Jakarta 4 – Molenvliet

Het huis van Reinier de Klerk op Molenvliet West. Deze begon in 1755 met het koopen van een perceel, dat zich na latere uitbreiding eindelijk uitstrekte van de Krokot in het Westen tot den Molenvlietschen dijk in het Oosten en kampong Bali in het Zuiden. Denkelijk zal De Klerk terstond na 1755 met den bouw van het huis zijn begonnen, waarvan in zijn tijd verschillende teekeningen zijn gemaakt, die met den tegenwoordigen toestand, vooral van den achtergevel, niet geheel overeenkomen. Bij zijn dood bestond het uit “een groot steene voorhuis, twee zijvleugels, was- en pakhuijs (zelfs een G.-G. had een pakhuis), slaave vertrekken, combuijs, paardestallen, wagenhuijsen en koetsierswooning, benevens nog een gebouw met diverse agterkamers, weleer door Zijn Hoog Edelheijds lijfwagt g’occupeerd”. [Oud Batavia II, 72 – 76] 

Het gold tot op den huidigen dag als type van dien
oudhollandschen bouwstijl, door de Nederlanders naar hunne overzeesche koloniën overgebracht. [Indië, geïllustreerd weekblad-9, 444] 

Huis van Reinier de Klerk op Molenvliet West, thans Hoofdbureau van het Mijnwezen. Op eene plaat van Rach heeft de voordeur een met ruitjes voorzien bovenlicht zonder versiering, terwijl daarentegen de kroonlijst dezer deur een ornament heeft. Eene andere plaat van Rach vertoont een zeer verschillenden achtergevel, met in het midden een vijfhoekig uitbouwsel van twee verdiepingen, gedekt door een benedenwaartsche verlenging van het dak. [Oud – Batavia Platen – Album, B 10] 

Naast hem staat in vol ornaat Reynier de Klerk. Hij heeft vele jaren gewoond in het door hem gebouwde landhuis op Molenvliet West No. 111 (thans het Landsarchief). Ook het landgoed Grogol behoorde hem toe. Dat hij evenals zijn voorgangers veel voor zijn kerk over had, blijkt wel uit een schenking van duizend rijksdaalders, welke hij vereerde aan Dominee Josua van Yperen bij diens aankomst in Indië.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 90] 

Reinier de Klerk kwam als matroos op een gage van één stuiver daags te Batavia aan.
Terecht zegt men, dat, om in het leven te slagen, het niet noodig is, geboren te worden met een zak vol gouden tientjes op den rug of met een adellijk visitekaartje in den mond. Maar men moet van goeden aanleg zijn, de fortuin op het juiste oogenblik dat zij in haar rondedans voorbij zwiert, bij het kleed weten te grijpen, en boven alles moeten de omstandigheden medewerken en ons gunstig zijn. Menig Gouverneur Generaal zou, in het vaderland gebleven, un homme perdu geworden zijn.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 92-93] 

Het was meer de mode dan de behoefte, die omstreeks de helft der 18de eeuw de Engelsche schuiframen met glazen ruitjes invoerde, en de rotanvensters in onbruik deed raken. [Het Nederlandsch-Indisch Huis-2, 77] 

Achter het hooge dak ging een kolossale dakruimte – de uilenzolder – schuil, waar veel goederen verborgen konden worden. Ten overvloede was er nog een pakhuis in den achtertuin. [Oude Hollandsche Bouwkunst in Indonesië, 57-58] 

Zoo ging het prachtige landhuis van De Klerk op Molenvliet met zijn enorm erf in 1786 voor slechts 19.800 Rds. aan Siberg over, hoewel Molenvliet toen voor de deftigste wijk gold. [Oud Batavia II, 69] 

Het tijdperk van verval [van de landgoederen rond Batavia] brak spoedig daarna [1792] aan en duurde nog voort toen de Indische regeering in 1899 blijk van hare belangstelling gaf door den aankoop van het landhuis van Gouverneur-Generaal Reinier de Klerk van de Ned. Hervormde Diaconie voor den prijs van f 85.000.-, zij het ook te elfder ure, toen afbraak voor de deur stond. [Het Nederlandsch-Indisch Huis-16, 363, 365] 

In 1898 diende het tot weeshuis van de Herv. Diakonie. Sedert werd het door de regeering aangekocht, in den oorspronkelijken toestand hersteld en ingericht tot hoofdbureau van het Mynwezen. [Het Nederlandsch-Indisch Huis-2, 78] 

[1913] Thans staat het oude huis weder ongerept dáár en is er het hoofdbureau van het mijnwezen in gevestigd, zoodat het nu wel als een goed onderhouden staal van den degelijken en deftigen bouwtrant onzer 18de eeuwsche voorouders nog vele tientallen van jaren zal blijven getuigen. [Het Nederlandsch-Indisch Huis-1,117-119] 

Volgens het Bat. Nieuwsblad wordt het hoofdbureau van het mijnwezen overgebracht naar het gebouw van het instituut Pasteur. [De Locomotief, 20 Januari 1917] 

In 1925 volgde daarop de restauratie van het Huis Reinier de Klerk bij de inrichting tot archiefbewaarplaats. [Het Nederlandsch-Indisch Huis-16, 363, 365] 

Zaterdag 1 Augustus j.l. [1925] bracht Zijne Excellentie de Gouverneur-Generaal, vergezeld van adjudanten en dames, een bezoek aan het Landsarchief aan Molenvliet alhier, [Het Indische Leven-2-7, 130] 

Het is een der best geconserveerde landhuizen uit die periode, en werd vóór de ingebruikname als Landsarchief door de B.O.W. geheel gerestaureerd; ook de tuin werd opnieuw aangelegd overeenkomstig den oorspronkelijken toestand, volgens oude prenten; het fraaie hek, dat vroeger den tuin afsloot, is verdwenen. [Locale Techniek-3-6,143] 

Het dakoverstek is thans afgewerkt met eterniet wat een verkeerde wijze van restaureeren is, daar dat materiaal in den tijd van den bouw van het huis niet bestond. [Locale Techniek-6-1, 8] 

Deze ordonnantie [van 1931] noemt “monumenten”: “door menschenhand tot stand gekomen onroerende zaken, deelen en groepen van zaken, dan wel overblijfselen daarvan, die in hoofdzaak ouder zijn dan 50 jaar of tot een tenminste 50 jaar oude stijlperiode behooren en voor de praehistorie, geschiedenis of kunst van groot belang worden geacht”. [Locale Techniek-3-6] 

Hier in Indië, want hij [Du Perron] is sedert een paar jaar weer in Indië terug, heeft hij zich gezet aan de studie van Multatuli’s figuur en een boek geschreven ‘De Man van Lebak’ en ‘Tweede Pleidooi’, allemaal over Multatuli, een verdediging en een vernieuwing van de visie op M.’s figuur, maar och, zoo anti-Indië! Hij zit veel op het Landsarchief in Batavia en snuffelt.
[Walraven – Brieven, 425-426] 

