Meer informatie

De verbinding met Batavia in 1884 en de groei van het net. [Indië, geïllustreerd weekblad-5, 35-36]
1925 – Personenstation Bandoeng. [Het Indische Leven, 6, 928]

Het huidige station werd in 1928 gebouwd door F. Cousin, hoofd van het Bouwkundig Bureau van de Staatsspoorwegen.

Het station, een plaats van vertrek:
Een paar dagen later bracht Soedarmo dus zijn vrouw en kind naar het station vanwaar ze naar Djokja zouden vertrekken. In de trein, zo met het kind alleen, voelde Soelastri zich als had ze niet slechts Bandoeng verlaten, maar ook vele dingen waarmee ze innig verbonden was geweest: haar idealisme en energie.
[Djojopoespito – Buiten het gareel, 117] 

In rijen van vier werden de hoogsten in het land naar het station gemarcheerd onder strenge Japanse bewaking. Voorop reed in een vrachtauto – bij wijze van speciale gunst – de gouverneur-generaal. In het gelid liepen verscheidene generaals, o.a. Ter Poorten, Uhl en Pesman.
[Bouwer – Het vermoorde land, 61 a] 

Op een ochtend staan wij nog voor zonsopgang op een perron van het station Bandung, te midden van de reizigers, dragers, kooplui met fruit en sigaretten en snoep, die zich voor de ingangen van de Limex-exprestrein verdringen. Wij reizen Klas Utama, dat betekent een zitplaats, een witte antimakassar over de rugleuning, een fan aan het plafond van de coupé.
[Haasse – Krassen op een rots, 138-139] 

Maar ook een plaats van aankomst:
Het was nog volop daglicht, toen de expres in Bandoeng aankwam. Wij verlieten het station door een zijuitgang. De gevangeniswagen, die in Bandoeng bruin van kleur is, stond op korte afstand en wij stegen in. De deur ging dicht en er heerste schemerdonker.
[Walraven – in boevenpak, 49] 

De vrouwen van Buitenzorg vertelden, dat terwijl zij nog hun schamele bagage inpakten, Indonesiërs al in de tuinen klaar stonden om direkt nadat zij waren vertrokken aan het rampokken te kunnen gaan. De vrouwen kwamen in goederenwagons naar Bandoeng.
[Bouwer – Het vermoorde land, 149] 

De vrouwen in Buitenzorg moesten om 8 uur 's morgens met een klein draagbaar koffertje op 't residentiekantoor zijn. Die uit Megamendoeng, de Poentjak enz. kwamen, moesten soms uren ver loopen. Indonesiërs dorsten niets voor hen te dragen. In Buitenzorg werd gewacht tot 4 uur 's nachts. Indo- en 'neutrale' vrouwen moesten eten brengen. Ze vertrokken in 3 treinen. De eerste 's nachts om 4 uur. In de treinen werden 2 kinderen geboren.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 105] 

Meer informatie

Van de weinige oudere gebouwen van eenig belang te Bandoeng is de residentswoning (gebouwd in 1860 voor ƒ 82000 !) een voorbeeld van het typische 'Oud-Indische' Europeesche huis (ook door de goede situatie in het stadsplan), als van de wijze waarop deze huizen door een latere generatie met behulp van dakijzer op ijzeren stijltjes tegelijk bruikbaarder zijn gemaakt en esthetisch verknoeid !. [Locale Techniek-3-6, 144]
Maar het is wel een monument. [Locale Techniek-3-6]
In 1941 gerestaureerd door architect Gmelig Meijling.

