Semarang 1 – Oude stad

Station Tawang.
ontworpen door ir. Sloth-Blauwboer en opgeleverd in 1914. 
NB. Hal met terracotta tableaus van W. Brouwer uit Leiderdorp.

Het station vertoonde het vertrouwde beeld. Voorthaastende vrouwen met manden kakelende kippen op het hoofd, en mannen doorbuigend onder zware vrachten aan een zwiepende bamboe over hun schouder. Maar in de overvolle trein was ik de enige blanke. Ik bleef achter op het open balkonnetje aan het eind van een wagon.
[Gomes – Sudah, laat maar, 67]

Om drie uur in de middag, toen het nog snikheet was, reed de trein het station Tawang binnen. Ik rook als vanouds de scherpe geur van krètèk, van kruidnagel in de tabak, die voor mij altijd aan Semarang verbonden zal blijven. Semarang was een van de mooist gelegen steden op Java, voor een deel op heuvels gebouwd, zoals de kazernes van het 5de Bataljon, aan de voet van de Gombèl.
[Nieuwenhuys – Een beetje oorlog, 13]

Op het station begon het wachten weer. We gingen maar op het perron zitten of liggen. Ik trachtte me af te sluiten door aan andere dingen te denken dan aan oorlog. Berendsen had een bundeltje van Dorothy Parker bij zich: ‘Enough Rope’, en las eruit voor. De versjes pasten uitstekend bij onze stemming. We moesten er allebei erg om lachen. Zoals om dit grafschrift dat ik nog letterlijk citeren kan:
[Nieuwenhuys – Een beetje oorlog, 23-24]

Semarang kende alleen kopstations en pas in 1941 is een oost-west verbinding tot stand gekomen. [Locale Techniek, -7-2, 31]

Technische School, voordien Ambachtsschool.

Want een vak valt hier niet te leeren voor een Europeesch kind, tenzij hij een technische school bezoekt, doch dat gaat alweer met dezelfde kosten gepaard als de HBS. Vandaar dat ik maar begonnen ben met het voor hem te zorgen, ook ingeval van mijn overlijden, dan heeft hij toch altijd wat geld. Als ik op Majong zit en hij moet op Semarang de school bezoeken, dan is f 1000,-- per jaar niet eens genoeg voor kostgeld, schoolgeld en kleeren en zakgeld.
[Walraven – Brieven, 104-105]

Technische School.
Rond 1900 had Semarang een ambachtsschool, [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, -3, 271]
maar niet van het zelfde niveau als die in Batavia en Soerabaja. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, -13, 104].
In 1916 maakt de school niet de stap naar ‘Technische school voor Midden-Java’. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, -19, 300]. Die komt in Jogja. [De Locomotief, 8 Maart 1917] Ondertussen wordt de school door particulieren financieel ondersteund. [De Locomotief, 23 Maart 1917]
Het gemeentebestuur wil gelijkstelling met de andere Technische scholen, [De Locomotief, 27 Maart 1917a] maar de school moet wel haar identiteit behouden. [De Locomotief, 10 Juli 1917] De school heeft in 1920 102 leerlingen. [Indië geïllustreerd weekblad, -7, 373]

Klooster Zusters Franciscanessen van Heythuizen. [Franciscanessen, 352-354, 360-362]
“Maar ik moet er eerst voor opgeleid worden; ik moet een jaar of vier naar 't klooster om te leeren en dan examen te doen. Zonder akte wil ik er niet komen."
En Vader vond 't goed, billijkte mijn verlangen.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 77]

Ik ken ook een meisje, die de kloosterschool op Semarang bezocht, en nu wegteert. Arm, arm meisje ! zij was aan een heel ander leven gewoon; nu als wedono's dochter, ziet en spreekt ze niemand, en kwijnt weg.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 154-155]

Nog veel grooter dan te Batavia was echter te Samarang het percentage halfbloeds. Hier had de Regeering omstreeks 1687 het concubinaat opzettelijk in de hand gewerkt, omdat zij aldaar geene gezinsvorming wenschte. (Eene reden hiervoor wordt nergens vermeld.) De getrouwde vrouw, vooral de Europeesche, was er geweerd, met het gevolg dat men er reeds in het begin der 18e eeuw opgescheept zat met een massa Indo-paupers, voor welke de Regeering soms wat deed, soms niets. Van Imhoff bouwde voor deze verstootelingen anno 1746 het Samarangsche weeshuis. [Oud Batavia I, 542] 

Steen aan de achterkant van het kloostergebouw.
Van dit gebouw, thans ingericht tot weeshuis, werd de eerste steen gelegd in 1732 en toen werd het bestemd voor hospitaal. [De Locomotief, 13 October 1911] Niet geheel passende informatie. [Oud Batavia I, 542] 
De Eerste Steen van dit Hospitaal is Gelegt
Door Frederik Iulius Coyeti
Raad Extraordinaris van Ned ds India
En Comand r open Langs Ivas N d O t Cust
Op maand den 28 Iuly 1732
Tevens aanwezig: Plaquette 100 jarig bestaan weeshuis 1809-1909 / Plaquette eerste zusters, 1870 / Eerste steen Kapel: (buitenmuur achter altaar): XVII September MDCCCXCI (1891) / Gebouw noord van de kerk: steen 27 april 1898 / Steen buitenmuur: 1897. De oudste gebouwen dateren uit 1860; het hoofdgebouw uit 1906.