Het Landsarchief in Batavia, waar de genealogische bijzonderheden van vele Indische families worden bewaard, heeft het druk. Er schijnt een mogelijkheid te bestaan, dat Indo-Europese jongens en mannen, die kunnen aantonen dat zij van moeders- of vaderszijde Indonesisch bloed in de aderen hebben uit interneringskampen zullen worden ontslagen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 129-130] 

Het hoofdartikel van de Asia Raja van gisteren zegt, dat de Indonesiërs niet alleen 'blij' moeten zijn omdat ze 'bevrijd zijn', omdat hun taal geaccepteerd is, omdat vele Hollanders gevangen zitten, omdat de Hollandsche taal verboden is en omdat veel 'Hollanders' nu bij het Landsarchief vragen om Aziaten te mogen zijn' maar ze moeten ook studeeren en hard werken aan hun eigen opvoeding.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 108] 

Dit is het hartroerende verhaal over de Indo-Europeanen die naar 't Landsarchief gaan, om zodoende uit de gevangenis te blijven.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 110] 

Het ontslag van mevrouw Prins doet mij denken dat er van Indonesische kant bezwaren bestaan tegen de verklaringen van afstamming die zij opgaf. (Mevrouw M.H.Ph. Bloys van Treslong Prins-Callenfels werkte op het Landsarchief en daar werden verklaringen over Nederlandse dan wel Indonesische afstamming van Indo-Europeanen, asul-usul, verstrekt.)
[Jansen – In deze halve gevangenis, 189-190] 

Men mompelt in de stad al over een algemene herregistratie van Indo-Europese vrouwen, waarbij bewijzen zullen worden gevraagd van Indonesische afstamming. Dan wordt de toch al ontzettende janboel nog groter. Het Landsarchief in Batavia zal het druk krijgen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 171b] 

Langs Gunung Sari naar het Molenvliet dat nu Gajamada heet en behalve zijn vroegere naam – waar wás die molen eigenlijk? – ook de lange bamboevlotten heeft verloren waarop tukang menatu’s, de wasbazen, en hun helpsters de hun toevertrouwde was vroeger met zoveel animo stukranselden, dat de knopen alle kanten uitvlogen. Het lange kanaal, verbinding met de benedenstad, heeft schuine wanden gekregen; naar het gerucht wil zou dit gebeurd zijn om de mensen te verhinderen er broederlijk en zusterlijk naast elkaar te baden, hun behoefte te doen, rijst uit te spoelen en de tanden te poetsen. Slechts de hier en daar omlaagleidende trapjes bieden nog gelegenheid tot deze veelzijdige bezigheden die de buitenlandse toeristen ook in de ‘Nederlandse’ tijd al in verbazing brachten en een droef testimonium opleverden van onze onmacht om voor een hygiënischer oplossing van het waterprobleem te zorgen.
[Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 12] 

Intusschen bracht dit ‘doorwemelen’ van het water van Molenvliet door jong en oud belangrijk ongerief met zich, in de eerste plaats voor de openbare hygiene. Het talrijke slavenpersoneel van al die kapitale heerenhuizen leverde voor die honderde baders een aanzienlijk contingent, en een inlander beschouwde een stroomend water gaarne als openbare latrine. Voorts waren ’t niet alleen menschen, maar ook paarden en ander vee welke hier geregeld in ’t wed gedreven werden. [Indië, geïllustreerd weekblad-9, 446-447] 

Want weldra was de reeks der chineesche woningen verdwenen en ving ter rechterzijde van den weg eene bijna onafgebroken opeenvolging van grootere of kleinere villaas aan, die bijna allen op schilderachtige wijze door weelderige oostersche boomgroepen werden omringd.
[Ten Brink – Oost-Indische dames en heeren I, 8-10] 

Zo slierden we langs Molenvliet, – heerlijke hollandse naam – maar van een molen was geen sprake en de vliet – een vuilgele waterstroom, een soort cloaak-riool van Batavia ! En wat zag ik. Een troosteloze, lange weg, één stof, blakerend in hevig zonnelicht. Vies volk links en rechts van de slierende “sado”. Voor het merendeel kavaljes van woningen, ook onder een laag stof, vervallen, smerig, met gebroken ruiten en ongeverfde gevels en deuren. Lelijke bruin-ijzeren bakken passeren over rails; het is de stoomtram.
[Veth – Het leven in Nederlandsch-Indië, 50-52] 

De naam Molenvliet kwam in zwang door de molens, waaronder vier buskruitmolens, welke zich van het water als beweegkracht bedienden. [Indië, geïllustreerd weekblad-8, 159] 

Gelijk zoovele andere wegen en grachten van het oude Batavia werd ook de weg langs Molenvliet al spoedig met boomen, veelal kanarie- en tamarindeboomen, beplant. Voorts werden de erven, die de heerenhuizen onderling scheidden, door tal van heesters en gewassen, tot de rijke Indische flora behoorende, verfraaid; niet zelden ook door monumentale hekken en inrijpoorten. ’t Was mede volgens de traditie, welke men van vaderlandsche buitenplaatsen herwaarts had overgebracht. [Indië, geïllustreerd weekblad-9, 444-445] 

De hevigste gevechten werden geleverd langs de Molenvliet en in de buurt van de winkelstraat Pasar Baroe. Vele rampokkers werden gedood. De Japanners hakten handen en vingers of van dieven, die werden gegrepen. Nog dagen lang schijnen de lijken van rampokkers in de Molenvliet te hebben gedreven. Vele eigendommen zijn ongetwijfeld gespaard gebleven door dit krachtige optreden van de Japanners.
[Bouwer – Het vermoorde land, 34] 

Een wonderlijk mengsel van Islamsch en niet-Islamsch vertoont ook het daarbij gelegen graf van 1792, […] een Mohammedaansch graf met Chineesch opschrift, Arabisch jaarcijfer en Chineesch ornament vol drakenkoppen en dergelijke verfoeilijke afgoderij. Volgens de overlevering zou daar de vrouw zijn begraven van den bouwer der moskee, dus van Kapitein Tamien Dosol Seeng. Nog meer dan de moskee blijft dit merkwaardige graf eene herinnering aan de oude Paranakan’s. [Oud Batavia I, 510] 

De Mohammedaansche Chineezen daarentegen noemde men destijds Paranakan’s […],zij woonden verspreid en gebruikten voor hunne godsdienstoefeningen de moskeeën der kampongs waar zij huisden, steeds door hunne inlandsche kamponggenooten bespot om hun gemis van een eigen bedehuis. Het werd 1786 eer de Paranakan’s eene eigen moskee bouwden op een land van hun Kapitein aan de oostzij van Molenvliet, de nog bestaande moskee van Kebondjeroek, [Oud Batavia I, 510] 