Bestuurlijke veranderingen. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 521-522], [Indië, geïllustreerd weekblad-9, 263]

Wij stonden perplex en lieten niet na de resident te doen beseffen, hoe wij over dit vermoeden van de regering dachten. Wij namen, in de beslotenheid van het kabinet van de resident, geen blad voor de mond en gaven een oordeel over de houding der regering, dat grensde aan twijfel aan Buitenzorgs gezond verstand.
[Koch - Verantwoording, 184-185] 

[G.G.] Van Starkenborgh was, volgens een tevoren vastgesteld plan, ruim twee weken eerder in het nachtelijk duister uit Indië’s hoofdstad Batavia weggereden, waar hij zijn echtgenote en een van zijn twee dochters (de andere bevond zich in bezet Nederland) had achtergelaten; hij had aanvankelijk zijn intrek genomen in een aan de noordelijke rand van Bandoeng gelegen villa van een Chinese miljonair maar was na enkele dagen verhuisd naar de midden in de stad gelegen ambtswoning van de resident, het hoofd van het Nederlands-Indisch bestuursapparaat in de residentie der Preanger Regentschappen. Daags tevoren, op zaterdag 7 maart, waren evenwel de bijgebouwen van die residentswoning getroffen door een Japanse bom – de gouverneur-generaal was toen naar de miljonairsvilla teruggekeerd. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 1-2] 

De gouverneur van West-Java, kol. Matsui is gedegradeerd tot resident. Dit is geen strafmaatregel, maar een gevolg van de opheffing van het ambt van gouverneur. Java is nu in twee militaire distrikten verdeeld, waarmee een civiele onderverdeling niet meer parallel loopt. Resident R.A.A. Wiranatakoesoema is nu weer gewoon regent geworden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 116b]
De Japanse resident van Bandoeng heeft in een rede verklaard, dat de 'Amerikaanse negers vol spanning op de komst van de Japanse troepen wachten om hen te bevrijden van het Amerikaanse juk'.
[Bouwer – Het vermoorde land, 246]
Bouwer meldt in zijn dagboek de snelle opvolging van Japanse residenten:
[Bouwer – Het vermoorde land, 237-238],
[Bouwer – Het vermoorde land, 277],
[Bouwer – Het vermoorde land, 325c]

Meer informatie

Over aloon-aloon, groote Postweg en Bragaweg ging het op de woning van den assistent-resident, a.s. Burgemeester af. Een groot getal nieuwsgierigen liep mee en op de trottoirs hadden zich talrijke toeschouwers verzameld. [De Locomotief, 22 Juni 1917] 

De groei van de gemeente in één jaar. [Indië, geïllustreerd weekblad,-5, 36-37]
[1934] Ir E.H. de Roo, hoofd van het gemeentelijk ontwerpbureau, over zijn ontwerp en de verbouwing:
[Locale Techniek-3-4, 82-89], [Locale Techniek-8-5, 160]

In de gemeenteraad van Bandoeng vocht hij [M. Vastenhouw] hardnekkig voor de belangen der 'kleine luyden' tegen de vertegenwoordigers van groepen die van hun woonplaats een stad voor Europeanen wilden maken. Bandoeng was sinds omstreeks 1915 snel gegroeid: de wijken voor Europeanen hadden zich uitgebreid ten koste van de woonoppervlakte voor de inheemse inwoners, die in toenemende mate de stad uitgedrongen werden.
[Koch - Verantwoording, 210]

Het verzet van de totok-vrouwen tegen hun internering is geweldig en de Japanners zitten met hun handen in de gekortwiekte haren. Het stadhuis staat van de vroege morgen tot de late avond vol vrouwen die het de ambtenaren verschrikkelijk lastig maken met de zonderlingste vragen en verzoeken.
[Bouwer – Het vermoorde land, 142] 

Er is nog iets: bij de ontruiming van zijn woning, moet men de huissleutels op het stadhuis inleveren, ook die van achterdeuren en bergruimten. Op de daarvoor bestemde afdeling van het stadhuis ligt een enorme berg sleutels, waar niemand meer wijs uit kan worden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 144]
Het inschrijven van zijn dochter in het bevolkingsregister. [Bouwer – Het vermoorde land, 321-322]

