Jakarta 12 – Gondangdia - Menteng

Het Bat. Nieuwsblad verneemt dat het plan bestaat om het land Kondangdia te bebouwen. Dit zal door een op te richten maatschappij tot exploitatie van woningen geschieden. Het land is groot 2.900.000 M2. Er is plaats voor 1200 woningen met behoorlijke erven. Men zou echter besluiten tot den bouw van slechts 500 woningen in het centrum. De overige grond zal worden verkocht ver beneden de waarde. Architect Moojen heeft een ontwerp ingediend van een wegennet. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-13, 205] 

Het Batav. Nbld. deelt mede dat de woningmaatschappij in overleg met de maatschappij De Bouwploeg Kondangdia heeft gekocht, groot 2.900.000 M² voor den aanleg van een nieuwe stadswijk, doorsneden door een 25 M. breeden hoofdweg met boulevard en electrische tram met dubbel spoor, en verder een uitgebreid wegennet. [De Locomotief, 12 October 1910] 

Eindelijk is dan door onzen gemeenteraad een einde gemaakt aan de bouw-anarchie op de terreinen van de ‘Bouwploeg’ in de wijk Gondangdia! ’t Werd tijd. Er wordt geen bouwvergunning meer verleend, op perceelen, welke niet gelegen zijn aan behoorlijke wegen met een behoorlijke afwatering. [De Locomotief, 23 Maart 1917] 

[1917] Is de heele Gondangdiawijk, met haren onlogischen aanleg op Europeeschen grondslag, niet te betreuren voor het aanzien van een werkelijk tropisch, Oostersch Batavia? [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 568] 

[1917] Vooral in de laatste tijden hoort men te Batavia van een toenemend aantal klachten van Inlanders, die van hunne woonplaatsen in de stad verdreven worden. [De Taak-1, 126-127] 

Elk particulier terrein van eenigen omvang, dat, voor Europeesche woningbouw geschikt, daarvoor in de jaren van oploopende grondprijzen werd ingericht, verjoeg weer een veel groter aantal inlanders naar de overige kampongs, welke daardoor haar hedendaagsch overvuld aanzien kregen. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-26, 125] 

De voor de bouwgrond bestemde landerijen zijn in handen gekomen van slechts enkele bezitters en de vrees is gewettigd, dat de prijzen door een soort trustvorming kunstmatig zullen worden opgedreven. [De Taak-1, 130-131] 

[1919] Maar het toppunt van ‘moderniteit’ is het villapark Nieuw Gondangdia (of Kondangdia), een buurt ten z.w. van Weltevreden tusschen Menteng en Tanah Abang. Hier verrijzen tal van kleine, gezellige, in modernen villastijl gebouwde huizen. De wegen zijn nu nog te weinig beschaduwd, maar dat is een gebrek, dat met de jaren verdwijnt. Zoo eene, dan spreekt deze buurt duidelijk van den overgang van het oude naar het moderne Indië. Voor den aanleg van deze Europeesche wijk hebben de daar tot nog toe bestaande inlandsche kampongs moeten verdwijnen. [Indië geïllustreerd weekblad-3, 159] 

[1920] Te Weltevreden is opgericht de Maatschappij voor het bouwen van confortabele woningen voor employé’s van groote instellingen op het land Menteng of elders. Het kapitaal bedraagt 2½ millioen gulden, waarvan bereids een bedrag van 7½ ton werd volgestort. Oprichters zijn: de Javasche Bank, de K.P.M., de Factorij, de Internationale Crediet- en Handels-vereeniging “Rotterdam”, de Ned.-Ind. Escompto Maatschappij en de Hollandsche Beton Maatschappij. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-23, 139] 

Johannes Benedictus van Heutsz, geb. te Coevorden 3 Febr. 1851, overleden te Montreux 10 Juli 1924. Na de officiersrangen tot en met kolonel der infanterie te hebben doorloopen en zich daarin op een bijzondere wijze, voornamelijk in Atjeh, te hebben onderscheiden, werd Van Heutsz in 1898 benoemd tot civiel- en militair gouverneur van Atjeh en Onderhoorigheden. [Geïllustreerde Encyclopaedie, 427-428] 
Voor het door hem in Atjeh gevoerde beleid zie: Geïllustreerde Encyclopaedie, 36-47 

In 1904 werd hij benoemd tot gouv.-generaal van Ned.-Indië, welk ambt hij in October van dat jaar aanvaardde en hetwelk hij bekleedde tot Dec. 1909. Deze periode kenmerkte zich door de openlegging der buitengewesten, d.w.z. dat in vele streken waar wij geen- of een
schijngezag uitoefenden, het gezag van het gouvernement effectief werd gevestigd. [Geïllustreerde Encyclopaedie, 427-428] 