n 1858 was tot Pastoor van Semarang benoemd de Zeereerwaarde Heer Joseph Lijnen, die er tot het einde zijns levens in 1882 ijverig en met goed gevolg werkte. Vooral het Weeshuis lag hem na aan het hart. De treurige toestanden, die er heerschten, bewogen hem in 1868, in het vaderland hulp te zoeken; dit was zijn eerste en eenige reis gedurende zijn 34 jarig verblijf in Indië. [Zusters Franciscanessen, 352-354, 360-362] 

R.K. Meisjesweeshuis.

Eerstens bestaat het uit een weeshuis voor R.C. kinderen, bijna uitsluitend uit gemengden echt gesproten, kinderen die anders wellicht in de kampong zouden terechtkomen. Omdat de vader, na ze bij een inlandsche vrouw te hebben verwekt, er eenvoudig niet meer naar omziet, of overleden is. Ongeveer 220 meisjes en jongens vinden daar een goed en gezellig tehuis.
Ik genoot het voorrecht, door ‘de mère’ zelf te worden rondgeleid; ik vond in haar een zeer ontwikkelde, fijngevoelige en beschaafde vrouw, breed genoeg denkend om volkomen humaan te kunnen zijn en voor haar moeilijke taak berekend.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 195-197].

We besluiten dan ook deze onze vluchtige beschouwingen met de opmerking dat we dit gebouw, wat zijne gevels betreft een der best geslaagde bouwwerken van den Heer Westmaas noemen. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, -10, 153]

f 175.000 uit een loterij voor de stichting van een nieuw gebouw. [De Locomotief, 5 October 1911]

Van oktober 1943 tot juni 1945 was het zuidelijke deel van het complex een interneringskamp voor vrouwen en kinderen: het Kloosterkamp.

Er was een echt appel, waarbij het hard toeging wanneer ze vonden dat we niet goed genoeg in de rij stonden. Er was nog minder te eten. En er moest gewerkt worden, de hele dag in de hete zon. Het kamp was in een oud klooster ingericht. De luiken voor de ramen in de slaapzalen zaten dichtgespijkerd. Dat was een paar maanden geleden als straf gebeurd.
[Gomes – Sudah, laat maar, 39-41] 

Stadsschouwburg

Ik denk aan een zekeren avond in 't jong verleden. Een kennis nam ons beiden mee naar een concert in den schouwburg op Semarang. 't Was voor 't eerst in ons heele leven, dat wij beiden, zonder zusje, zonder Vader, zonder Moeder ons bevonden in een groote menschenzee. Wij beiden heel, heel alleen tusschen al die vreemde gezichten.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 248]

De Schouwburg is gebouwd in 1835.

In het dagblad de Locomotief staat geregeld nieuws over de schouwburg:
Modern stuk De Rechte Lijn van Fabricius met Bouwmeester in de Schouwburg [01-08-1910]; Huldiging van Bouwmeester [De Locomotief, 17 October 1910]; Eduard Verkade heeft aan de directie van den schouwburg alhier de beschikking over dat gebouw gevraagd voor December en April a.s. Het is nog niet bekend hoe zijn gezelschap zal zijn samengesteld [24-08-1911]; Verkeersregeling bij schouwburgvoorstellingen: Nabij den hoek Komedie- en Konijnenstraat wordt een ruimte opengelaten voor de rijtuigen c.q. automobielen van den resident, assistent-resident en burgemeester [16-02-1917]; Definitieve regeling van het verkeer bij den schouwburg. [12-03-1917]; Een advertentie voor het toneelstuk de Meid van Heyermans [04-04-1917].
Er is echter kritiek op het gebouw op zich. [De Taak-1, 442]

Kantoor Tasripin.

In Semarang was in het begin van de 20ste eeuw Tasripin de rijkste Indonesiër, Oei Tiong Ham de meest vermogende Chinese inwoner.
Tasripin woonde aan de Jl. Kulitan 198, in een architectonisch gezien bijzonder aardige kampongstraat.
De gouverneur-generaal heeft den resident alhier verzocht den dank der Nederlandsche regeering over te brengen aan den heer Tasripin, koopman te dezer plaatse. [De Locomotief, 30 Mei 1910]

Bewoners van Peterongan beklagen zich over Tasripin. [De Locomotief 13 Juni 1910]  

Naar wij vernemen heeft de bekende Inlander Amat Tasan bin Tasripin sedert enkele dagen te Petelian (Karreweg) een ijsfabriek in werking gesteld die een capaciteit heeft van 800 pond ijs per dag, dat tegen 2½ cent per pond verkocht zal worden. [...] Deelden wij onlangs mede dat de bekende grondeigenaar Tasripin te Petellan een nieuwe ijsfabriek had geopend, thans kunnen wij dat bericht aanvullen met de mededeeling dat wel dat fabrieksgebouw aan Tasripin behoort, maar dat de exploitatie en de technische leiding van die ijsfabriek geheel in handen is van den heer. [De Locomotief, 5 September 1910] 