Vandaag zijn de feesten begonnen ter gelegenheid van de herdenking van de Japanse bezetting van Indië. Vanmorgen om tien uur verzamelden zich op het stadhuisplein alle lands- en gemeente-dienaren ten einde hun eed van trouw aan Dai Nippon te hernieuwen. Daarna maakten zij gezamenlijk een buiging in de richting van het keizerlijke paleis in Tokyo. Normaal buigt de Mohammedaan alleen maar richting Mekka.
[Bouwer – Het vermoorde land, 242] 

Het registratiegeld werd echter ook wel door grote handelsfirma’s (naar wij aannemen, vooral ook door Chinese) betaald ten behoeve van hun employé’s. ‘Zo ziet men’, aldus Elias, ‘in de maand mei een grote file van betalers voor het gemeentehuis’ (in dit geval: van Bandoeng) ‘samengedrongen tussen hekken van latwerk. De langzaam voort schuifelende menigte is als een kudde schapen in handen van de scheerder.’ [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 323-325] 

In Bandoeng, zo noteerde Bouwer op 10 november, werden de [radio]toestellen op de eerste inleveringsdag ‘bij tientallen’ naar het gemeentehuis gebracht. ‘Het is een harde slag voor de mensen. Met vrijwel alle ontvangers kon na de ‘behandeling’ toch wel naar de buitenlandse stations worden geluisterd. Daarop hebben de mensen geleefd. Het maakte alles zoveel gemakkelijker te dragen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 377-378] 

‘De Japanners’, noteerde Bouwer in Bandoeng begin januari '43, ‘hebben het nieuwe jaar ingezet met de afranseling van ongeveer honderd betja-voerders, bestuurders van de driewielige persoons-bakfietsen, op het plein voor het Gemeentehuis. Op Oudejaarsavond liet een dronken Japanse officier een portefeuille met circa f 600 er in alsmede zijn sabel in een betja liggen. De bestuurder deponeerde de sabel in een sloot langs de kant van de weg en ging er met het geld vandoor. Bij wijze van represaille arresteerden de Japanners vrijdagmorgen j.l. (Nieuwjaarsdag) ongeveer honderd willekeurige betja-bestuurders die bijeengedreven werden en vervolgens door een detachement met bamboestokken gewapende Japanners werden afgeranseld. Gelukkig Nieuwjaar!’ [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 230-231] 

Meer informatie

Djojokoeno was het type van een oude abituriënt van de Hogere Kweekschool voor Inlandse onderwijzers, die de moderne stromingen in de pedagogiek plichtmatig uit zijn hoofdacteleerboeken bestudeerde. Zijn pedagogie-leraar was hem alles en hij blokte met een ontroerende plichtsbetrachting, waardoor zijn boeken één kleurenmengeling vertoonden van rode en blauwe strepen, want elke zin haast vond hij belangrijk.
[Djojopoespito – Buiten het gareel, 81]

Bij het jongste toelatings-examen voor de Inlandsche kweekschool alhier waren er ongeveer 240 candidaten van welke er slechts 18 geplaatst konden worden. Dit wijst op een buitengewoon te kort aan dergelijke kweekscholen. [De Locomotief, 5 October 1911] 
In 1920 waren er 120 leerlingen.
De situatie anno 1923 voor heel Indië: [Indië, geïllustreerd weekblad-7, 387-388] 

Meer Informatie

De eerste katholieke kerk in Bandung. 