Onder de moskeeën zijn sommige verbouwde huizen uit den Compagnies-tijd. [Nederlandsch Indië – oud & nieuw-1, 201] 

Even precies vaststellen wat Kali Goot is: een weggetje, waarlangs een overdekte goot met hier en daar een opening, die dezelfde diensten bewijst als de kali, waar men dus wassen, baden, enz. kan. Die goot loopt onder het trottoir, maar omdat er geen scherpe afscheiding is tussen weg en trottoir en er althans ’s avonds niets van te merken is, ontdekt de argeloze wandelaar, die hier voor het eerst van zijn leven verzeild raakt, opeens midden op straat hier en daar een paar poedelnaakte bathing-beauties, en andere badende mans en kinderen. Very, very disturbing indeed.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 69] 

Linda bleef tot haar vierde jaar enig kind van Piet en Jimmy; daarna kwam er ongeveer elk anderhalf jaar eentje bij. Tot ze het half dozijn bijna compleet hadden. Linda’s vroegste herinnering was op Kebon Djeruk in Weltevreden, toen ze amper drie jaar was. Het was het incident met ganzen. Ze kon zich nog wel herinneren dat ze het straatje voor hun huis moest oversteken om bij haar geliefkoosde speelplaats te komen. Ondanks het verbod en menige petsen op haar bips, keerde ze er toch telkens weer terug. Tot die dag de ganzen haar spel kwamen verstoren.
[Scholte – Anak kompenie, 38-39] 

In 1927 begint de overheid met het toekennen van subsidies aan de gemeenten voor kampongverbetering. Het eerste jaar kreeg Malang f 7.500 en Bandoeng f 7.000.[…]
In 1930 werd f 340.000 toegekend. Daarvan was een bedrag van f 64.005 voor “Verbetering kp. Sawah Besar ( Keb. Djeroek)”. [Locale Techniek-1, 8] 

Departement van Economische Zaken, Directeur H.J. van Mook.
Gebouwd als Bureau van den Waterstaat van het Departement B.O.W.: Bureau Openbare Werken, door Snuyf in 1911. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-9, 142 e.v.] 

Van Brakel had zijn lorgnet opgezet en las de courant. ’t Beviel hem niet. Er stond weer iets in van de ‘strijkstok’, waaraan bij de Waterstaat zoveel hangen bleef. Het doelde niet op hem, – volstrekt niet; maar dan toch op zijn ondergeschikten. Hm! ’t Was beter, dat die kerels, dacht hij, wat amusanter couranten maakten, dan zich altijd te bemoeien met andermans zaken.
[Daum – H. van Brakel, 7-8] 

Ik werd geweldig kwaad. Ik liet nog een kopie maken, ik stopte het ding in mijn zak en ik ging ermee naar het hoofdkantoor van E.Z. Waar is meneer van Hoogstraten? Meneer van Hoogstraten is in conferentie. Waar is die conferentie? In zijn kamer natuurlijk. Waar is die kamer? Daar. Ik stapte binnen en daar zat meneer van Hoogstraten met een heleboel druk gebarende mensen om zich heen.
[Alberts – Namen noemen, 181-182] 

Het Bat. Nbl. deelde Zaterdag j.l. mede dat de perceelen nos. 13 en 15, gelegen op Molenvliet West (Weltevreden) het eerste geoccupeerd door het hôtel Ort en het andere door den heer Buddingh waren aangekocht voor de oprichting van het departement van Gouvernementsbedrijven. [De Locomotief, 5 October 1911] 

Wat betreft de architectuur is getracht het gebouw een karakter te geven zooveel mogelijk in overeenstemming met de geheele buurt. Voor de hoofdmassa – de vierkante zware onderbouw, en het vooruitspringende dak – is de gedachte gegaan naar het tegenwoordige hoofdbureau van het mijnwezen, terwijl voor de detailleering gekozen zijn de klassieke renaissance vormen. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift - 15, 68] 

Eene bijzondere plaats in de Indische architectuurwereld wordt ingenomen door het bureau der B.O.W., waarvan als meest bekende uiting genoemd mag worden het departementsgebouw op Molenvliet-W., een der meest karakteristiek tropische bouwwerken in onze hoofdstad. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift - 17, 76a] 

... [G.G.] de Jonge maakte eind '33 duidelijk dat van Mook een leidende functie zou krijgen aan het pas ingesteld departement van economische zaken, hetwelk als gevolg van de vele maatregelen die ter opvanging van de diepe crisis genomen moesten worden, met werk overstelpt was. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 359-360] 

Intussen had de Jonge wel oog voor van Mooks bijzondere capaciteiten. Deze werd in '34 hoofdambtenaar bij Economische Zaken en in '37 door van Starkenborgh, die een jaar eerder de Jonge had opgevolgd, tot directeur van dat departement benoemd. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11c, 24-25] 

Van Mook was op Java geboren in een Nederlandse vrijmetselaarsfamilie. Tegen de ziekelijke verstarring van de koloniale samenleving in de haren dertig had hij, onder meer met de ‘Stuw-groep’, jarenlang gepleit voor een verregaande mate van autonomie van een ‘vrij en gelukkig Indonesië. Niemand binnen de Europese gemeenschap nam de verzuchtingen van het Indonesische volk zo ernstig als hij. Van Mook paarde een humanistisch gedachtengoed aan een enorme werkkracht en grote koppigheid.
[Reybrouck – Revolusi, 150-151] 

Drie pastoors [?] van het kerkje op de Chaulanweg zijn ongeveer een week geleden om onbekende redenen door de Kempeitai gehaald. Ze zijn gisteren teruggekomen in hun onderbroeken die bovendien aan rafels hingen. Al deze onderzoeken gaan over 't zelfde: onderzoeken tegen ondergrondsche acties [en] spionage.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 172] 

Eene maand later [in 1656] werd Rijswijk gebouwd, temidden der “rijs” velden aan de oostzij der Krokot. Dit was eene redoute met 8 stukken kanon, waaromheen een aarden wal. Wanneer men van Molenvliet op het bruggetje over de Krokot aan het eind van gang Chaulan is gekomen, ligt dit oudste Rijswijk (dat later verplaatst is) aan de rechterhand. [Oud Batavia I, 131-132] 

Omstreeks dien zelfden tijd begonnen gegoede ingezetenen buitenplaatsen langs de Buiten-tijgers-gracht, het Molenvliet, en den weg van Jakatra aan te leggen, [en] tusschen de stad en de forten Ankee, Antjol, Wilgenburg en Rijswijk, welke de eerste linie der defensie-werken van de hoofdstad uitmaakten, en slechts omtrent eene mijl van deze laatste verwijderd waren; terwijl eenige mijlen verder binnenslands eene tweede linie van vestingwerken lag, te weten het fort Tangerang aan den weg naar Bantam, het fort Tandjong-poera aan den weg naar Cheribon, de forten Meester-Cornelis, Buitenzorg en Bantarpté, aan den weg naar de Preanger-regentschappen.
[Olivier – Tafereelen I, 155-157] 