Het valt mij op, dat gouverneur-generaal Van Heutsz zoo veel geprezen wordt als de bedwinger der buitenbezittingen, de orde-brenger, terwijl ik zijn grootste verdienste zie in ’t aanvatten van het onderwijs van onderen op.
[Gonggrijp – Brieven van Opheffer, 246] 

Er zijn wel honderd anekdotes over Van Heutsz in omloop, maar aardig is die van de eerste kennismaking van den tegenwwordigen Nederlandschen premier Colijn met Van Heutsz, onder wien hij heeft gediend.
Colijn was toen een piepjong luitenantje – Van Heutsz de reeds met roem omstraalde luitenant-kolonel.
In aanmerking gebracht voor een betrekking, waarbij Van Heutsz een beslissend woord te spreken had, luidde diens oordeel over luitenant Colijn: ‘Ik weet alleen van hem, dat hij bidt, maar niet dat hij ook vechten kan. En de laatsten heb ik noodig’. Toen hij er echter op gewezen werd, dat de jonge officier reeds op Lombok zijn sporen verdiend had, en toen Colijn enkele dagen later onder het persoonlijk bevel van Van Heutsz aan een actie tegen den vijand deelnam, werd met gelijke duidelijkheid van het veranderd inzicht blijk gegeven: ‘Nu ik zie, dat ge het werken met het bidden vereenigt, kan ik U gebruiken’.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 108-110] 

Al bij al een groot man op een plaats waar hij een speciale opdracht naar beste weten en kunnen vervulde, doch vaak te kort schoot ten aanzien van wat er meer van hem als G.G. werd geëist. Zijn taak was geen sinecure en hij heeft haar niet als sinecure opgevat. Hij heeft grondslagen gelegd waarop zijn opvolger kon voortbouwen. Dat was zijn verdienste, groot in het licht van wat de naaste toekomst eiste. Nederlands-Indië heeft gouverneurs-generaal gekend die stellig groter waren dan hij, maar weinigen die zo sterk tot de publieke verbeelding spraken.
[Koch – Batig slot, 9] 

Aan Van Heutsz was het ter oore gekomen, dat hier en daar op Java zeer eenvoudige schooltje bestonden, die van de dorpsgemeenschappen uitgingen. Veel leerden de kinderen er wel niet, maar het hield ze van kattekwaad en doelloos rondslenteren af. Hierin zag hij een beter aangrijpingspunt voor de bestrijding van het analphabetisme dan eenerzijds de dure school der tweede klasse, anderzijds de godsdienstschooltjes met hun mechanisch opdreunen van onbegrepen Koranteksten waren. [Insulinde, 176-179] 

Gouverneur-generaal van Heutsz deelde dat inzicht: sterk onder invloed staande van zijn adviseur in de Atjeh-oorlog, Snouck Hurgronje, aan wie een in de moderne wereld geïntegreerd Indië als ideaal voor ogen stond, besloot hij in '07, voor een ontwikkeling in die richting in de dessa's een eerste grondslag te leggen door de oprichting van dessa- oftewel volksscholen te bevorderen: scholen waren dat waar de kinderen drie jaar onderwijs kregen; de eenvoudige schoolgebouwen werden door de dessa-bewoners zelf opgetrokken, de onderwijzers werden uit de dessa-kas bezoldigd, het gouvernement droeg zorg voor de leermiddelen (en nam in '22 de bezoldiging van de onderwijzers over). Dat initiatief sloeg aan, al waren er hier en daar weerstanden van Islamietische kant: Java telde in 1920 al bijna 5 000 volksscholen, in de Buitengewesten waren er toen ca. 1400. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 143-144] 

Omtrent de aankomst van den afgetreden gouverneur-generaal met zijne familie te Amsterdam lezen wij het volgende in het Amsterdams Handelsblad: Generaal Van Heutsz zag er eenigszins vermoeid uit. Wij hadden eenige moeite in hem de stoere figuur te herkennen met dien forschen kop en oogen vol schittering, zooals wij hem ruim vijf jaar geleden zagen, [De Locomotief, 22 Februari 1910] 

Mevrouw Idenburg klaagt nu reeds steen en been over de gouden kooi, waarin ‘t – wie zal ’t niet kunnen begrijpen – voor een bedrijvige dame dan ook alleronaangenaamst moet zijn. ‘Goddank, dat ik er uit ben’, zei mevrouw Van Heutsz bij ’t aanvaarden van de reis naar Nederland. [De Locomotief, 15 Maart 1910] 

Onder de telegrammen wordt de benoeming van generaal Van Daalen tot legercommandant meegedeeld. Deze benoeming behoeft geen verwondering te geven, behoort tot den natuurlijken gang van zaken. De Kamerdebatten van 1908 over de min of meer beruchte Atjeh-rapporten hebben toen tot resultaat gehad, dat men Van Heutsz én Van Daalen wilde sauveeren; de een als bewindsman ondanks zijn persoonlijkheid, de ander als persoonlijkheid ondanks zijn bewind. [De Locomotief, 3 Augustus 1910] 

