustrie ongunstig was en dat op een spoedig herstel van den toestand niet mocht worden gehoopt. [Nieuw Soerabaia 233]

Meer informatie

[Koloniaal verslag.] Omtrent de politie wordt o.a. medegedeeld:
Op de drie hoofdplaatsen Batavia, Semarang en Soerabaja is de leiding van het politiewezen van een assistent-resident voor de politie, bijgestaan door den controleur voor de politie, overgegaan in handen van een deskundig ambtenaar, die den titel van hoofdcommissaris van politie voert, en die zijn functie onder superintendentie van den assistent-resident uitoefent. Het overige Europeesche personeel bestaat uit commissarissen van politie der eerste klasse, politie-opzieners der eerste klasse en hoofdagenten. De controleurs voor de politie vervallen – in verband waarmede de formatie der controleurs bij het binnenlandsch bestuur op Java en Madoera met 3 verminderd is – en van de tot dusver bestaan hebbende betrekkingen zijn die van waterschout, schout en onderschout verdwenen en is alleen die van politie-opziener overgebleven. [De Locomotief, 23 October 1911]. 

Meer informatie

De sociëteit Concordia, een prachtig mooie zaal, in een goed gebouw, ligt in een vrij nette omgeving van fraaie, nieuwerwetsche, ruime toko’s en handelshuizen, en hoewel die ontspanningsplaats goed bezocht wordt, draagt zij toch het kenmerk van den handel; overdag nl. is het er ledig, alleen des avonds komen de leden gebruik maken van de lees- en biljartzalen of de groote, fraaie marmeren concertzaal.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 269-270]

Wij gaan wel eens samen ergens naar toe. Naar een schouwburg of naar een café, of we gaan soms wel eens ergens eten in een restaurant met ons tweeën, en bij die gelegenheden ontmoet je dan altijd van die burgerlijke maniakken, die zelf in alle opzichten van Indische vrouwen hebben geprofiteerd doch ten slotte erg fatsoenlijk getrouwd zijn met een Europeesche of een z.g. Europeesche.
[Walraven – Brieven, 152-153]

Meer informatie

De Soerabajase h.b.s., een grote school met zes parallelklassen aan het begin, stond op een ruim terrein aan de Aloon-aloon op de hoek van de Sociëteitstraat. Ik kwam erop via een toelatingsexamen dat me weinig moeite kostte. We hadden school van 7-1 met drie vrije kwartieren ertussendoor, en behalve de normale zomervakantie van de Hollandse scholen de maand november als de warmste van het jaar vrij.
[Romein-Verschoor – Omzien, 55]
Ons klaslokaal op Surabaja zag op, precies zo’n beboomd erf uit. Onder die dichtbeloverde bomen werden het hele jaar door blaren geveegd door ‘kettingjongens', gestrafte dwangarbeiders in een somber vaal-bruin gekleed en met een ijzeren band om hun nek gesmeed: schrrs, schrrs... totdat onze Engelse leraar in kwasi-wanhoop een hand ophief en een jongen van de voorste bank naar buiten stuurde - .’Tell that man to stop or I'll kill him!'
[Romein-Verschoor – Met eigen ogen, 106-107]
Ik heb vrij bittere herinneringen aan de oversexed sfeer van mijn Surabajase H.B.S.-jaren. Wij meisjes hadden er een eigen tuin en recreatiegebouw, er werd niet aan sport gedaan en er was geen enkel kameraadschappelijk contact met de jongens, waarmee we in één klas zaten. In onze vrije tijd zaten we en praatten, altijd in die broeierige toon, altijd over ‘de liefde'. Aan de overkant van het zonnige erf op de trappen van het hoofdgebouw zaten de jongens in soortgelijke, maar minder benauwde en meer branie-achtige gesprekken.
[Romein-Verschoor – Met eigen ogen, 94-95]
Twee jaar na mijn schande kreeg ik gelegenheid wraak te nemen, zoals dat alleen in dromen voorkomt. Op de h.b.s. zat Nelly toen in een parallelklas en ik zag haar alleen af en toe in de meisjestuin. Daar kwam ze op een keer op me af: we hadden een opstel op gekregen, waar ze geen raad mee wist en er hing voor haar erg veel van af dat ze een voldoende maakte. Of ik het voor haar wou doen.
[Romein-Verschoor – Omzien, 46]
Om half een draafden de Oedjoengkinderen onder de gloeiende tropenzon het schoolerf aan de Aloon-aloon af om de om het uur rijdende tram ‘naar beneden’ niet te missen. De tram naar de woonwijk in de bovenstad ging 10 minuten later en sloot dus beter op de schooluren aan. Wie het eerst aan de halte was, ging op de rails zitten om de beleefd soebattende Javaanse machinist van het trammetje te dwingen op de anderen te wachten.
[Romein-Verschoor – Omzien, 49]