Het westelijke gedeelte van het Paradeplein

Zeer warm, en toch geen drukkende atmosfeer; gebouwd op een wijze die overal elders onverdragelijk, onbewoonbaar zou genoemd worden; met nauwe straten, met aan één gebouwde huizen, met verdiepingen, kortom met al hetgeen men in Indië niet verwacht en waartegen het gezond verstand op zou komen, doch waarover dáár niemand zich beklaagt, integendeel ieder zich vermeidt, omdat de gelijkenis van de plaats met een hollandsch stadje zoo groot is. Dáárin zit het geheim, geloof ik. Het gezicht van een straat en een pleintje met een pomp! – ja, lach er vrij om, zóó iets is genoeg om een kolonist op te vroolijken. In het geheel ziet het er minder oostersch uit.
[Rees - Herinneringen I, 253-255]

Die nieuwe, hoog opgetrokken tokogebouwen in de Heerenstraat en op het Paradeplein mogen, wat het inwendige betreft, beantwoorden aan de practische eischen van den détailhandel .... met den besten wil kan ik aan die gebouwen niets moois vinden. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, -10, 138]

Architect Moojen: De eenige verbetering, die in dezen aangebracht zou kunnen worden, zou moeten uitgaan van het Dept. der B.O.W. Dáár zou en geheel nieuwe afdeeling moeten opgericht worden onder leiding van een bekwaam architect. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, -10, 140]

Architect Jordaan: Door de verbouwing van de toko's der firma's [...], Spiegel, Zikel en Van Wingen heeft het Paradeplein een geheel ander aanzien verkregen. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, -11, 30-31]

Artesische put

Het drinkwater baarde [in de 19de eeuw] nog veel zorg voor de hygiène, en werd verkregen uit particuliere putten en uit de rivier, na met chemicaliën en mechanische middelen zoo goed mogelijk te zijn gezuiverd. Wel bestonden reeds de artesische putten, maar dit water was altijd warm en had een bijzonderen smaak.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 12-13]

Uit een kaart, gemaakt tusschen de jaren 1835 – 1840 blijkt, dat er op het Paradeplein een artesische put is. [Kromoblanda, 133]
In 1882 schreef de Leidse hoogleraar P. Veth in zijn boek ‘Java’: ‘Op dat (Parade) plein bevindt zich een in 1841 tot eene diepte van 71 meter geboorde artesische put, die uitmuntend en overvloedig drinkwater oplevert. [Locale Techniek, -7-2,23]
Grondpeilwezen, onderdeel van het Mijnwezen, hoofddoel van deze Dienst is, het verrichten van boringen naar drinkwater door zgn. artesische boringen. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N.I., 393-394]
De burgerij ontleende het water voor baden, waschen en schrobben hoofdzakelijk aan putten en was voor drinken en koken aangewezen op artesisch water. [Gedenkboek Semarang, 125], [Kromoblanda, 136-137]
De kosten. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-22, 312] 
De afsluiter lekt. [De Locomotief, 25 Juni 1917]

De slechte watervoorziening veroorzaakt epidemieën. [De Locomotief, 21 Februari 1910c].
Er worden brieven aan de Tweede Kamer geschreven. [De Locomotief, 15 Maart 1910]
De Gouverneur-Generaal stelt voor in de begroting van 1911 …. [De Locomotief, 7 Mei 1910]
Semarang; cholera gevallen tot 1 juni: 2257 overleden. [De Locomotief, 7 Juni 1910]
Tillema kijkt er na 25 jaar op terug. [Gedenkboek Semarang, 28]

Protestantsche Kerk / Koepelkerk / 'Gereja Blenduk'.
In de kerk knielde de jonge bruid aan Stevens zijde neder, zijn oogen zochten de haren, de haren bleven onafgebroken neergeslagen. En toen de plechtigheid geëindigd was en zij op zijn arm geleund de kerk verliet, verried een hoog rood een onbestemd gevoel van schaamte en berouw dat zich onwillekeurig van haar meester maakte.
De resident gevoelde iets dergelijks, maar begreep het niet. Zijn oog viel op het bekoorlijke schepsel dat hem toebehoorde, en half bevend fluisterde hij haar in het oor:
‘O Louise, mijn engel! Thans zijt gij de mijne voor eeuwig!’
Nu eerst gevoelde het meisje, welk een vreeselijke band er tusschen haar en dien man gelegd was geworden. Nu verstond zij eerst recht die ijselijke woorden, die een oogenblik te voren nog bloote klanken voor haar geweest zouden zijn.
[Kruseman – Huwelijk in Indië, 110-112]

Neem eens even een kijkje in de koepelkerk met haar blufferig orgel, haar stemmigen preekstoel en haar ouden, vriendelijken koster, staande tusschen de stapels kerkboeken in het portaal. Al die antiquiteiten, zullen nog wel jaren blijven staan, want waarom zouden ze worden afgebroken, en zelfs het afbreken kost geld.
[Walraven – Modjokerto in de regen, 25b] 