Rijswijk werd in 1697 ontruimd en in 1729 afgebroken. [Oud Batavia I, 392-394] 

De overzijde van Molenvliet werd destijds nog ingenomen door kampongs en rijstvelden; […] waaraan Rijswijk zijn naam dankte. Sedert ontstond nog wel eens verschil van meening omtrent de afleiding van dien naam, waartoe bijdroeg het ontbreken van de letter t in het woord Rijswijk. Doch de spelling ‘rijs’ voor ‘rijst’ was in het koloniaal-hollandsch uit de dagen der Compagnie alleszins gebruikelijk; door een besluit van het jaar 1656 werd door de regeering de naam Rijs-wijck toegekend aan ‘de sterren-redout in de Crocotse velden’, een der kleine versterkingen in den omtrek van Batavia. [Indië, geïllustreerd weekblad-9, 443-444] 

… het wereldberoemde Hotel Des Indes. Dat is vorig jaar [1973] ineens maar gesloopt, tot verdriet van vele inwoners van Jakarta. Want al was het dan een monument van het koloniale uitgaansleven, als instelling had het toch iets bijzonders, en het heeft ook lang na de souvereiniteitsoverdracht heel wat interessante mensen geherbergd uit alle delen van de wereld, en met die mensen heel wat brandpunten van economische, historische, militaire, politieke – en erotische – verwikkelingen.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 20] 

Dit is het Molenvliet, zeide mijn vriend, en wij zijn hier aan het Hôtel de Provence, van de kastelein Chaulan, waar wij juist van pas aankomen, om van de table d’hôte gebruik te maken, en ons door een goed middagmaal te versterken.
[Olivier – Tafereelen II, 159] 

Later heette het Hôtel de Provence het Rotterdamsch Hotel. Op 1 Mei 1856 werd dit het Hôtel des Indes, juist in de dagen dat Multatuli daar logeerde na zijn ontslag uit ’s Lands dienst. [Oud Batavia II, 32a] 

1935. De voorkant van het complex van Hotel des Indes met in het midden het frontgebouw.. Links op de foto de huidige Bank Tabungan Negara. Tussen deze twee gebouwen ligt achter de bomengroep de zo genaamde ‘Dependance van het Hôtel des Indes’.

Hotel des Indes is door architectenbureau Cuypers & Hulswit van 1910-‘13 verbouwd en uitgebreid, o.a. met een hoofdgebouw met eetzaal, een kamergebouw en hotelappartementen. Van 1919 tot 1922 bouwden zij een lobby, een nieuwe keuken, een wasserij en een U-vormig gebouw met vijftig gastenverblijven.
Het frontgebouw is in 1930 gebouwd door het architectenbureau AIA: Ghijsels – Hes – Burhoven Jaspers. 

Moenswijk, het vroegere buiten van den Directeur-Generaal A. Moens (ongeveer 1785), grensde ten Zuiden aan het fortje Rijswijk. Het is de tegenwoordige Dependance van het Hôtel des Indes. [Oud Batavia II, 265] 

Zie voor historie van het hotel: [50 Jaar Hotel des Indes] 

Multatuli’s eerste brief, uit Buitenzorg (28 October) geeft het hele tobben al volledig weer. Tine zit op dit ogenblik in het Hôtel des Indes te Batavia.
“Lieve beste Eef! Ik behoef u niet te zeggen dat ik heel verdrietig ben. Het is verschrikkelijk. Kassian met ons!
Ik heb geen lust om te schrijven, want het zou niets dan bitterheid zijn.
[Du Perron – Verzameld Werk IV, 418-419] 

“Volgens dr F. de Haan, zei ik, heeft die Wijss de naam des Indes gekregen van Multatuli”. “Van wie?” “Van Multatuli.” “Ach, kom! zei hij, van die... Douwes Dekker? Wèlnee...” Ik zei hem dat Multatuli, die ‘Insulinde’ gevonden had, ook wel ‘des Indes’ had kunnen vinden, maar daar hij wat doof was hoorde hij het niet. Hij schudde grommig het hoofd.
[Du Perron – Verzameld Werk IV, 454-455] 

Ik ontdek inmiddels een ebro, waarvan de paarden er bijzonder op gesteld schijnen te zijn in de richting van Hôtel des Indes te draven, stap daarin over, en rijd naar Molenvliet, waar het hotel, in avondstemming, tusschen boomen schuilt, de gasten in krossimales liggen en je langs de oprijlaan eenige dozijnen bloote voetzolen toonen, waarmee ze ijverig wuiven! Heel vriendelijk en koel.
[Wermeskerken – Langs de gordel, 48] 

Veertig jaren geleden…. logeerde ik ook in het Hôtel des Indes. Wel, Henri Borel heeft gelijk gehad met te beweren, dat een der twee oude waringins onrecht is aangedaan, toen men hem een deel zijner stammen en luchtwortels ontnam, omdat er een overdekte dansvloer gesticht moest worden. Maar heeft men, als de wijze waringin zelve, dit onrecht vergeven, vergeten, dan wil ik wel bekennen, dat dit oud-naamsche en oud-faamsche hôtel een prettigen, modernen indruk maakt. Vooral als men logeert op de eerste verdieping van den nieuwen linkschen vleugel […]

1930

Rijsttafel te eten en te genieten is een kunst. Men neme niet te veel rijst in eens (bijvullen is ge-oorloofd). Men kieze uit de veelheid der gerechten – hoe aardig gaat in Hôtel des Indes de drom der Inlandsche bedienden, die een achter den ander, op een rij met die vele gerechten rond! Men houde zijn rijst zelve zoo lang mogelijk wit en maagdelijk. In een kop neme men zij sajoer of groente-saus. Op een bij-bord schikke men het palet uit de gekozene gerechten. De verschillende, soms zeer gepimenteerde sambals neme men in kleine hoeveelheid – pas op voor de sambal-oelek, louter Spaansche peper! – en houde ze op den rand van uw bord vooral goed uit elkaâr. Bij elke hap rijst – ge eet uw rijst met lepel en vork – kiest ge iets van kip, vleesch of visch, begeleid door één der sambals. Iedere hap rijst is een nieuwe combinatie. Ge wisselt ze af, die combinaties.
[Couperus – Oostwaarts, 114-117] 

Hij wil ons bij aankomst in Batavia uitnodigen in Des Indes om daar deze zelfde schotel te eten, en we zullen zien, die is daar nìèt lekkerder! nou, en Des Indes is het eerste restaurant van Azië, dat is algemeen bekend. “Ik geloof zelfs dat er niet één zo'n goed hotel bestaat in Europa!”
[Perron, du – Verzameld Werk V, 361-362] 