[1922] Onze mooie stad is op nieuw een mooi indrukwekkend gebouw rijk geworden, dat door zijn sierlijk, fijnbelijnd torentje reeds van verre en van alle kanten den blik tot zich trekt. Jaren en jaren reeds was het de hartewensch van onzen welbeminden pastoor Muller, dat Bandoeng een nieuw godshuis zou bezitten, doch jaren ook leek het of dat verlangen tot (men vergeve mij deze woordspeling) de vrome wenschen zou blijven behooren. [Indië, geïllustreerd weekblad, 6, 108-110] 

Het uiterste in deze richting is wel de katholieke kerk, waarvan ik mij niet meer herinner of Schoemaker ook daarvan de schepper is. Er is een volledig gothisch program van spitsboog, venster, steunbeer en fioel, maar (juist daarom) zonder afstraling van eenige gevoelswarmte. Daarin moet zij het afleggen tegen het onaanzienlijkste dorpskerkje uit oude tijden. [Mijn Indische Reis, 106] 

Commentaar op het ontwerp: [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-28, 147]
Commentaar op toezicht en onderhoud: [Locale Techniek-4-4, 19]

De jezuïetenkerk wordt kruisherenkerk. [De Locomotief, 22 Januari 1927 (3,1)]

Meer informatie

Met zijn [Ir. K.A,R, Bosscha] levendig initiatief en zijn zin voor praktisch-sociale mogelijkheden gaf hij in 1895 de stoot tot de oprichting van de Preanger Telefoonmaatschappij. Ze werd later door het Nederlands Indische gouvernement overgenomen.
[Koch – Batig slot, 64]

Het verbod om de Nederlandse- of Engelse taal in telefoongesprekken te gebruiken is de laatste dagen in de plaatselijke pers voortdurend herhaald.[...] Een Bandoengse arts heeft een aardig grapje uitgehaald. Hij belde de telefooncentrale op en sprak gewoon Nederlands, waarop de plichtsgetrouwe Indonesische telefoniste interrumpeerde: 'Toean haroes bitjara bahasa Indonesia. Dilarang memakai bahasa belanda'. (U moet Indonesisch spreken, meneer. U mag geen Hollands spreken).
[Bouwer – Het vermoorde land, 144-145]

In het gebouw dat hier vóór WO Ii stond waren ook het kantoor van de Bandoengsche Kunstkring en de Indische Maatschappij voor Individuele Werkverschaffing gevestigd.
[Koch - Verantwoording, 201-202] 

Philips, die de nieuwe telefooncentrale bouwde en het lijnennet vernieuwde, werkte slechts met enkele buitenlandse ingenieurs, maar gaf een aantal Bandoeng-ingenieurs een trainingscursus en leidde ook het lagere personeel als mecaniciens en monteurs op. Dit is geen lofzang op de firma Philips als werkverschaffer, maar uitsluitend een voorbeeld hoe soms in deze ‘boze’ wereld een ‘goede?’ daad wordt beloond.
[Vuyk – Reis naar het vaderland, 20-21] 

Meer informatie

De man, die dat overduidelijk maakte, was C.Th. van Deventer, een Semarangse advocaat, die in een nummer van De Gids van 1899 een stuk publiceerde onder de titel Een Eereschuld. De schuld was het totaalbedrag van de batige saldi, in ruim veertig jaar overgeheveld naar de Nederlandse schatkist. 
[Alberts – Twee jaargetijden, 28-30] 

Zo dacht de radicaal mr. C.Th. van Deventer er over, die in Indië van jong rechterlijk ambtenaar advocaat was geworden en er fortuin had gemaakt, maar ook bezield was geraakt van een sterk medegevoel met de inheemsen en had leren inzien dat iets van belang te hunnen gunste moest worden ondernomen, ‘omdat anders’, zo schreef hij in ’86 aan zijn ouders, ‘op een goede dag de dam doorbreekt en de omwentelingszee ons allen verzwelgt’ [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 76-77] 

Voor ingewijden was die mededeling echter niet nieuw, want twee jaar eerder had de Indische advocaat mr. C. Th. van Deventer zijn beroemd geworden artikel Een Ereschuld gepubliceerd, waaruin hij er voor gepleit had het verarmde Indië te hulp te komen. [Vrijmetselarij, 144] 