Zo krijgen die lege kerkstoelen voor mij een symbolische betekenis: ze zijn mooier dan ooit, er zetelt geen geloof meer in, ze vormen voor niemand een bedreiging; ze vertegenwoordigen alleen nog de oudheid, de geschiedenis: mogen ze als zodanig bewaard blijven.
[Kousbroek – Wonderen, 302-303] 

Slechts waar de Compagnie zich vestigde, volgde haar dienares de Kerk, zoals in Semarang en Soerabaja, waar resp. in 1750 en 1785 vaste predikanten kwamen. [Geschiedenis van Indonesië, 173]

Een ingemetselde marmeren plaat vermeldt echter, dat de tegenwoordige kerk […] geheel is vernieuwd in de jaren 1894-1895 en dat de architecten zijn geweest de H.H. H.P.A. de Wilde en W. Westmaas.[…] Uit de lijst van predikanten, die in de verschillende jaren den dienst te Semarang hebben geleid, blijkt dat dominee Fredericus Montanus, predikant te Semarang van 1778 tot 1814, de inwijding van de koepelkerk in haar ouden vorm heeft verricht op den 19den October 1794. [Locale Techniek, -8-5, 164]

Ondanks een verbouwing in 1893, waarbij het vooraanzicht werd gewijzigd en het koepeldak verhoogd, moet dit gebouw toch na de Bataviasche Buitenkerk als belangrijk op Java worden genoemd. [Oude Hollandsche Bouwkunst, 50]

Deze kerk, uit de eerste helft der 19e eeuw, is architectonisch op zich zelf niet zeer belangrijk, hoewel goed van verhoudingen. Zij is evenwel zeer karakteristiek voor die periode, en beheerscht bovendien op goede wijze het centrum der oude stad, zoodat zij zeker in aanmerking komt als monument te worden aangemerkt. [Locale Techniek, -3-6, 143]
Op de ‘monumentenlijst’. [Locale Techniek, -3-6]

Een kerkconcert ten bate van het orgelfonds. [De Locomotief, 3 Mei 1917]

‘De Kerk, de gemeente en het werk’ in 1941, door ds. Stegeman. [Semarang als centrum, 193-194]
Een vrouw, geïnterneerd in het kamp Lampersari, noemt ds. Stegeman. [Vrouwenkamp, 93, 117]

Ned.-Indische Levensverzekering en Lijfrente-Maatschappij: NILLMIJ van 1859
Tevens het (enige aan de samensteller bekende) adres voor Inheemsche Kunstnijverheid.

Onlangs reisden wij samen met den heer Brandes, broer van Dr. Brandes; hij stelde veel belang in de kunstvoortbrengselen van ons land. Toen ik sprak van een tokootje van Inlandsche kunstvoorwerpen op Semarang, was hij er dadelijk voor te vinden. U moet n.l. weten, dat 't Semarangsche publiek er tegen op ziet naar Batavia te bestellen, wat toch zoo in de buurt ligt.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 331]

Kunnen zij in Holland een jong mensch van talent vinden, dan is het aanbod van ƒ1000 ’s maands zeer aannemelijk. Doch voor een huisgezin kan van die som niet genoeg overschieten om [...] 4° in elk geval de hooge premiën van levensverzekering te betalen, zonder welke in dit land een man en vader, die het inkonvenient heeft er een hart of een geweten (of beiden) op na te houden, geen twee nachten achter elkander rustig slapen kan. Uw onderdanige dienaar kontribueert maandelijks ƒ138.50 aan de N.I. Mij. van Levensverzekeringen en Lijfrente.
[Huet – Brieven III, 126-128] 

Het NILLMIJ-gebouw is ontworpen door het architectenbureau Karsten, Lutjens & Toussaint en wordt in 1919 opgeleverd. [Karsten]
…in de oorlogsjaren 1916-1919 werd hier te Semarang het fraaie Nillmij-gebouw aan de Heerenstraat hoek Kerkstraat gesticht. [Semarang Jaarboek 1935, 143-144]
Dr. Berlage sprak waardeerend over het werk van de Irs. Karsten en Gerber. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, -27, 78]

Landgerecht 
het Landgerecht aldaar is gehuisvest in een gebouw, dat vermoedelijk dateert van lang vóór de kolommenperiode. Dat gebouw is namelijk opgetrokken in denzelfden stijl als de huizen op Vermeer’s ‘Straatje’, behalve dan dat de ramen en bovenlichten, en ook sommige paneelen van binnen rijk zijn versierd met snijwerk, dat men zelfs in Oud-Holland zoo niet aantrof. Het gehele Landgerechtgebouw lijkt mij een kostbaar reliquie uit de Compagniestijd en ik hoop van harte, dat men het op een of andere wijze tot historisch monument heeft verklaard om het voor vernieling te behoeden.
[Walraven – Modjokerto in de regen, 25a]

Landgerecht. [Aantekeningen Algemeen – Rechtswezen]
Het is enorm hoezeer het aantal landgerecht-zaken hier ter stede toeneemt. [De Locomotief, 27 Januari 1917]
[1941] De landrechter spreekt recht in het landgerechtsgebouw aan de Heerenstraat. Zijn zittingen vangen aan op werkdagen des morgens te half negen. [Semarang als centrum, 183]

Een ander belangrijk huis staat te Semarang, diende oorspronkelijk tot huisvesting van den predikant en in onzen tijd tot militair geweermakersatelier. [Oude Hollandsche Bouwkunst, 53]
Dat evenwel ook wel iets fraais kan gegeven worden in ouderen bouwtrant kan blijken uit een huis te Semarang, dat in de tweede helft der 18de eeuw, gedurende een reeks van jaren, predikantswoning (pastorie) is geweest en dat later tot geweermakersatelier werd ingericht. [Het Nederlandsch-Indisch Huis, 193]

Heerenstraat, de hoofdwinkelstraat.