[1924] Het Indische comité voor de oprichting van een standbeeld voor Van Heutsz heeft den uitdrukkelijken wensch te kennen gegeven, dat het standbeeld in Indië opgericht zal worden. [Indië geïllustreerd weekblad-8, 160] 

[1925 Eerste Architectuur-Tentoonstelling te Batavia:] […] de beeldhouwer A. Maas, die verschillende zijner werken exposeert, waarvan wij o.a. noemen een maquette ontwerp standbeeld G.G. van Heutsz, dat ons maar matig kan bekoren. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-28, 275] 

Dinsdag 22 Mei [1928] werd in het Kunstkring-gebouw de tentoonstelling geopend van de ontwerp-maquettes voor het van Heutsz-Monument, dat opgericht zal worden nabij het Entrée Nieuw-Gondangdia.
Op bovenstaande foto ziet men het fraaie ontwerp van den Architect Dudok en den beeldhouwer van den Eynde, hetwelk uitmunt door zijn rustigen eenvoud en grootsche conceptie en om die redenen zeer gunstig beoordeeld werd. [Het Indische Leven-9, 1173, 1186] 

Op plechtige wijze had de onthulling plaats op 24 Augustus 1932. [Nederlandsch-Indië Oud & Nieuw-18, 311-318] 

Toen gouverneur-generaal de Jonge in augustus ’32 de uitnodiging ontving, in Batavia het woord te voeren bij de onthulling van het monument voor generaal J.B. van Heutsz, de onderwerper van Atjeh vóór hij de hoogste post in Indië aanvaardde, vond hij dat ‘niet plezierig. Van Heutsz is het symbool van de Nederlandse overheersing. Nu zag ik er volstrekt niet tegen op, als het nodig was, openlijk te belijden dat wij in Indië zijn als overheersers en als zodanig ook willen en zullen handelen, maar aan de andere kant hield ik er niet van to rub it in bij gelegenheden als zo’n plechtigheid, waarbij het aan bombast en grote woorden meestal niet ontbreekt. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 1, 168-169] 

Ook op andere wijzen werd getracht, de herinnering aan het Nederlands gezag uit te wissen. Nederlandse gedenktekenen werden verwijderd: in Batavia het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen en het monument van gouverneur-generaal van Heutsz. Deze monumenten waren voordien door een bekisting resp. met rieten matten aan het oog onttrokken.
[Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 308] 

Over Van Heutsz waren de meningen verdeeld. De geschiedenisleraar gebruikte in verband met hem nooit het woord ‘held’, en hield zich op de vlakte wat betreft de krijgsverrichtingen in Atjeh en elders in de archipel.
Toen ik in 1952 terugkwam in Jakarta bestond het monument niet meer. In de eerste dagen van de Indonesische onaf-hankelijkheid was het met de grond gelijkgemaakt.
[Haasse – Sleuteloog, 73-74] 

Bond van Ned.-Indische kunstkringen (1902) had tot doel het bevorderen van beeldende en versierende kunst d.m.v. tentoonstellingen, lezingen, muziekavonden, dans, toneel, film en tekenopleidingen. Alle belangrijke plaatsen hadden een kunstkring; uiteindelijk waren het er 26. [Indië geïllustreerd weekblad -4, 367] 

Bond van Ned.-Indische Kunstkringen.
De op een 30-tal plaatsen bestaande kunstkringen zijn vereenigd in voornoemden bond, die zich ten doel stelt het organiseeren van concert-tournées, de beeldende kunsten bevordert en overkomst van goede toneelgezelschappen aanmoedigt. De bond is Batavia gevestigd. [Geïllustreerde Encyclopaedie, 710-711] 

Het doel van de kunstkringen in Indië is, in de eerste plaats het scheppen van de anders geringe, mogelijkheid om het Indische publiek bepaalde uitingen van kunst te brengen, die het anders zou hebben moeten ontberen; dus niet in de eerste plaats om, waarvoor in Europa, en ook in Nederland, zich vele vereenigingen beijveren, aan een klasse, die het niet betalen kan, van tijd tot tijd van de aanwezige kunst te laten genieten. [De Locomotief, 14 April 1917] 

Batavia heeft op muzikaal gebied nog enkele goede dingen in het vooruitzicht.
Op 24 September treedt Mevrouw Haase Tienemann op in de ‘Kunstkring’ met een keurig programma, waarop o.m. de Zigeunerlieder van Brahms en de Brautlieder van Cornelius voorkomen. Voorts zullen, ten einde zooveel mogelijk afwisseling in den avond te brengen, ook een trio uit Fidelio (Beethoven) en enkele duetten van Mozart en Délibes ten gehoore worden gebracht. Mevrouw Olivier en de Heer Vos hebben hiertoe hunne medewerking toegezegd. [De Taak-1, 72] 