In de dagen van Cremer’s Ministerschap verscheen het zoo keurige pleidooi van Mr. C.Th. van Deventer voor een restitutie door Nederland aan Indië van een deel der millioenen, welke Nederland door de batige sloten uit Indië had genoten. Aan deze wensch wilde Cremer geen gevolg geven, maar hij erkende, dat de Indische middelen geheel ten bate van Indië zelf moeten worden besteed, zoodat er van bijdragen of uitkeeringen voor uitgaven, die zoogenaamd ook in Indië’s belang worden gedaan, geen sprake meer kan zijn. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-2, 93] 

Na van Deventer’s dood werd bekend, dat minister Pleyte hem kort tevoren had aangezocht, een voordracht als opvolger van Idenburg in de landvoogdij te aanvaarden.[De Locomotief, 14 Februari 1917a] 

[1923] Op 27 September 1915 overleed Mr. Van Deventer. Als hulde aan de nagedachtenis van dezen strijder voor Indië werd door de Vereeniging 'Kartinifonds' een Fonds gesticht, onder den naam 'Mr. C.Th. van Deventer-Stichting' en bedoelende: 'De bevordering van het voortgezet onderwijs voor Inlandsche meisjes in Nederlandsch-Indië'.
[...] de voorbereiding van de meisjes voor haar wachtende taak als echtgenoote en moeder, en niet in eene eenzijdig-intellectualistische vorming. [Indië, geïllustreerd weekblad-7, 675-678]
Het streven van Kartini: [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 305-308]

[1901] En hoe kunnen de Inlandsche moeders hare kinderen opvoeden, als zij zelf zijn onopgevoed?
Daarom ben ik zoo één geestdrift voor dat heerlijk plan om der Inlandsche meisjes opvoeding en onderwijs te geven; reeds lang begreep ik, dat alleen dàt verandering kon brengen in ons droef Inlandsch vrouwenbestaan. En niet voor de vrouw alleen, maar voor de heele Inlandsche maatschappij zal 't onderwijs van meisjes een zegen zijn.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 90-91]

[1902] Aan de moeder, het middelpunt van het gezin, is eene groote taak in de opvoeding harer kinderen opgedragen: het zedelijk deel hunner vorming. Men geve den meisjes eene deugdelijke opvoeding, bereide haar degelijk voor tot hare groote taak.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 263-264]

Anderzijds vindt men de bewondering voor Multatuli zowel bij een raden adjeng Kartini, voor de vrouwenemancipatie gloeiende regentsdochter, als bij mr. C. Th. Van Deventer, ethisch voorvechter, en tenslotte hebben beiden met Multatuli heel wat minder gemeen dan oppervlakkig lijken kan.
[Du Perron – Verzameld Werk IV, 434-436] 

Deze overweging leidde tot het grondvesten eener stichting, die den naam zal dragen van ‘Mr.C.Th. van Deventerstichting’ en welker doel zal zijn: de bevordering van het voortgezet onderwijs van inlandsche meisjes in Ned.-Indië. Voor dit doel werd in korten tijd een bedrag van f 38.000 bijeengebracht, hetwelk als voorlopig stamkapitaal voor de oprichting zal dienen. [De Locomotief, 19 Januari 1917] 

De reis van de heer en mevrouw Van Deventer in 1912 opende de gelegenheid om in Indië besprekingen te voeren, welke leidden tot de oprichting der Kartini-Vereeniging te Semarang, op 15 September 1913 gevolgd door het openen van de eerste Kartinischool aldaar.[Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 305-308] 

Het Haagsche [Kartini] fonds, welks statuten bij Kon. Besluit van 2 September 1913 No. 47 werden goedgekeurd, is sedert de oprichtingsvergadering op 27 Juni 1913 voorgezeten door Mr. C.Th. van Deventer. Hij sprak bij die gelegenheid een gevoelvol woord, dat spoedig daarna in druk verscheen, met den titel ‘Onder de hoede van Kartini’s naam’ en naast zijn schoon gidsartikel, mede aan deze hoogstaande vrouw gewijd, veel bijgedragen heeft om hare gedachten bekend te maken. De heer van Deventer heeft van den aanvang af met veel beleid en de hem eigen toewijding de belangen der vereeniging bevorderd [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 306-307] 

