Querido’s Uitgeversmaatschappij, Amsterdam 1961
Fredericy – De eerste etappe, 15
[Jakarta 7 – Hotel Koningsplein]
Hotel Koningsplein, Weltevreden, Java, 6 Juni 1922
En nu zit ik al op Batavia! Niet ín maar óp. We zitten hier in de Oost óp Java, óp Bandoeng en óp Medan. In Europa zit niemand op Parijs of op Amsterdam.
Batavia waarop ik dus zit, is een mooie, ruim aangelegde stad. Ik wil hier best een paar dagen rond kijken.
Het afscheid nemen van mijn club viel niet mee. We hebben elkaar wel heel kort gekend, maar toch. Veel gedanst ... en nu worden wij allemaal verspreid over het grote Indië. Door verschillende families van de ‘Coen’ ben ik met de hier in Indië naar het schijnt gewone gastvrijheid en hartelijkheid uitgenodigd om te komen logeren; in Soerabaja alleen al door drie echtparen.
Tertstra, een tweede luitenant, infanterist, Rob Deckers en ik hebben onze intrek genomen in een goed hotel en beschikken nu met ons drieën over een paviljoen met eigen voorgalerij.
Fredericy – De eerste etappe, 15-17
[1922] Dezelfde dag dat onze boot – om zes uur ’s ochtends bij opgaande zon – aankwam, heb ik mij, in lichtgrijs flanellen pak gestoken, naar het Departement van Binnenlands Bestuur begeven. Ik was wel wat zenuwachtig. Toen ik om een uur of negen de grote, koele hal binnen stapte kwam dadelijk een oude, geuniformeerde Javaanse oppasser naar me toe en ik zei in het maleis, dat ik gaarne de Directeur zou willen ontmoeten. Nu was het mij gebleken dat Professor Van Ronkel niet zeer tevreden over mijn vorderingen in de door mij gebezigde taal was; doch dat de eerste de beste oppasser, die ik in Indië zou tegenkomen geen woord zou begrijpen van wat ik zeggen zou, had ik toch niet verwacht. Hij keek mij ernstig aan en overhandigde mij een leitje en een griffel. Ik dacht even, dat hij doofstom was, doch toen hij een volzin had uitgesproken waarin ik zowel het woord ‘directeur’ als het woord ‘nama’ herkende, schreef ik mijn naam met de griffel op het leitje.
De oppasser maakte een lichte buiging, verdween door een dubbele deur en kwam enkele ogenblikken later weer naar buiten, mij met een hoffelijk gebaar uitnodigend binnen te treden. Ik ging binnen en bevond mij voor een groot kamerscherm van Djapara-houtsnijwerk. Wat moest ik doen? Links om het scherm heen of rechts om het scherm heen? Nu waren Rob Deckers en ik op weg van Tandjoeng Priok naar Batavia enorm geschrokken voor een auto, die recht op onze taxi afkwam. Alles liep goed af omdat noch onze taxi, noch die auto rechts behoefde te houden. Men houdt hier línks. Ik besloot dus na een te verwaarlozen aarzeling links om het scherm heen te gaan. Dit had tot gevolg, dat ik achter de stoel van de Directeur van Binnenlands Bestuur kwam te staan. Hij schrok wel, geloof ik. Ik schrok in elk geval. Hij draaide zich met een ruk om, doch ik keek hem niet aan en sloop in verontschuldigende houding om zijn schrijftafel heen. Nadat ik op zijn uitnodiging was gaan zitten, vroeg hij: ‘Waarmee kan ik u van dienst zijn?’
Kijk, dat viel me wat tegen. Ik had gedacht, dat de Directeur wel geweten zou hebben, dat ik kwam. Uit de passagierslijst in de krant bijvoorbeeld. Ik kon mij voorstellen, dat hij ’s morgens aan het ontbijt even gedacht zou hebben: ‘Juist, weer drie jonge bestuursambtenaren... Van den Oever, Van Leimuyden ...’ Terwijl ik de machtige knevel en borstelige wenkbrauwen van het gebrilde departementshoofd opmerkte drong het tot mij door, dat het er nu niet alleen op aan kwam wìè ik was, maar ook wàt ik was. En dat wist ik niet precies. Voor mijn vertrek had ik uit een brief van het Ministerie van Koloniën begrepen, dat ik door de Minister van Koloniën als administratief ambtenaar bij het Binnenlands Bestuur ter beschikking was gesteld van de Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië. Zoiets stond me tenminste voor de geest. Ik zei dus op zo vast mogelijke toon: ‘Zijne Excellentie de Minister van Koloniën heeft mij ter beschikking gesteld ...’ ‘Ja, ja’, zei de Directeur, ‘en nu wilt u zeker graag weten waar u geplaatst bent.’ ‘Heel graag’, zei ik, opgelucht knikkend en waarschijnlijk stralend. ‘Nu’, zei de Directeur, ‘dat weet ik niet. Dat kan de Chef Personeel u vertellen.’ Vóór ik het wist stond ik weer buiten.