In de grote steden zetten de kunstkringen, organisatoren van het koloniaal zwakke kunstleven van de Nederlands-Indische samenleving met steun van de grote ondernemingen hun werk voort in een niet altijd overtuigd en overtuigend streven, om op de duur hun koloniaal karakter te verliezen en tot Indonesische kunstkringen te worden.
[Romein-Verschoor – Met eigen ogen, 63] 

… had voorts den moed – er hoorde toen nog moed toe! – om te breken met den oud-Indischen bouwtrant, deed huizen uit den Moojen grond verrijzen met het aanzien van Velper villa’s en een inwendige inrichting als van Haagsche woningen. Hij had, vooral bij het Europeesch publiek, al dadelijk een groot succes en werd de autoriteit op zijn domein. Moojen is dezelfde, die in 1932 in de Nederlandsche afdeeling der Wereldtentoonstelling te Parijs een groote rol speelde.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 191-192] 

[Wolff Schoemaker in het artikel ‘Indische bouwkunst en de ontwikkelingsmogelijkheid van een Indo-Europeeschen architectuurstijl’]. Niet mag worden ontkend intusschen, dat in den laatsten tijd bouwwerken in Indonesië zijn uitgevoerd in inheemschen pleistertrant van monumentalen zin getuigend, getuigend ook van drang om aan te passen aan omgeving en tijd.
Bracht Moojen, kunstzinnig bewonderaar van Berlage, uit Holland hier diens beginselen van eenvoud en waarheid, hij werkte te kort om bij te dragen tot ontwikkeling van een eigenlijken tropenstijl. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-26, 191] 

[1925] Eerste Architectuur – Tentoonstelling te Batavia. Op de eerste etage: AIA m.n. Ghijsels, HFC en op den middenwand van de groote zaal heeft het werk van Dr. H.P. Berlage een plaats verkregen. Het bestaat uit een aantal teekeningen tot wijziging van het stadsplan van Batavia. Op de begane grond exposeerden: Antonisse, Baumgartner, Blankenberg, B.O.W. met Van Gent, Gerber, Van Hoytema, en Kúhr, Citroen, Cramer, Jiskoot, Job–Sprey, Jobst, Karsten, Reyerse–De Vries en Wiemans–Abell–Pichel. De tentoonstelling kan geen aanspraak maken op volledigheid […] Er is moeite gedaan om het werk van Ir. Macleaine Pont, Prof. Schoemaker en enkele anderen daar te krijgen, doch zonder resultaat. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-28, 261, 273-275] 

Iedereen roept van ja; iedereen juicht het idee toe. Dan komt het grote moment waarop een uitgever moet worden gevonden die het aandurft, of waarop – voor de redacteur-secretaris, voor een garantiefonds – geld moet worden gevonden. Alsdan blijkt, dat de meest geestdriftigen, degenen die het echt meenden, behoren tot de niet of weinig geld bezittende klasse. En de anderen – ook als zij in kunstkringen de toon aangeven hebben meestal te goed geleerd dat men, om er geld in te steken, beter iets vinden kan van minder ‘geestelijke’ strekking. Men vergete niet dat lndië een land is, waarvan de verenigde kunstkringen iedere pianist en danseres kunnen doen overkomen, maar waar men zelfs niet durft denken over het uitnodigen van een der edelste kunstenaars die Nederland op het ogenblik bezit, van onze onbetwistbaar grootste levende schrijver: Arthur van Schendel. ‘Ja, hij kan nu wel goed schrijven, maar hoe zal die man lezen?’ Inderdaad, misschien lang niet zo amusant als wijlen Justus van Maurik.
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 82-83] 

Jubileum Tentoonstelling van de Ned.-Ind. Kunstkring Batavia. [Januari 1928]
Zaterdagavond j.l. werd deze tentoonstelling officieel geopend. t ‘Was aardig vol en vele groote persoonlijkheden uit de ambtelijke en handelswereld vereerden deze met hun bezoek. Er heerschte een genoeglijke stemming, verhoogd door de champagne, die gul werd rondgediend.
Wij willen onze beschouwing over het geëxposeerde beginnen met Frank, Ouborg en Breetvelt, die hier de beste en sterkste persoonlijkheden zijn. [Het Indische Leven, 9, 618-619] 

Er bestond ineens ook een opgewekt cultureel leven. Er werd een tentoonstelling gehouden van Indonesische schilders in het gebouw van de Kunstkring. Daar zag ik na vele jaren de gouverneur, sindsdien Raad van Indië Van der Plas terug. Hij liep met buitengewoon goed gespeelde verrukking langs de aan de muren hangende werken.
[Alberts – Namen noemen, 183-184] 