We volstaan met een paar wandelingen, waarbij al snel blijkt dat Semarang niet veel voorstelt. Een armoedig vervallen zootje is het eigenlijk, de benedenstad dan, en zelfs de hoofdwinkelstraat heeft voornamelijk een sfeer van vergane glorie.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 106]

Tijdens de Sinterklaastijd moet stapvoets worden gereden. [De Locomotief, 2 December 1910].

De toko’s zijn er over ’t algemeen groot, ruim voorzien en goed ingericht, men hoeft te Semarang om niets verlegen te zitten, want alles wat in Batavia en Soerbaia verkrijgbaar is, kan men er koopen.
De handelaar is er even vlijtig in de weer als elders en toch doet hij alles schijnbaar meer op zijn gemak af, kalmer, zonder buitengewone drukte; wellicht komt het ook daardoor, dat de afstanden er niet zoo groot zijn, dat hij niet als trekvogel van den een naar den ander behoeft te vliegen, maar alle kantoren, magazijnen en vereenigingen meer dadelijk onder zijn bereik heeft.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 192, 193]

En in December waren we met zusje op Semarang, en liepen er de winkels plat, om zelf 't een en ander te koopen.
Gefeliciteerd wordt 't Javaansche meisje niet met haar engagement, en men spreekt er haar ook niet over; nog minder doet zij 't zelve. Zij doet juist, of zij er niets van weet. Ik zou wel in de harten mijner landgenooten hebben willen lezen, toen zij zusje doodgewoon over haar huwelijk hoorden spreken.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 173]

Dunlop-Kolff-Makelaars (Suiker, rijst, kapok, effecten etc).

De heer Lovink ging met mijn voorstel accoord, en mijn stuk werd in de Korte Berichten gepubliceerd. De reactie er op uit de kringen van de handel liet niet lang op zich wachten. Vooral de exporteurs te Semarang, de belangrijkste uitvoerhaven voor kapok, gingen heftig te keer. Er had een vergadering van de Handelsvereniging plaats, waar het denkbeeld van de eis van een keuringscertificaat bij uitvoer als verregaand belachelijk werd voorgesteld.
[Koch - Verantwoording, 78-79]

Het is misschien wel interessant even te memoreren, dat Semarang een vierde deel van Indië’s suikerexport verwerkt, dat Semarang de grootste kapok-uitvoerhaven is en dat vrijwel alle producten, die het eiland Java voortbrengt – met uitzondering van thee – regelmatig te Semarang verhandeld en verscheept worden. [Semarang als centrum, 145-146]

Tevens vestigingsplaats van het Fransch Consulaat.
Welk Hollander zou bijvoorbeeld er slag van hebben om, zooals ik in Semarang door een Franschman zag doen, het eene oogenblik kapper en barbier, het andere fabrikant van spuitwater en limonadestroop, het volgend houthandelaar, sigarenwinkelier, parfumerie-fabrikant of koopman in produkten te zijn. Zoo iets moet aangeboren worden! – aangeleerd wordt dat zeker niet.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 193-194]

G.C.T. van Dorp & Co, Boekhandel en Drukkerijen.

Ook hier gaat het slecht met de drukkerijen, maar dat was ook vroeger al. Want er tevens trustvorming, geheel in overeenstemming met de leer van Marx. De groote drukkerijen koopen de kleinere op; de allerkleinste gaan er onder door. Veel van die kleine zijn in Chineesche handen en die leveren slecht werk. Maar op de groote drukkerijen worden alle moderne processen beoefend en er worden hier soms boeken gedrukt, die den toets der kritiek in elk opzicht kunnen doorstaan.
[Walraven – Brieven, 211-212]

Het is te hopen, dat ook andere groote firma’s het voorbeeld van Van Dorp zullen volgen en aanwijzingen vragen vóór dat de officiëele pest-gevaarlijk-verklaring (met bord) plaats heeft. [De Locomotief, 26 Juni 1917a]

De ‘Slompret Malajoe’ (Maleische Trompet) verscheen van 1860 – 1911, geschreven in Chineesch pasar-Maleisch, bij van Dorp te Semarang. [In het dagbladwezen, 103]

Behalve de drukkerijen, die de verschillende te Semarang verschijnende dagbladen en periodieken verzorgen, telt Semarang verscheidene andere drukkerijen, van welke wel in de voornaamste plaats genoemd mogen worden die van G.C.T. van Dorp & Co en van Masman & Stroink. [Semarang als centrum, 137]

Mc Neill & Co., tevens vestigingsplaats van de Hongkong & Shanghai Banking Corporation en het Britsch Vice Consulaat.