Het is mij niet eens, maar meermalen gebeurd, b.v. als ik in de voorgalerij van Hotel des Indes zat, met iemand, die Batavia kende, dat hij bij elke auto, die nieuwe dineergasten aanbracht (want het behoort tot de bon ton, daar ’s Zondags te gaan dineeren), mij de personen met een slechte kwaliteit aanduidde. Natuurlijk enkel kwaadsprekerij.
[Wermeskerken – Langs de gordel, 57-58] 

Laster b.v., het is iets waartegen de hoogsten in Indië zich evenmin kunnen beschermen als de laagsten. Het eeuwige
gekwebbel op de voorgalerijen en aan soos-kletstafels van menschen, die niets anders hebben dan hun medemenschen om over te kletsen, je treft het overal aan.
[Walraven – Brieven, 345-346] 

Voor de tallooze djongos (bedienden) van het Hotel des Indes, viel geen werk meer te doen, zij stonden in hun smetteloos witte pakken en hun keurige hoofddoeken rustig te wachten tot de dansers weer amechtig in hun stoelen zouden vallen en opnieuw paitjes, splitjes of ijsjes zouden begeeren.
[Ammers-Küller – Wat ik zag in Indië, 21-25] 

In de eerste dagen was het voor ons nieuwelingen in Indië onbegrijpelijk (en zeer lastig!) dat zelfs in een groot internationaal hotel als het ‘Hotel des Indes’ in Batavia, de bedienden ons Hollandsch niet verstonden. Pas later leerden wij dat elke djongos een blocnote en een potlood bij zich draagt en gewend is dat de gast daarop zijn wenschen schrijft.
[Ammers-Küller – Wat ik zag in Indië, 72-73] 

Nono verhuisde naar Hotel des Indes. Hij had een luxe De Soto tot zijn beschikking. Hij at nooit meer op de markt van Glodok of zelfs maar bij Stinky Corner, maar in lobby's van prominente hotels en in ‘Maisons’.
[Mahieu – Verzameld werk, 269] 

Maar toen we nog buiten de herrie zaten hebben we aan Holland gedacht. In december ’41 bijvoorbeeld toen ze ten behoeve van ons in Londen de oorlog hadden verklaard. We hebben dat heel rustig opgenomen. In de tijd daarvoor trouwens ook. Inzamelingen gehouden voor het aankopen van Spitfires en een gekostumeerd bal voor hulp aan Finland.
[Albers – Romans en verhalen, 326-327] 

Nee, dan begon de oorlog zich toch zo langzamerhand wel heel wat duidelijker af te tekenen. In het begin was het allemaal makkelijk genoeg. Er werden collectes gehouden voor het aankopen van een spitfire, namens Nederlands-Indië aan de heer Churchill aan te bieden. Het was een nobel, maar toch eigenlijk wel een idioot gebaar. Toen het geld bij elkaar was heeft de heer Spit, vice-president van de Raad van Indië, het nogal nuchtere voorstel gedaan het geld toch maar liever te gebruiken voor de oprichting van de een of andere leerstoel in Oosterse wetenschappen. Iedereen schreeuwde het uit van verontwaardiging en men liet zelfs de heer Churchill geestig worden door te verzekeren, dat hij op dit aanbod had gereageerd met een telegram: Fire Spit.
[Alberts – Namen noemen, 112-113] 

Eén zo’n jachtvliegtuig kostte toen vijfduizend pond; de acties in Nederlands-Indië brachten genoeg geld bijeen om er maar liefst honderd van te kunnen financieren! Er was zelfs nog geld over voor enkele tientallen bommenwerpers.
[Reybrouck – Revolusi, 152-153] 

Spitfire –avond. Z. Exc.Gouverneur-Generaal Jhr. Mr. A.W.L. van Starkenborgh Stachhouwer bezocht op 28 October 1940 de filmvoorstelling “The Lion has wings” welke in de bovenzaal van het frontgebouw werd gegeven. [Des Indes, 101] ↑

Met zijn vriendin gaat hij als 't donker wordt naar bed. Ze kan niet meer eischen om eerst iets te drinken op 't platje van Des Indes, dan naar de bioscoop te gaan en tenslotte nog wat te gaan dansen, voordat 't eigenlijke slot van de avond komt. Dansen is vermoeiend en hij heeft er nooit van gehouden 't laat te maken.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 84-85] 

In de Jappentijd was zij verkoopster van zilverwerk en dergelijke bij een winkel in de galerij van Hotel des Indes; daar woonden de officieren van de Japanse militaire politie, en zij genoot een zekere irrationele bescherming omdat de militairen zelf erg bang waren voor hun ordebewaarders. De officieren liepen rond met tassenvol door de Japanse regering zelf aangemaakte nieuwe rupiahs, kochten bij de vleet gouden voorwerpen maar lieten die naderhand verzilveren omdat in Japan zelf al het goud werd ingepikt voor de oorlogsinspanning.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 152]       De winkelgalerij. →

Een Birmaanse delegatie, afgevaardigd door premier dr. U Ba Maw, is op Java aangekomen. Zij maakt onder leiding van een zekere dr. U Ba Han een reis door de bezette gebieden. Na een vierdaags verblijf verklaarde dr. Han op een persconferentie in het Hotel des Indes in Batavia, dat 'het militaire gezag hier zeer zachtzinnig optreedt'. Hoe moet het dan wel in Birma te keer gaan ... ?
[Bouwer – Het vermoorde land, 278] 

Hatta zwijgt erover in zijn memoires. Hoe dit zij, twee dagen later, 24 maart, kreeg hij een tweede uitnodiging die van aanzienlijk groter politieke betekenis was: of hij naar Batavia wilde komen voor overleg met de sous-chef van Imamoera’s staf, generaal-majoor Josjikazoe Harada. Hij ging daar onmiddellijk op in, nam de volgende dag plaats in de auto van de officier die de uitnodiging had overgebracht en reed met deze naar Batavia waar hij bij aankomst hartelijk werd verwelkomd door kolonel Nakajama en (tegen zijn zin) ondergebracht in het meest luxueuze hotel, het Hotel des Indes. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 197-199] 

In de scènes die vervolgens opgenomen werden, waren Australiërs als koks in de keuken van het Hotel des Indes te Batavia bezig eten te bereiden; andere Australiërs zwommen rond in een modern zwembad, speelden tennis, hielden een cricket-match, maakten gebruik van het golfterrein bij een luxueus hotel dat zich in de bergen bij Soekaboemi bevond. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 581-583] 

Terwijl de party arriveerde was in de bovenzaal van 'Hotel des Indes' in Batavia net een conferentie gaande tussen prominente Japanners en afgevaardigden uit de krijgsgevangen- en burgerkampen. Leider van de Japanse delegatie was Burggraaf Yamaguchi, hoofd van de 3e afdeling van het Japanse hoofdkwartier, die door gen. Nagano is belast met de overgave van het 16e leger aan de geallieerden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 396-397] 