Enkele malen zijn enige portretten [van gouverneurs-generaal] uitgeleend aan de Bataviaasche Kunstkring voor een van de grote tentoonstellingen, en ter passende decoratie van de grote zaal van het Kunstkringgebouw tijdens de zeer langdurige handelsconferentie van Ned.-Indië met Japan in 1934. De beeltenis van Coen hing toen ter rechterzijde van een portret van H.M. Koningin Wilhelmina, ter linkerzijde dat van Jacques Specx, de grondlegger en onderhouder van ’s Compagnies handel met Japan. De aanwezigheid van veel Japanners niet alleen aan de conferentietafel, doch reeds lange tijd door geheel Indië, was in die maanden beklemmender dan ooit. [Verlaat Rapport Indië, 2-5] 

Van 27 jan - 8 feb 1937 werd hier de collectie kaarten, boeken en prenten tentoongesteld, betrekking hebbende op de stad Batavia, die door Jhr. Mr. P.R. Feith in de drie voorafgaande jaren bijeen was gebracht. [Locale Techniek-6-2, 55] 

Er was een commissie van overgave gevormd, bestaande uit de resident (Abbenhuis), de burgemeester (Voorneman) en de commandant van de Stadswacht, overste Gronewold. Het contact is op de Tangerangsche weg gemaakt met 6 Japansche soldaten en een korporaal.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 169-170a] 

Vrijdag werd van de burgemeester de levering van een aantal auto's gevraagd onder bedreiging dat de stad in brand zou worden gestoken bij niet voldoening. Tegen de avond werden de resident (Abbenhuis) en de burgemeester (Voorneman) met anderen gehaald die naar 't hoofdcommissariaat van politie werden gebracht, waar toen nog 't Kempeitai-hoofdkwartier was. Ze werden daar in 't bijzijn van veel Indonesiërs grof beleedigd.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 196, 197] 

De resident van Batavia, mr. Abbenhuys en burgemeester ir. Voorneman zijn geboeid door de straten naar de Glodok-gevangenis gevoerd.
[Bouwer – Het vermoorde land, 33a] 

Van der Plas was in 1891 in Indië geboren en daar al op twintigjarige leeftijd BB-ambtenaar geworden. Nadien was hij in Leiden Arabisch gaan studeren en na de voltooiing van die studie was hij benoemd tot consul in Djeddah; hij had daar uiteraard veel te maken met de uit Indië afkomstige hadj-gangers. Na acht jaar verblijf in Saoedi-Arabië kreeg hij weer functies in het Indische bestuursapparaat. In '34 volgde zijn benoeming tot resident van Cheribon (provincie West-Java), in '36 werd hij tot gouverneur van de provincie Oost-Java benoemd. Hij ontpopte zich daar als een man van een nieuwe aanpak: zelf diep doordrongen van de gelijkwaardigheid van alle mensen, meende hij dat de tegenstellingen in de koloniale maatschappij konden worden verzacht. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 577-578] 

De gouverneur van Oost-Java, de heer Van der Plas, was een hoogst merkwaardige man. Hij was mager, hij droeg een baard en hij was een van de kwikzilverachtigste figuren, die het Indië van die dagen mocht bezitten. Hij zat niet achter zijn bureau, maar in een van de twee fauteuils aan een klein rond tafeltje en ik mocht me in de andere fauteuil verbergen. Hij bleef op zijn plaats, maar het leek alsof hij de kamer rondsprong tijdens ons gesprek. Gesprek? Hij was alleen aan het woord, wat in dit geval niet zo’n bijzonder moeilijke opgave moet zijn geweest.
[Alberts – Namen noemen, 24-26] 

In de jaren '30 en het begin van de jaren '40 was van der Plas in Indië een ietwat omstreden figuur geweest. Niet alle politiek bewuste Indonesiërs waren van de oprechtheid van zijn bedoelingen overtuigd en van diegenen die dat wèl waren, meenden sommigen dat hij zichzelf bedroog indien hij verwachtte dat de reële tegenstellingen in de koloniale samenleving overbrugd konden worden met hooggestemde frasen. Ook in kringen van Nederlanders en Indische Nederlanders stuitte hij op verzet; daar werd gemeend dat hij door in zijn bestuursfuncties ostentatief met Indonesiërs als gelijken om te gaan de hoogheid van het gezag te grabbel gooide. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11c, 32-34] 

Van welingelichte zijde heb ik gehoord, dat Van der Plas zich zeer teleurgesteld voelt over de toestand, die hij hier heeft aangetroffen. Hetgeen het beste bewijs is van de volkomen verrassing voor de Nederlands-Indische autoriteiten over alles, wat zich hier al die jaren heeft afgespeeld.
[Bouwer – Het vermoorde land, 403a] 