Toen de Geallieerden op een zestigtal Nederlandse koopvaardijschepen beslag legden, protesteerde ik, evenals De Lokomotief, in scherpe termen tegen deze ‘schepenroof’. De volgende ochtend kreeg ik bezoek van Britse consul, die zich verbaasd en zeer verontwaardigd toonde over mijn critiek op de maatregel, die naar zijn mening door de oorlogsomstandigheden geboden was. Hij deelde mij mede, dat het Britse consulaat voornemens was geweest onze courant financieel te steunen, doch dat daarvan nu was afgezien.
[Koch - Verantwoording, 95]

De Resident van Semarang maakt bekend dat door de te Semarang gevestigde Handelsvennootschap onder de firma Mac Neill & Co. handelende ten deze als gedelegeerde der te Batavia gevestigde Naamlooze Vennootschap ‘Maatschappij tot Exploitatie der Kendalsche suikerfabrieken’ het verzoek is gedaan om… [De Locomotief, 16 Maart 1910]

[Door WO I was de handel op noordwest Europa ernstig verstoord, maar...]
Naar men ons uit Batavia bericht en naar wij hier uit handelskringen bevestigd kregen, werd door de fa. Mac Neill en Co, en dan waarschijnlijk voor rekening der Engelsche regeering, thans een belangrijk kwantum suiker ingekocht tot prijzen tusschen de f 11 en f 12. [De Locomotief, 11 Juni 1917]

Koninklijke Paketvaart Maatschappij: KPM.
Ontwerp van Ghijsels, 1917-1918. [A.I.A.]
Een zo dure lijn als de K.P.M. zou misschien toch moeten beginnen met een minimum van beschaafd nederlands als eis te stellen aan haar geüniformde vertegenwoordigers. (Men hoort de reactie van deze geüniformden zelf als zij zoiets zouden lezen: “Nou, meneer, as je maar weit dawe niks minder zijn as u, hoor, en misschien zelfs heil wat meir!” “Beste man, waarom niet? maar ik kan er tòch verdomd sjlicht teuge!”).
[Perron, du – Verzameld Werk V, 367]

De stoomschepen zijn in Indië gebracht niet door particulieren, maar door het Gouvernement; in 1845 beschikte dit over 4, in ’47 over 6, in ’50 over 10 stoombooten, waarmede het vervoer van goederen en passagiers plaats had. Ook de maildienst tusschen Batavia en Singapore in verband met de Engelsche overlandpost op Europa (in 1845 aangevangen) werd door de Marine verricht; zij deed de pakketdiensten, vervoerde ambtenaren, officieren, troepen en bannelingen, soms ook particulieren.
[Encyclopaedie III, 254-255] 

Maakte men van die ‘overlandweg’ gebruik, dan duurde de reis naar Indië twee in plaats van vier maanden. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 59-60, noot] 

De Stoomvaart Maatschappij Nederland en de Rotterdamsche Lloyd, die het onderling eens waren geworden, besloten tezamen de zaak ter hand te nemen; zij besloten beide ‘hunne medewerking te verleenen tot het vestigen van, en ondersteuning te verleenen aan stoomvaartondernemingen in Indië, die hare hoofdlijn voeden’. […] in Maart 1888 werd het desbetreffend wetsvoorstel door beide Kamers goedgekeurd, terwijl op 5 Juli d.a.v. in Indië het eigenlijke contract werd getekend. Tien dagen later werd aan de nieuwe maatschappij, bij welke de concessionarissen hun concessie hadden ingebracht, het recht verleend om zich Koninklijke Paketvaart Maatschappij te noemen. [Koninklijke Paketvaart, 2, 4-5, 9, 18]

Van Batavia naar Semarang, de voornaamste havenplaats van Midden-Java, reizende, maakt men liefst gebruik van die stoombooten der Paketvaart Matschappij, welke in 24 uur het reisje over de meestal uiterst kalme Java-zee volbrengen, [Reisgids voor Nederlandsch-Indië, 67-69]
De prijs voor zo’n reis, de regels en het voedsel voor ‘reizigers der 3e en 4e klasse’: [Overeenkomst met de Koninklijke Paketvaart Maatschappij]

Hoofdkantoor Stoomvaart Maatschappij ‘Nederland’.