Maj. Greenholgh heeft mij een kamer in ‘Hotel des Indes' bezorgd, waar ik nu de eerste civiele gast na de capitulatie ben. Ik heb een beetje met de majoor zitten praten, die van de politieke verhoudingen in dit land geen flauw benul heeft. Toen ik hem schilderde, wat er op het spel staat en welke gevaren er dreigen, was zijn commentaar: 'Don't get panicky'. Wat moet je dan nog zeggen?
[Bouwer – Het vermoorde land, 398] 

Er is veel belangstelling voor het 'Hotel des Indes', het centrum van geallieerde activiteit.
[Bouwer – Het vermoorde land, 403a] 

Nederland placht zich in het internationale verkeer aan afspraken te houden – het kabinet-Beel nam aan dat zulks ook het geval zou zijn met de afspraken die voor het functioneren van de Commissie van Goede Diensten waren gemaakt. Dat laatste stond evenwel niet vast; bovendien zou de Amerikaanse regering, rechtstreeks door ‘haar’ lid (tevens voorzitter van de commissie) ingelicht, een grote invloed kunnen gaan uitoefenen. Samen met haar secretaris, een Indiase jurist, en een eigen staf van medewerkers kwam de commissie eind oktober '47 in Batavia aan; ze nam er haar intrek in het Hotel des Indes. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 906-910] 

De organisatoren van deze tragische operette zetelen in Hotel des Indes. Imposante naamborden als COMMISSIE VAN GOEDE DIENSTEN en MILITAIRE WAARNEMERS sieren hun kamers. In werkelijkheid zijn zij machteloze figuren in buitenlandse uniformen. Een air van belangrijkheid hangt om hen been.
[Van Sprang – Laatste actie, 13] 

Een groepje “nontonners" stond toe te kijken bij de bedrijvigheid in den tuin van het Hotel des Indes, waar vrachtauto's met vrouwen en kinderen in en uit reden. Alles was rustig en vredig in het heerlijk licht van dezen tropischen morgen. Veel belangstelling trok ook de Schotsche schildwacht bij den ingang.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 86-88] 

De laatste avond fuifde hij zijn vier afgunstige kameraden op een biertje in Des Indes. Dat was de goedkoopste drank, dachten ze, maar het was de duurste en ze betaalden er f 6,50 per fles voor. De zeeofficieren in hun witte uniformen en de gesoigneerde handelsmensen met hun dames in avondtoilet keken een beetje vies naar de slonzige khakipakken, de blote benen en de grove legerlaarzen, maar het troepje kortverbanders trok gezichten als pioniers.
[Van der Hoogte – Huis in de nacht, 19] 

Wij zaten gedrieën rondom het witte tafelvlak waarop de schijnvoornaamheid van hotelzilver en -glaswerk glinsterde: De Corver, de zware man en ik. De Corver at minutieus en met het sober gebaar van de intellectuele mens; ik at nagenoeg niets en de pyknicus verorberde te hoog opgetaste schotels met haast dierlijke zelfgenoegzaamheid.
[Van der Hoogte – Het laatste uur, 16-17] 

[1949] Roem stond op om namens Soekarno en Hatta een verklaring in drie punten voor te lezen: zij wilden de guerrilla staken, de orde en veiligheid herstellen en deelnemen aan een rondetafelconferentie in Den Haag. Daarna nam Van Roijen het woord en hij presenteerde het standpunt van de Nederlandse regering: de Republikeinse regering mocht terug naar Yogya, Nederland was bereid de strijd te staken en zou geen nieuwe deelstaten meer oprichten, het overleg in Den Haag kon bovendien zo snel mogelijk van start gaan. Het was de grootste doorbraak in jaren.
[Reybrouck – Revolusi, 473-474] 

[1 augustus 1949] Nederlandse en Indonesische onderhandelaars zaten urenlang over kaarten gebogen, opnieuw onder de druk van de Amerikaanse V.N.-diplomatie, die geen duimbreed toegaf. Die dag werd een bestandsovereenkomst opgesteld, ongetwijfeld de moeilijkste stap in elke onderhandeling. Wie zit waar? Wie heeft wat? Wiens troepen bezetten welk gebied? Nochtans verliepen de gesprekken vlot. Twee dagen later werd het bevel tot een staakt het vuren gegeven.
[Reybrouck – Revolusi, 477-479] 

Wonderlijkerwijs lag aan datzelfde niet altijd welriekende Molenvliet het wijdvermaarde Hotel des Indes, en for old memories’ sake had ik besloten er mijn intrek te nemen.
Het heette nu Duta Indonesia – duta is afgezant, dus: representant van Indonesië – en strekte zich nog altijd uitnodigend breed uit onder het geboomte. De vijver met de diep bassende kikkers op het voorerf moest wel worden geofferd aan de dwingende noodzaak van een parkeerterrein.
[Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 12, 14] 

Ik wil niet zien hoe onvoorstelbaar verwaarloosd en uitgewoond de kamer is met z’n kapotte vloertegels, z'n verveloze wanden; ik geniet van de gul verstrekte ruimte: misschien wel acht meter in het vierkant. Een voorgalerij met zitje, naar achteren een badkamer met authentieke mandibak, het onvervalste oud-Indische badkamerluchtje: mengsel van zeepgeur, vochtig uitgeslagen wanden en rottend hout, vergankelijkheid;
[Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 15-17] 

Het reeds gemelde Molenvliet, onmiddellijk buiten de stad zich lijnregt tot aan de Groote Societeit de Harmonie uitstrekkende, geeft hem de gelegenheid aan zijne regterhand de prachtige woningen der Europeanen gade te slaan, terwijl de rivier aan de linkerzijde van den weg hem in staat stelt de eenvoudige vergenoegdheid der Javanen op te merken. Deze baden zich, en dartelen vrolijk in het water, terwijl zij hun badjoe, sarong en hoofddoek (drie artikelen waaruit veelal hunne geheele garderobe bestaat) uitwasschen en in de zon, binnen vijf minuten kurkdroog laten worden, zoodat zij, na zich met een bad verfrischt te hebben, ook dadelijk de verkwikking van schoone plunjes genieten.
[Olivier – Tafereelen I, 48] 

Hij zou zijn eigen goed wassen en gehurkt zitten op de vlotten en zich inzepen en zwemmen. Ze wilde daarbij zijn. Ze wilde niet heimelijk toekijken, geen buitenstaander zijn. Ze zou haar eigen goed nemen en het zelf wassen, ze zou zich inzepen, haar haren wassen en zwemmen.
[Zikken – Gisteren gaat niet voorbij, 124-125] 

Wat tijgt daar in een wolk van grauw des morgens, bij den uchtend-dauw, en raast en toetert, belt en schiet Wat tijgt daar in een wolk van grauw des morgens, bij den uchtend-dauw, en raast en toetert, belt en schiet langs d’oevers van het Molenvliet ..? [Melis Stoke – Ik kijk de kat uit de klapperboom, 37-38]