Een man als Van der Plas kon men zeker geen gebrek aan souplesse en tegemoetkomendheid verwijten, maar hij was een der weinigen. Zijn omvangrijke kennis, gepaard aan een artistiek temperament, leidde er wel eens toe, dat hij het intellectueele niveau (en den zin voor humor) van zijn luisteraars overschatte. Het viel hem moeilijk zich voor te stellen, dat niet iedere over Indonesië schrijvende correspondent onmiddellijk zou kunnen onderscheiden tusschen Toradja’s, Bataks en Dajaks, of tusschen Boeddhisme en Brahmanisme.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 46, 47] 

We moeten naar een reisbureau in hotel Indonesia, één van de pronkprojecten van Sukarno, gelegen aan de Jalan Thamrin. Het is een uiterst moderne straat vol wolkenkrabberhotels, en ook een belangrijke verkeersader, auto's rijden in dichte menigte heen en weer. Hotel Indonesia is zo'n superdeluxe hotel waar je je alleen kunt thuisvoelen als je stikt van de Amerikaanse dollars. Dure bars en nightclubs en restaurants tref je erin aan, ook enkele luxewinkeltjes, een bankfiliaal. travel agency, enzovoort.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 203] 

Laten we hopen dat het weer iets van de vroegere gezelligheid ademt – alsjeblieft niet nòg zo’n enorme pronkkast als het op Amerikaanse smaak – èn prijzen! – afgestemde Hotel Indonesia, waar ik later eens overnachtte. Niets herinnert de toerist er daar nog aan dat hij zich in vriendelijk zonnig Java bevindt; het is een luxueus doorgangshuis van gigantische afmetingen.
[Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 24] 

Het Jakarta dat we in 1970 aantroffen had een nieuw silhouet gekregen, hoogbouw rondom het Hotel Indonesia en het grote warenhuis Sarinah. Er was een brede verbindingsweg met de nieuwe wijk Kebayoran, in het midden beplant met nog jonge boompjes. Want de gouverneur van Jakarta, Ali Sadikin (voormalig generaal van de mariniers), plantte overal langs de nieuwe wegen snel groeiende bomen.
[Vuyk – Reis naar het vaderland, 6-8] 

Eerst toen we het Hotel Indonesia passeerden, laag lijkend met zijn tien verdiepingen tussen de torenflats met hun letterlijk ontelbare woonlagen, ruw geschat twintig of dertig minstens, vonden we een herkenbaar punt terug.
[Vuyk – Reis naar het vaderland, 8-10] 

Daarna wandelen we, door de kokende hitte, naar het dichtbij gelegen Hotel Indonesia, om koffie te drinken. Mijn ogen zijn in deze weken hier al zó grondig veranderd dat ik alle Europeanen buitengewoon groot en grof vind. En lelijk! En vadsig! Naast me zit een troepje Hollanders, kennelijk sociaal bewogen, onder het smullen van aardbeien met slagroom (waar zou dat nou vandaan komen?) uiten ze luide hun kritiek.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 218-219] 

In de touringcar naar Hotel Indonesia zei Vilders tegen hem: 'Ik verheug me erg op je verhaal, Chris.'
‘Meneer Regensberg, ik heb u aan tafel naast de vrouw van de directeur-generaal geplaatst,' zei Lunter.
Welke directeur-generaal, wou hij vragen, maar hij deed het niet.
`Subrapto morgen negen uur, is dat akkoord?' vroeg Lunter.
`Vrouw van directeur-generaal, Subrapto morgen negen uur, alles akkoord. Quid pro quo.'
[Springer – Bandoeng-Bandung, 36-37] 

Bij de nieuwgebouwde hotels President, Asoka en Indonesia (rechthoekige wolkenkrabbers, de hele wereld wordt één...) een ongelooflijke drukte, zebra's, verkeerslichten. In de Arcade van Hotel Indonesia, een over de hele breedte van het hotel gelijkvloers lopende galerij, van de straat afgeschut door rijen planten, er staan zitjes, aan de binnenkant winkeltjes en dergelijke – is het luxueus, fris, na het hete stof waar ik doorheen ben gewandeld, eventjes niet onplezierig. Ik neem niet veel bijzonders waar. Emotioneel onderga ik niets diepers dan ik in een willekeurige oosterse stad zou ondergaan.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 12] 

De bedelaar liep de Kooa Minami Don (zoals de Theresiakerkweg in de Japanse tijd en korte tijd daarna nog heette) af in een tempo zoals hij al in geen maanden gewend was. Dat kwam door de wind in de rug, de gure, barse wind van de westmoesson. Bij de grote cementen vuilnisbak iets voorbij de kerk gekomen stopte hij zonder er eigenlijk erg in te hebben, maar zijn neus nam direct de zurige rotte lucht waar van bedervende etensresten en stuurde meteen zijn benen linksaf de smalle opening binnen tussen de drie voet hoge muren. Hij hurkte neer om het vuil aan een nauwgezet onderzoek te onderwerpen. Met een krampachtige schrikstuip sprong een straatkat weg als een plotseling tot leven gekomen vuilfragment, maar bleef dan gemelijk op het muurtje toekijken.
[Mahieu – Verzameld werk, 114-115] 