Maar de oppasser wachtte me al op, ik schreef mijn naam weer op het inmiddels schoon gemaakte leitje en hij ging uit zichzelf een andere dubbele deur binnen. Ditmaal rechts houden, dacht ik, doch twee seconden later kwam de jonge, vlotte Chef van het Europese Personeel naar buiten, stak mij de hand toe en zei: ‘Dag meneer Hermanides! Welkom! Komt u binnen!’ Ziezo, dacht ik, dat is beter.
Fredericy – De eerste etappe, 22-23
[Surabaya 2 – Soos]
[Yogyakarta 3 – Stationsemplacement]
[1922] De laatste dagen van mijn verblijf op Batavia heb ik afscheid genomen van mijn Coenkennissen. Op Soerabaja had ik ook al kennissen, onder meer de heer en mevrouw Oostmeijer. Hij is makelaar – weer een makelaar – en, naar aan boord gezegd werd, een van de rijkste inwoners van Soerabaja. Geheel uit zich zelf zei hij plotseling: ‘Mocht ’t je , na nadere kennismaking niet bevallen in je werkkring, schrijf dan onmiddellijk aan mij als je in de handel wilt gaan.’ Ik dènk er niet over. Toch is het aardig van de man. Hij heeft me geïntroduceerd op de Simpang Club, de mooiste sociëteit van heel Oost-Azië. Reusachtige marmeren danszalen, rolschaatsenbaan, biljardzaal ... ik wil wel geloven, dat in Soerabaja rijk Java zit.
Die treinreis naar Soerabaja! Hels warm en stoffig en benauwd, twee dagen lang met overnachten in Djokjakarta. – Daar heb ik een kostelijke film van Charlie Chaplin gezien. – Om half zeven 's morgens naar het Station Weltevreden met de auto en 's avonds om zes uur in Djokja. De reis zou prachtig zijn als je maar uit het raampje zou kunnen kijken. De trein raast over en langs diepe ravijnen, in de verte de vulkanen van Java, onmatig weelderige plantengroei ... Maar om op dat raampje terug te komen: als je het dicht houdt kun je er niet door kijken, want daar is het te vuil voor, en als je het open doet zitten de meeste passagiers meteen onder roet en sintels. Trouwens, ook zonder open raampjes komt er roet binnen, ook op het eten.
En nu zit ik dus weer op zee. Gisteren zijn we om twaalf uur ‘s middags uit Soerabaja (Tandjoeng Perak) vertrokken. Morgen arriveren we in Makassar. De ‘Barendsz’ is een mooi schip van de K.P.M.; het interieur is ontworpen door dezelfde kunstenaar als die van de ‘Coen’’: Lion Cachet. In vergelijking met de ‘Coen’ is de ‘Barendsz’ natuurlijk een snertbootje: vijftien passagiers eerste klas. Doch de hutten zijn ongeveer even luxueus; alleen is op de ‘Coen’ het hout kostbaarder en heb ik hier geen spiegelkast. Maar dat is meer iets voor vrouwen.
En nu vertrek ik vol goede moed over een paar dagen naar Watampone. Daar wonen, geloof ik, vijf, zegge vijf Europeanen. Dat kan gezellig worden.
Fredericy – De eerste etappe, 45
De Maleise Opera, dan wel de ‘Komedie Stamboel’, dan wel ‘Bangsawan’ bleek iets heel bijzonders te zijn. De eigenaar was een dikke Sumatraan, Moesa genaamd, en hij vervulde de clownsrollen op uitstekende wijze. Zij gaven ‘Hamlit’, van wie was niet duidelijk. Er werd in gezongen op de wijzen van stokoude schlagers, het orkest bestond uit een aantal slordig en luid blazende en strijkende wasbazen en de primadonna zong heel hoog en schel, soms in het Egels. Ik heb er niet veel van verstaan en begrepen, maar het was wel om te lachen.