Een reeks van ingénue dames zit ploeterend langs de bruine vliet. wast elders men het vuile linnen liefst delicaat-bescheiden binnen, hier is men zo kieskeurig niet. [Melis Stoke – Ik kijk de kat uit de klapperboom, 48-49]

Terwijl ze langs het Hotel des Indes reden, greep een hand de rand van het koetsje vast en zag ze het gezicht van Melissa, dat haar spottend aankeek. Ze liet zich, zittend op haar fiets, trekken door het koetsje, waardoor het magere paard werd afgeremd en iets langzamer ging lopen. ‘Dacht je soms,' zei Melissa, 'dat ik je niet had gezien? Je hebt gezwommen in de kali. Je stinkt er nog naar. Je zult wel ziek worden ook en wie is die jongen?'
[Zikken – Gisteren gaat niet voorbij, 130-131] 

Daar lag de inhoud van in haast leeggehaalde laden en vakken – een rijk assortiment scharen en tangetjes, flesjes, potten brillantine – ordeloos opgehoopt. In gedachten echter zag zij het trage bruine water van het kanaal Molenvliet, waarin de snippers en proppen papier en de in stukken geknipte stroken filmnegatief zo even waren verdwenen – langzaam, langzaam, maar vlug genoeg om haar in staat te stellen daarna volgens belofte stipt om zes uur een feestjurk voor een jarig kind af te geven bij de familie Van der Vlecke. *]
[Haasse – Krassen op een rots, 84-85] 

*] De geschiedenis van de Japanse kapper en zijn vrouw en hun Indische buurdames Du Cloux en Matulaka (‘De Lidah Boeaja’) is voortgekomen uit indrukken opgedaan tijdens dergelijke omzwervingen,
[Haasse – Dieptelood, 413]

En als zovelen uit die tijd meende hij dit procédé ook te kunnen toepassen. Natuurlijk moesten hierbij de badende vrouwen op de openbare badplaats die Molenvliet heette, het ontgelden en natuurlijk ook de ongelukkige Bataviase stoomtram, bijgenaamd de 'tjèbol' (dwerg), die zo verrukkelijk op de rails kon schommelen: ‘Ik sta op Molenvliet bij Gang Chaulan te wachten op de tram. De zon werpt brede, gloeiglanzende flipflappen van licht over de recht vuilgrijze weg, en de witte huizen baden zich in de trilling der ducaten-gouden straalbundels. Langzaam stuwt het geel-grauwe water voort, klikklotsend tegen de kuitrondingen der vrouwen, die plisplassend in het slijmerige nat, met veel sierlijkheid voorover buigen, vol schaduwvegen en gele weerschijn van licht, de duim drukkend tegen het ene neusgat... fffts.
[Nieuwenhuys – Tussen twee vaderlanden, 91-92] 

Het eerste plan van een paardentram staat in Javabode 15 dec. 1860. Het ging uit van een J. Babut du Marès. Eerst in het nummer van 10 Aug. 1867 is sprake van een begin van uitvoering. [Oud Batavia II, 194] 

[1869] Met den tramway gaat het nu goed: hij is geopend van de stad tot aan de Harmonie, d.i. tot aan dat gedeelte der faubourgs waarvan het Koningsplein zoo wat het verst verwijderde punt is. Er zullen evenwel wonderen moeten gebeuren, zeggen de cijferaars, om de Maatschappij ook maar gedurende drie maanden in het leven te doen blijven. Er zit zeven en eene halve ton in die zaak. Al het materiaal is reeds verpand.
[Huet – Brieven II, 89] 

Eva zag de exode der witte mannen naar de Stad: wit van gelaatskleur, wit van kledij en als blank van blik, blank van zorgend peinzen, de verre blanke blik vol zorg en peinzing van een ieder gericht op die toekomst, die zij uitrekenden met enkele tientallen of vijftallen van jaren: op dat en dat jaar, zoveel binnen, en dan weg, uit Indië weg, naar Europa.
De exode vulde de trammen met hare witte doodsheid: velen, vermogend al, maar nog niet rijk genoeg voor hun doel, reden in hunne mylords en buggy’s tot de Harmonie, namen daar de tram, om hun paarden niet te vermoeien.
[Couperus – De stille kracht, 222] 

’s Morgens van 7 tot 9 voeren die trams ladingen vol zakenmenschen omlaag, ’s avonds tusschen 4 en 6 dezelfden weer omhoog. Schouder aan schouder, twee rijen wit, zitten de zakenlui op de trambanken, ieder een portefeuille op de knieën… te staren! Dat is het rechte woord… staren en zwijgen. Vanwaar die gewoonte gekomen is, en hoe ze ontstond, en waarom ze nog bestaat, weet niemand, maar een fatsoenlijk man in de tram staart en zwijgt. Als je iets te zeggen hebt, doe je dat met gedempten stem.
[Wermeskerken – Langs de gordel, 52-53] 

Zij die aan het werk konden blijven, het overgrote deel der Europese bevolking, werkten hard. Van ’s ochtends vroeg tot vroeg in de middag, zo’n zeven uur achter elkaar.
[Alberts – Twee jaargetijden, 43-44] 

Ik had me niet voorgesteld een zóó zeer Europeesche stad te vinden, waar nu nog alleen een stoomtram, maar weldra ook een electrische tram de reizigers van de beneden stad – de handelswijk – naar Weltevreden, Rijswijk, Kramat en Meester Cornelis heen en weder voert,
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 93, 95] 

Djakartaas tram-vol is de overtreffende trap van overvol of tot berstens toe vol: het menselijk vlees barst er al van alle kanten uit, maar waar het mogelijk schijnt al deze extremiteiten bij het naderen van een tram van de tegengestelde kant toch in te stulpen, moet deze volheid onderhevig zijn aan speciale wetten van inkrimping en uitzetting met een ongelimiteerde coëfficiënt. Binnenin de tram krijgt ieder mens op den duur de vorm van een ouwel, men benijdt de sardientjes in de rijke vrijheid van hun blik en knikt de zich als een paling voortwringende kaartjesverkoper vriendelijk toe, waar het niet mogelijk is hand en beurs te voorschijn te worstelen uit de broekzak.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 48-50] 

[1919] Het verkeer langs Molenvliet is buitengewoon druk. Geen wonder, waar deze weg de eenige goede en de kortste verbindingsweg is tusschen boven- en benedenstad. Het drukke verkeer langs Molenvliet wordt in hoofdzaak onderhouden door tallooze huurrijtuigjes, en voor een deel door een stoomtram, die geheel van Meester Cornelis komt en haar terminus op het stadhuisplein heeft. [Indië, geïllustreerd weekblad, 3, 157] 

Door de N.V. Bataviasche Verkeers Maatschappij wordt in de Stadsgemeente Batavia over een exploitatie-lengte van ± 35 km een electrisch trambedrijf met 64 motorwagens en 70 aanhangwagens uitgeoefend. [Locale Techniek-6-2, 41] 

Een bizonderheid vormt de zij-ingang, terwijl tusschen de twee compartimenten een standplaats is aangebracht voor den conducteur, [Het Indische Leven, 2, 871] 

Tram-deraillement. [Het Indische Leven, 6, 1016] 

De plaats van de het kantoor van De Java Bode.