Ook is de ‘Nederland’ een Maatschappij met een goede reputatie. Ze hebben in de crisis hun personeel goed behandeld, ook al zijn er met vervroegd pensioen ontslagen. Maar de vroegere directieleden, vooral de heer OptenNoort, waren humane menschen. Over de tegenwoordige heer Bronsing is het oordeel naar het schijnt nogal verschillend, maar nieuwe bezems vegen schoon.
[Walraven – Brieven, 223-224]

S.M.N.
[1929] Te Semarang werd een aanbesteding gehouden voor den bouw van een nieuw kantoorgebouw voor het Semarangsche agentschap van den stoomvaart-maatschappij ‘Nederland’ en wel door het architectenbureau Karsten en Schouten. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, -32, 24] Bij de uitvoering waren o.m. betrokken de O.I. Aannemingsmaatschappij als hoofdaannemer, voorts de Holl. Beton Mij (betonwerken) en de Vries Robbé (stalen kap). [Locale Techniek, -7-2, 57]
Architect Karsten: Het bouwprogramma omvatte op de begane grond een kantoor, in hoofdzaak passagekantoor, van de S.M.N., met de best-mogelijke standing doch waarvan het achterste gedeelte min of meer zelfstandig gebruikt moest kunnen worden, zomede verhuurbare kantoren ter verdieping. Het toevoegen van een volledige twéde bovenverdieping scheen niettegenstaande de perceelsverkleining niet geboden, o.m. omdat daardoor bijzondere funderingsmoeilijkheden zouden ontstaan.
[Locale Techniek, -7-2, 54-57]

Op 13 Mei 1870 werd daarop te Amsterdam opgericht de Stoomvaartmaatschappij ‘Nederland’, waarover Koning Willem III het beschermheerschap aanvaardde en van welks Raad van Bestuur Prins Hendrik als eerevoorzitter optrad. […] [Indië geïllustreerd weekblad, -4, 69-75]

Factorij der Nederlandsche Handel Maatschappij (1911 – ontwerp: Klinkhamer en Ouëndag, gebouwd door Hildering en Hinse). 
[Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 96, 99] 
[Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 231-233]

In de ‘vroegste tijd’ was dit de plaats van het kantoor van de gezaghebber VOC, op een kaart uit 1840: de plaats van “Residentie Bureaux” en op een kaart uit 1866: de plaats van “Societeit Amicitia”.
In het Archief van ABN-AMRO bevond zich in 2010 een “Ontwerpschets NHM October 1907” van Klinkhamer – Ouëndag.

Oom Willem was vrolijk en opgewonden, zolang we in de stad waren. ’s Avonds gingen wij naar een concert in de sociëteit, waar een jonge Fransman erg aandoenlijk A vingt ans zong en overigens goede muziek slecht werd gespeeld. Maar we dronken champagne als water.
[Daum – Uit de suiker in de tabak, 8]

Toen ik oom verweet, dat hij zijn neefje pijn had gedaan, lachte hij minachtend. “Zo, was die jongen van dat tikje al overstuur. Nu, ik zal het kruidje-roer-me-niet ontzien, maar vanavond in de soos zullen wij hem inwijden. ”Ik waarschuwde Charles, dat oom hem die avond dronken wilde maken. Tot mijn verwondering, scheen hij volstrekt niet uit zijn humeur. Integendeel, zijn ogen schitterden en ik geloof, zijn neus ook. ”Laat hem dat maar eens proberen. We zullen eens zien, wie dat het langste volhoudt.”
[Daum – Uit de suiker in de tabak, 162-163]

Het was te Samarang. Ik stond in de sociëteit met een paar officieren te praten, toen een man van middelbaren leeftijd, bruin, verbrand, met een donkeren oogopslag en een forsche stem, mij plotseling op den schouder klopte met de vraag: ‘Wel jonker, hoe bevalt je het zeemansleven?’
‘Slecht, mijnheer.’
‘Dat dacht ik wel. En als je ook nog geen berouw hadt over de keuze van je vak, dan zou ik je zeggen dat je het weldra krijgen zoudt. Je liefde of liever je bewondering voor de zee heeft je het scheepsleven over het hoofd doen zien, niet waar? En nu je eenmaal in het schuitje bent, vaar je voort, omdat je geen kans ziet er weer uit te komen.’
‘Juist mijnheer,’ antwoordde ik lachend, eenigszins verwonderd over den familjaren, kortafgebeten en toch goedhartigen toon van den vreemdeling.
[Kruseman – Huwelijk in Indië, 27-28]

We maken het ons zoo plezierig ondermekaar als mogelijk is, zei iemand die er jaren lang woonde, maar veel amusementen, zooals men die in de grootere steden vindt, hebben we niet. De sociëteit doet wat zij kan door bals, muziek en partijen en nu en dan hebben we hier liefhebberij-comedie – zoo b.v. van avond wordt Sneeuwwitje en De zeven dwergen vertoond door een troepje kinderen, meest leerlingen van een onzer verdienstelijke muziekonderwijzers, die zich voor die dingen verbazend veel moeite geeft.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 197]

Architect Jordaan: […] de ‘Nederlandsche Handelmaatschappij’ zal binnenkort den eersten steen laten leggen voor een omvangrijk bouwwerk ter plaatse waar eens de societeit ‘Harmonie’ stond, [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, -11, 30-31]

De bouw heeft veel aandacht en het uiterlijk van het gebouw wordt van het begin af aan niet zo gewaardeerd: [De Locomotief, 12 Februari 1910], [De Locomotief, 28 Februari 1910], [De Locomotief, 31 Maart 1910], [De Locomotief, 11 Juni 1910] en [De Locomotief, 20 Juni 1910].