Fredericy – De eerste etappe, 70, 71
[1922] Van betrouwbare zijde heb ik vernomen, dat Nederlands-Indië in totaal twee miljoen autoriteiten telt. Ieder van die autoriteiten heeft twee kantoren: een voor zich zelf en een voor zijn medewerkers, die nu al een beetje autoriteit zijn, doch later erg autoriteit worden. Om die autoriteiten met hun werkers het idee te geven, dat zij iets te doen hebben, zijn en worden er Departementen, Algemene en Gewestelijke Secretarieën, Algemene, Gewestelijke, Locale en Bijzondere Inspecties, Bureaux voor dit, dat en ginds onderzoek – een kleine honderdduizend – ingesteld en opgericht; al deze instellingen worden weer in Afdelingen, Onderafdelingen, Subonderafdelingen, Neven- en Tussenafdelingen gesplitst, die allemaal een autoriteit aan het hoofd hebben. ’t Lijkt wel of ik droom.
Onmiddellijk na aankomst kreeg ik een reeks van uitnodigingen voor diners. Tot mijn vreugde en dankbaarheid werd ik hier door verscheidene families met grote hartelijkheid ontvangen. En tot mijn verbazing wist vrijwel iedereen met wie ik in aanraking kwam, wie ik was. Maar dat begrijp ik nu beter: dat is de Oost. Iedereen weet van iedereen tot op een haar na wat hij weet, doet, laat, graag doet en graag doen zou; en iedereen weet van iedereen het beste de slechte kant – maar dat is oud nieuws. Men wist van mij, dat ik zo ‘buitengewoon’, ‘uitstekend’, ‘ongelofelijk’ toneel kon spelen – niet, dat ik dat ooit gedaan heb hier – ; men wist, enfin, vrijwel van alles, behalve natuurlijk wat ik zelf het meest op prijs stel. Doch dat gaat niemand dan ook iets aan.
[...] Ik roddel, gij roddelt, hij (of zij) roddelt, wij zullen állemaal áltijd roddelen.”
Fredericy – De eerste etappe, 99-100
[1923] Bovendien leeft hier in de Oost nauwelijks enige belangstelling voor goede meubels. Dat is ook wel te verwachten in een land, waar iedereen om de haverklap wordt overgeplaatst naar een ettelijke honderden kilometers verderop gelegen stad of dorp op hetzelfde eiland dan wel helemaal naar een ander eiland. Na enkele overplaatsingen volgt het verlof in Holland en na vele overplaatsingen en enige verloven de laatste reis naar patria. En in Holland gaan de meeste oud-Indischgasten voor het eerst van hun leven met zorg en verstand meubilair kopen. Tevoren is het vendutie op vendutie geweest.
Ik begrijp dat alles heel goed, doch ik heb besloten mij daarvan niets aan te trekken. Al word ik de volgende maand overgeplaatst naar Nieuw-Guinea – ik houd géén vendutie. Ik neem mijn meubels mee. Ik heb vrijwel de hele inrichting van mijn studeerkamer – hier merkwaardigerwijs ‘kantoor’ genoemd – zelf ontworpen en een Chinese meubelmaker in Makassar heeft de stukken: schrijftafel, bureaustoel, boekenkast, tijdschriftentafel, staande lamp en twee ‘fotuljes’ (zoals ik een mevrouw in Makassar heb horen zeggen) heel mooi uitgevoerd. Het is nog maar een eerste poging tot binnenhuisarchitectuur, doch ik kon de verleiding die poging te wagen niet weerstaan. Meubels zijn hier belachelijk goedkoop. Voor mijn meubels is zwaar, oud djatihout gebruikt en dat groeit vrijwel naast de deur; zij zijn versierd met eenvoudige ornamenten van ebbenhout en dat groeit een eindje verder. Voor het bureau heb ik f 60,- en voor de boekenkast f 50,- betaald. Veel of niet?
Mijn slaapkamer heb ik uiterst sober ingericht. Doch dit past een jonkman van mijn Spartaanse aard.