Meer informatie

Dit congres werd gehouden op de plek gronds grenzende aan het tegenwoordige gebouw van den Raad van Justitie en tegenover de kantoren van Lindeteves & Co. Na afloop van het congres werden de gebouwen en het fraai aangelegde park benut voor een publieke uitspanningsplaats, later de stadstuin genoemd.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 138-139]
De stadstuin, een aardig plekje, als park aangelegd, biedt daartoe de gelegenheid. Iedereen, groot of klein, voornaam of eenvoudig, komt daar eendrachtelijk samen om vrij goede muziek te hooren, pret te maken, te dansen, te lachen en de zorgen van den dag te vergeten.
Ik woonde ter gelegenheid van den verjaardag der Koningin op 31 Augustus een kinderfeest bij in den stadstuin, die fraai geïllumineerd, een prachtig effect maakte.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 270, 271-272]
Wat ik nog erger dan die middagwandelingen vind, is het gaan naar den stadstuin, een klein plekje gronds, in ’t midden der stad gelegen, waar het meestal propvol is, vooral met kinderen en baboes. Zondags 's middags is er muziek; dan gaat oud en jong er heen. Mevrouw Verduijn, die er bizonder op gesteld is, dat nonnie met andere kinderen in aanraking komt, wil altijd dat ik met haar daarheen ga, en dan loopen wij er een uurtje tusschen al die menschen te drentelen. Daar het Europeesche publiek hier niet talrijk is, wordt ieder nieuw gezicht opgemerkt en zoo ontsnapte ook ik niet aan de algemeene attentie.
[Adinda – Vrouwen lief en leed, 187-188]
Ti en ik mochten 's zondagsavonds om beurten mee - de ander bleef thuis om op de kleintjes te passen, want ‘kinderen werden bij ons niet aan baboes overgelaten!’ - naar de Stadstuin, een omheind parkje op de Aloon-aloon, waar een of andere militaire kapel een populair concert gaf. Daar onderdoor drentelde men wat rond, schikte zich op ijzeren tuinzitjes tot babbelende gezelschapjes, want deze concerten lagen nog in de 19de-eeuwse biertuinsfeer en niet in de geheiligde van het Concertgebouw.
[Romein-Verschoor – Omzien, 51-52]
Ze moet acht of tien jaar oud zijn geweest de kleine Djemini, toen ze tussen de andere nontonners in stond te dringen voor de beste plaats om te kunnen kijken naar de feestende ‘wong-londo’ in Surabaia’s Stadstuin, waar juist Matiné Dansant werd gegeven. Dat ze eigenlijk op pasar Turi moest zijn voor haar moeders boodschappen, och, moeders wachten wel. De tètterende muziek en ramee-ramee in die Stadstuin was zoveel meer opwindend voor een kleine gendoh die zich de tijd nam.
[Scholte – anak kompenie, 1]
Soms, tegen dat de schemering viel, kuierden ze naar Pasar Turi met een rantang-pannetje bij zich om bamie te kopen. Daarna liepen ze verder naar de muziekkoepel bij de Stadstuin. Zo, op het gras gezeten, een beetje achteraf bij wat heesters om niet op te vallen, aten Piet en Jimmy, genoegelijk van de bamie. Terwijl ze genoten van de uitvoering die de Stafmuziek gaf.
[Scholte – anak kompenie, 34]

Meer informatie

Er zijn in Soerabaia twee kranten, het Soer. Handelsblad en de Indische Courant. De eerste is oud, de tweede is jong (15 jaar). De eerste is ‘deftig’ en wordt gelezen door ‘menschen, die zichzelf respecteeren’; de tweede is niet deftig en wordt gelezen door menschen, die in ’t openbaar over arbeidsaangelegenheden en zoo willen praten.
[Walraven – Brieven, 215-216]
Te Soerabaia bestonden gedurende de eerste decenniën van deze eeuw dagbladen, van welke het Soerabaiaasch Handelsblad verreweg het belangrijkste was. Hoofdredacteur was de heer M. van Geuns, die als onderwijzer aan een particuliere school in Indië gekomen was, enige jaren medewerker van de Java-Bode was geweest en langs die weg in de journalistiek verzeild was geraakt. Van Geuns was een goed journalist.
[Koch – Batig slot, 162-163]
En de inheemse maatschappij had zich enkel te verheugen over de zegeningen, welke de westerse bedrijfswereld en het Nederlands bewind over haar uitstortten aan goede werken, welke zij zelf nooit tot stand zou hebben kunnen brengen.
[Koch - Verantwoording, 48-50]

Meer informatie

In kringen van het binnenlandsch bestuur wordt nog dit jaar de instelling verwacht van een gouvernement Oost-Java met Soerabaia als hoofdzetel. [De Locomotief, 29 Mei 1917] 

Instelling van bureaux ten behoeve van de gouverneurs, welke echter op een geheel anderen voet zullen worden ingericht dan de tegenwoordige residentie-kantoren. Zal toch de nieuwe regeling goed werken, dan is het een onmisbare eisch, dat de aan den gouverneur toegevoegde bureaux op nagenoeg gelijke hoogte staan als de tegenwoordige departementen. [De Locomotief, 24 Augustus 1911] 

Het Gouverneurskantoor aan den Aloon-Aloon, dat eenige jaren na de instelling van de Provincie Oost-Java tot stand kwam en waarin behalve het Provinciaal Bestuur verschillende Landskantoren gevestigd zijn. [Locale Techniek-8-2, 47]