Dat is een beperking van het godsdienstonderwijs op de Inlandsche zendingsscholen, voorzoover zij aan Inlandsche ouders het recht laat, hunne kinderen hiervan terug te houden. Dat is het goede en redelijke streven geweest van wijlen Van Deventer, en hij kon zich hiervoor beroepen niet alleen op enkele maatregelen in gelijke richting van den oud-gouverneur-generaal Idenburg, maar, vergissen wij ons niet, dan gingen ook de zendingsleiders Gunning en Adriani in dit opzicht met hem accoord. [De Locomotief, 19 Februari 1917] 

Het is nimmer van Deventers doel geweest de massa’s in beweging te brengen. Het was zijn innige overtuiging, dat dit voorbehouden moest blijven aan de landkinderen zelf en dat alleen deze in staat zouden zijn om die beweging zoo te leiden, dat zij een zegen zou zijn voor land en volk.
Aanleg en verstand maakten hem wars van zich opdringen.
Van Deventers doel was leiders te vormen voor het volk, eigen leiders, die dat volk geheel zouden begrijpen; hij wilde dat volk het geloof bijbrengen in hun kunnen, dat hij zelf in sterke mate bezat. Niet was zijn bedoeling bemoeizuchtige voogdij uit te oefenen; hij was een groot voorstander van zelfstandigheid, zelfs al mocht deze leiden tot minder aangename ervaringen. Hij wenschte alleen hulp en steun te verleenen, waar daaraan behoefte bestond, waar er om gevraagd werd; van een opdringen van hulp was hij volstrekt afkeerig. [De-Taak-1, 3];

Meer informatie

School 

Zeker, Europeesche onderwijzeressen voor de Inlandsche meisjesscholen kan men altijd genoeg krijgen, maar het is eene algemeene overtuiging, dat het, met alle waardeering voor de door Europeesche dames betoonde toewijding en belangstelling in de opvoeding der Inlandsche meisjes, de voorkeur verdient, dat die opvoeding ligt in de handen van hoog staande Inlandsche vrouwen zelve. [Indië, geïllustreerd weekblad-7, 675-678]
Het streven van Kartini: [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 305-308]

[1901] O, en zeker om ons te troosten en op te vroolijken moesten wij vernemen, dat er van dat goddelijk Regeeringsplan, om de dochters van regenten tot onderwijzeressen op te leiden, niets komen zal, wijl vele regenten, wier advies in deze werd ingewonnen, er zich tegen verklaarden, daar 't tegen den adat strijdt, dat meisjes buitenshuis opleiding ontvangen. 't Is voor ons een harde slag, daarop hadden wij al onze hoop gebouwd; adieu nu illusie! adieu gouden toekomstdroom! waarlijk 't was te mooi, om waar te zijn! O! wisten ze maar wat ze verwierpen!
[Kartini – Door duisternis tot licht, 96-98]

[1903] Overbekend is het schreeuwend gebrek aan medische hulp in Indië. Ambtenaren en onderwijzers zouden zeer best daarin eenigszins tegemoet kunnen komen. Op hoofden- en kweekscholen voor onderwijzers worde als een nieuw vak ingevoerd: gezondheids- en verbandleer. O! zooveel levens zouden niet verloren behoeven te gaan, indien in de naaste omgeving maar iemand was, die maar elementaire kennis van hygiëne bezat. Hoeveel keeren is het niet gebeurd, dat bij verwondingen iemand doodbloedde, aleer er geneeskundige hulp, die dikwijls mijlen ver is, kwam.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 367-369]