Een fatsoenlijk mens in Djakarta loopt niet op straat en sowieso na acht uur niet. En als je tóch loopt, doe je het erg vlug – om gauw ergens te zijn of om aan sport te doen – zodat je nergens op let. Bovendien laat de straatverlichting in Djakarta niet toe dat je vele zaken bij avond goed bekijken kan. Hoe dan ook, toen ik deze visser voor het eerst van mijn leven tegenkwam aan de Theresiakerkweg ’s avonds om negen uur, dacht ik: daar is er eentje zwaar van kiedewiet, want ik zag zo maar een man midden op straat staan met z’n hengel op en neer, hè? En ik denk: met een boog eromheen maar. Maar omdat ik vrouwelijk nieuwsgierig ben, bleef ik toch kijken en toen ontdekte ik wat een zekere dwaas driehonderd jaar geleden ook al ontdekte: ‘There is system in this madness’, want het snoer lag niet zomaar op de straat, maar ging er dwars doorheen, in een rioolgat.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 78-79] 

Anita is niet de eenige met geschokte zenuwen. Ik kom iedere dag op de Theresiakerkweg een in zichzelf pratende vrouw tegen die sigarettenpeukjes opraapt. Op Pasar Baroe verschijnt af en toe een vrouw met een kinderwagen, die luid gillend tegen lachende Inlanders te keer gaat. Er zijn niet meer dan een stuk of 10 van die vrouwen. Maar er komen er meer. (Psychiater) Palthe heeft 't druk. Ook onder Chineezen.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 106] 

[De Japanners gebruikten gevangenen] voor het opvangen en uitwerken van Geallieerde radio-uitzendingen en voor het opstellen van propagandateksten, bedoeld voor uitzending naar Australië en de Verenigde Staten.
Zij richtten daar twee diensten voor op: een luisterdienst en een propagandadienst. Allen die daarbij tewerk werden gesteld, kwamen in Batavia met hun gezinnen (op zichzelf al een groot voordeel) in aparte wijken te wonen, resp. aan de Billitonweg (de luisterdienst) en de Tanah Abang-weg (de propagandadienst) – beide wijken waren afgesloten en mochten slechts met verlof van de Japanners verlaten worden. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 636-639] 
Rechts en m.n. links van deze straat lag het kamp.

Irma heeft voorloopig geen huis en ik heb geen kamer. Een Chineesch hotel op Molenvliet was ook al bezet. We vleiden ons tenslotte neer achter de Billitonstraat op een open veld onder de sterren, elk oogenblik bang gemaakt door Inlandsche stemmen, die in 't donker dichterbij schenen te komen of verder weg schenen te gaan. Wat zou er gebeuren met twee verschrikte Europeanen, die de openbare eerbaarheid schenden?
[Jansen – In deze halve gevangenis, 40-41] 

Medio 1943 besloten de Japanners de luisterdienst naar een betere accommodatie aan de Billitonweg over te plaatsen. Toen men daarop ook, zijn werknemers wilde dwingen daar te gaan wonen, had er omstreeks 1 augustus 1943 een werkweigeringsactie door een deel van het personeel plaats. Na dreigementen met executie ging men echter weer aan het werk, spoedig daarna verhuisde men naar het kamp aan de Billitonweg. Eind 1943 of begin 1944 werden zowel het Tanah Abang- als het Billitonkamp gesloten, dat wil zeggen dat haar Europese bewoners niet meer buiten de poort mochten komen.
[Jansen – In deze halve gevangenis, xx-xxi] 

Regendag. Ik steek 's middags bij de thee de Japansche schemerlamp aan en kijk met 'n gevoel van behagelijkheid rond in de kamer die precies herbergt was ik noodig heb: 'n bed, 'n kast met kleeren voor twee jaar en de meest noodzakelijke boeken. Op 'n dag als vandaag denk je onwillekeurig aan de menschen in Struyswijk en ADEK. Het is een jaar geleden dat ik aan de telegrafist Vos zei nog 12 maanden van betrekkelijke vrijheid te willen hebben en dan 'desnoods' nog 'n vol jaar gevangenissleur. Ik verschuif het weer met een nieuw jaar.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 258-259] 

Jansen, die het ‘radiokamp’ enkele malen clandestien had verlaten (hij was klein van stuk en kroop dan ’s nachts in inheemse kledij onder de omheining door) trachtte in maart '45 van het kamp uit in contact te komen met de Indonesische voorman hadji Agoes Salim. Hij deed dat door middel van een inheemse boodschapper. Die boodschapper werd gearresteerd en legde een bekentenis af. Nadien werd Jansen uit het ‘radiokamp’ gehaald – hij werd in zijn detentie zo zwaar mishandeld dat hij enkele dagen na Japans capitulatie overleed. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 642-643]