De Java-Bode was de officieuse courant. De redactie verdedigde elke maatregel der regering en werd daarvoor beloond door toezending van alle officiële berichten, die aan de andere bladen onthouden werden. Wie op de hoogte wilde blijven van wat er bij het gouvernement omging, van benoemingen, overplaatsingen e.d. was op de Java-Bode aangewezen.
[Koch - Verantwoording, 40] 

Zentgraaf werden al spoedig van andere zijde aanbiedingen gedaan, en hij ging over naar de Java-Bode, vandaar weer naar een andere courant. Hij is aan tal van redacties verbonden geweest, werd later mede-hoofdredacteur van het Soerabaiaasch Handelsblad, dat tijdens en na de eerste wereldoorlog een hausseperiode beleefde, en eindigde als hoofdredacteur van de Java-Bode.
[Koch – Batig slot, 180] 

De Java Bode, de oudste krant van Batavia, waarschuwde dat ‘de gemoederen der inlanders, verhit door godsdienstwaanzin’ zo waren opgelopen dat ze zich wilden ‘uitstorten in het plegen van een massamoord op Europeanen.’ De slachting kwam er niet, maar door dat soort opgefokte journalistiek konden de wapenhandelaars op Java de vraag naar vuurwapens niet aan.
[Reybrouck – Revolusi, 103-104] 

In de loop van 1935 hadden de grootste kranten van Nederlands-Indië met enthousiasme over de ontwikkelingen in Duitsland in 1933 bericht. De Java-Bode, Het Nieuws van de Dag voor Nederlandsch Indië, het Algemeen Indisch Dagblad en De Locomotief steunden zelfs voluit de oprichting van een Indische NSB. Die beweging was hier net zo reactionair, nationalistisch, ultrakoloniaal en openlijk fascistisch als in Nederland, maar ze heulde minder met het Duitse nationaalsocialisme en antisemitisme.
[Reybrouck – Revolusi, 134] 

De nederlands-indische pers, die toch al niet op een hoog peil stond, putte zich uit in schreeuwende artikelen, ook al omdat het publiek dit van de kranten verlangde. Typerend is het in dit verband te vermelden, dat de Java-bode zich in een artikel verontschuldigde dat men redaktioneel de naam 'duitsers' wel eens moest gebruiken omdat men niet alleen maar over hunnen, barbaren, beesten en beestmensen kon spreken.
[Van Heekeren – Batavia seint: Berlijn, 67-68] 

Maar nu reed hij kalm door de eenzame, slecht verlichte straat met zijn oude, vermoeide tamarinden en zijn enkele timide straatlantaarn, druilerig achter een boom staand met moe neerhangend licht. Het waren allemaal oude huizen hier, wegschuilend achter donkere, verwaarloosde erven met onregelmatige, nimmer onderhouden gewassen in kapotte tonnen of vormloze perken. Sommige lege voorgalerijen kaatsten diep en somber het bm-bm-bm van zijn motor terug als dong-dong-dong.
[Mahieu – Verzameld werk, 302-303] 

Haar hand rustte licht op zijn schouder. Ook bij het plotseling vaart nemen, ook bij het verraderlijk op en af de trottoirband wippen, ook in de vermetele plotselinge scherpe zwenking de natte straat op. Hij keek even schuins-rechts neer op de
hand, zo dicht bij zijn mond. Hij keek weer voor zich en liet de motorfiets krachtig demarreren. De kracht van de metalen bruut deelde zich aan hem mede; hij voelde zich geëleveerd en trots. Hij reed de Berendrechtslaan uit.
[Mahieu – Verzameld werk, 311-313] 

Eerst omstreeks het jaar 1780 liet de raad van Indië, D.J. Smith, zich aan deze stille zijde een ruim en fraai heerenhuis van twee verdiepingen bouwen, met vleugels die tot danszaal en eetzaal waren ingericht. Het zou in later tijd betrokken worden door de Weeskamer, nadat de verdieping er afgenomen was. [Indië, geïllustreerd weekblad-9, 444a] 

Het bekendste buiten op Molenvliet is Berendrecht, dat nog in 1823 werd bewoond door den Oud-Raad van Indië Mr. W. van Hoesen. In 1852 werd er de Weeskamer gehuisvest. [Oud Batavia I, 392]  

Weeskamers zijn instellingen, die reeds in 1624 uit het Oud-Hollandsche Recht werden overgenomen, en die tot doel hadden het beheer te voeren over de goederen, die aan minderjarige weezen toebehoorden en de voogdij over hen uit te oefenen. [Insulinde, 149-150] 

De verbetering en bebouwing van Gang Patjenongan dateert van 1825 en hangt samen met den aanleg van Pasarbaroe, evenals toen ook de Berendrechtslaan en Batoetoelis zijn aangelegd. De eerste draagt haar naam naar het landgoed Berendrecht, dat van Molenvliet liep tot Gang Petjenongan, een vroeger eigendom van Zwaardecroon’s schoonzoon Cornelis van Berendregt. Batoetoelis heet naar een ouden steen met opschrift, die er vroeger stond. [Oud Batavia I, 442-443] 

De eerste was oorspronkelijk een particuliere weg, die daarna door het Gouvernement is overgenomen, evenals ook Gang Scott en de Berendrechtslaan. [Oud Batavia II, 32] 

De heer Dorus Dadelboom, meester in de rechten en beambte ter Secretarie, zat in zijnen wipstoel, buiten onder de kolonnade van zijne woning in de Berendrechts-laan. – ‘Voorgaanderij’, zouden de meeste Hollanders zeggen. Maar Dorus, als academisch gevormd man, verkoos het uitheemsche en klassieker klinkende woord, omdat het hem denken deed aan heerlijke Grieksche tempels.
[Nievelt – Onder de palmen, 180-182] 

“Ja, meneer Maaning Scheiman! Kom sta op en rijd meê, dan zal ik u eens aan haar prezenteeren! Gaan de andere heeren ook meê?”
“Waarheen?” – vroeg Brandelaar, die in zijn druk gefluister met Jonkheer Eduard op de woordenwisseling tusschen de beide heeren niet gelet had.
“Naar mijn huis in de Berendrechtslaan, om mijne nieuwe platen en schilderijen te zien!” – zei Pénurot vlug.
“Ik ga meê!”- riep Maximiliaan.
[Ten Brink – Oost-Indische dames en heeren II, 16-17]