Enkele van de nieuwe gebouwen aan de Djalan Thamrin behoren tot de status- en grandeurprojecten, die wijlen president Sukarno voorrang verleend heeft boven directe hulp aan het volk. De artikelen in het reusachtige warenhuis Sarinah (twaalf verdiepingen met roltrappen, dakterrassen, kinderspeeltuin, nachtclub) gaan voorlopig de koopkracht van de gemiddelde burger verre te boven; toch is het gebouw steeds vol mensen, die gewoon maar komen kijken, en de voorhal heeft de functie gekregen van een overdekt plein, waar men elkaar ontmoet, zijn kinderen op een ijsje trakteert, uitrust in de koelte.
[Haasse – Krassen op een rots, 19-20] 

Het warenhuis, een groot blok beton, ligt in de buurt van de andere blokken beton: de nieuwe, zeer grote hotels. Wie zo gek is in deze omgeving te voet te gaan moet daar maar voor boeten: hier en daar zijn stukken vaal gras nog wel te belopen, maar meestal is het brokkelig puin waarop je je maar in evenwicht moet zien te houden om niet door een piepklein misstapje te worden aangereden door de langsratelende, -brommende of –suizende vehikels. Het parkeerterrein voor het warenhuis daarentegen is mooi gladgemaakt, en erg ruim.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 58-59] 

Door het volk van Djakarta worden schampere opmerkingen gemaakt aan het adres van de ‘Bataks' (vanouds bekend om hun aanleg voor exacte vakken, en als handige zakenlieden), die in de stad rijk geworden zijn door bij voorbeeld huizenspeculaties, en die – met de gefortuneerde Chinezen – de vaste klanten van het casino op de hoogste verdieping van het warenhuis Sarinah zouden vormen.
[Haasse – Krassen op een rots, 96-97] 

Op de expositie is, natuurlijk, natuurlijk, weer volop gelegenheid tot consumeren zowel van dranken als van etenswaren. Zonder aanzien van het uur van de klok bestelt tante drie borden gadoh-gadoh, ik vertel haar zonder vleierij dat haar kookkunst mij al zo kieskeurig heeft gemaakt dat ik deze portie maar matig vind. Tante kent zo ongeveer iedereen, bezoeksters, exposanten, ontwerpsters: aan ons tafeltje raak ik in gesprek met een Engelse schilderes die getrouwd is met een Javaanse advocaat. Die man is zo aristocratisch dat hij haar niet in haar schilderplunje wil zien, dat past niet voor een vrouw. Ze werkt 's ochtends vroeg vóór hij wakker wordt, en wanneer hij naar kantoor is.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 201-202] 

Ik vond de grote algemene belangstelling voor het gedrukte woord een van de meest treffende verschijnselen. Het soort van mensen, dat vroeger sirih-kauwend of strootje-rokend lethargisch aan de kant van de weg gehurkt zat, ziet men nu lezen. Jongens en jonge mannen staan urenlang bij de kasten in Gunung Agung of op de boekenafdeling van het warenhuis Sarinah technische vaklitteratuur te bestuderen. Ik zag een voddenraapster – een van de duizenden paupers, die in de stad aan de kost moeten komen – te midden van nog niet gesorteerde oude kranten aandachtig halfluid spellen wat haar vinger aanwees.
[Haasse – Krassen op een rots, 39-40] 

In Sarinah komen vooral blanke toeristen en het was er buitengewoon rustig. Veel batik, veel kunstnijverheid, soms heel vreemd uitgestald. Een gitaar stond tussen het tuingereedschap; delfts blauw hadden ze ook. Voor 575 rupiah, ruim anderhalve gulden, kocht ik een handgevlochten, zeskantig, lichtblauw geverfd rieten doosje dat ik nodig had omdat er in mijn koffer een ander doosje gebarsten was. Een jurkje voor Marijntje? Met de hand gesmokt, elf en een halve gulden. Ik liet het hangen. Het ticket naar Yogya kost 30.375 rupiah, ongeveer f 100. Ik vind dat opeens erg veel geld!
[De Vreede – Mijn reis, 27] 

We kopen er nog wat cadeaus voor de thuisblijvers maar moeten toch tot de conclusie komen dat het maar slecht gesteld is met de vaardigheid van de Indonesische kunstnijverheid. Ik krijg bijna tranen in mijn ogen als ik zie hoe armetierig het Moors aandoende houtsnijwerk van Celebes (een combinatie van houtkerven en verven) er nu uitziet. Wáár heb ik ooit die fraaie houten vogel verloren die mijn ouders in 1947 kochten?
Ik besluit om véél zuiniger te zijn op de beeldjes die ik al zo'n twintig jaar vrij achteloos van de ene naar de andere plek verhuis.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 203-204]