Handelsvereeniging ‘Semarang’ (1922 – Karsten, Lutjens, Toussaint).
Ik solliciteerde naar de betrekking van secretaris van de Handelsvereniging Semarang, waarin export- en importhuizen, banken en industriële ondernemingen georganiseerd waren.
Uit ruim dertig sollicitanten viel de keuze op mij. Er was veel te doen, en het werk bleek zeer interessant te zijn. De Handelsvereniging was reeds in 1854 opgericht en het archief was van dat jaar af compleet. Ik vond de oude notulenboeken en de brievenboeken: vroeger werd elke brief die verzonden werd, in een brievenboek netjes overgeschreven.
[Koch – Verantwoording, 69]

Toen ik als secretaris van de Handelsvereniging te Semarang, medio 1913, op voorstel van Lovink naar Buitenzorg vertrok om benoemd te worden als referendaris en sous-chef van de Afdeling Handel van diens departement, volgde Sneevliet me op. Het bestuur van de Handelsvereniging nam ten opzichte van onze socialistische overtuiging een ruim standpunt in: zolang we geen 'revolutionaire actie' voerden, werd ons de vrijheid gelaten, onze mening te verkondigen. Sneevliet werd als secretaris van die organisatie zeer gewaardeerd.
[Koch – Batig slot, 112] 

Sneevliet werd als secretaris buitengewoon gewaardeerd. Met zijn scherp verstand en zijn grote energie wist hij de werkingssfeer en het ledental der Handelsvereniging sterk uit te breiden en ook als hij het met beslissingen van het bestuur niet eens was, voerde hij deze conscientieus en naar beste weten uit, al draaide hij voor de sociale opvattingen der bestuursleden geen hand om. Zijn socialistische overtuiging bleef hij trouw en zijn hart ging uit naar de massa der uitgebuite bevolking, waarvoor de koloniale exploitatie en het koloniale bewind een ramp betekenden. Het onrecht der koloniale verhouding had hij spoedig doorzien.
[Koch – Verantwoording, 76, 87]

Wij vernemen dat de Handelsvereeniging den 3en November een ledenvergadering zal houden ter bespreking van een reorganisatie der vereeniging ten einde tot een vruchtbaarder werkwijze te komen. [De Locomotief, 27 October 1911]
De Semarangsche Handelsvereeniging en de Kamer van Koophandel te Semarang hebben heden een telegrafisch adres aan de Tweede Kamer der Staten Generaal gericht, [De Locomotief, 8 Januari 1917] 

Er is tot heden nog geen vast vergaderlokaal verkregen [voor de Gereformeerde Gemeente]. ’t Is een kegelen van den eenen naar den anderen hoek, althans sinds October 1916 werd door hoogergenoemden kring Zondags vergaderd eerst in de Fröbelschool te Bodjong, daarna ten huize van den heer Bruyn, ex-heilofficier, Oosterwalstraat; toen in een der lokalen van de Handelsvereeniging, Westerwalstraat, en dezer dagen in de School met den Bijbel, Karrenweg. [De Locomotief, 3 April 1917] 

Tevens adres van Advocaten- en Procureurskantoor Mrs. Sastromoeljono, Ko Kwat Tiong & Ko Tjay Sing.
In het telefoonboek was vermeld:
Mr. R. Sastromoeljono, Pandeanlamper 12, voornaamste verdediger in proces tegen Soekarno.

Cultuur Maatschappij der Vorstenlanden.
En wie vandaag deze of gene van de achttien groote fabrieken in Djokja ziet, wier schoorsteenen uit het blauwig blinkende rietveld opsteken als uit een zomersche zee een vuurtoren, kan zich vermaken met de gedachte, dat op hetzelfde oogenblik misschien de een of andere couponknipper in Amsterdam of Den Haag of Harleveen in den vorm van een strookje papier de hem competeerende portie naar zich toe haalt van de schatten, onder dien blinkenden schoorsteen uit dat wimpelende riet te voorschijn geperst; en dat de orde-, vrede- en menschlievende Nederlander, zachtzinniglijk aldus knippende, metterdaad zich verklaart voor afstammeling-naar-den-gelde en politiek erfgenaam van oude Djokjasche Sultans en Soenans van Mataram, de verdrukkers, uitzuigers en keelbeulen van hun volk.
Wel wonderlijk hangen in deze wonderlijke wereld de dingen aan elkaar ...
[De Wit – Natuur en menschen in Indië, 70-72, 73-74]

Bij hare oprichting had de Cultuur Maatschappij eigen cultuurbelangen (in hoofdzaak koffie en indigo, voor een klein deel ook suiker en tabak) voor eene boekwaarde van bijna f 884.000,- en vorderingen op cultuurondernemingen ad ruim f 6.000.000,- . Het indirecte cultuurbelang overwoog dus verre. Doch ook bij de Cultuur Maatschappij toonde zich dezelfde ontwikkelingsgang als bij de andere cultuurbanken: geleidelijk nemen de direkte cultuurbelangen – ten deele in den vorm van aandeelenbezit – in omvang toe tegenover de indirekte, om deze tenslotte verre te overtreffen. [Het Bankwezen, 193-200]

Dit voorstel is naar men het Alg. Hbl. mededeelt, gegrond op de omstandigheid dat de Cult. Mij. der Vorstenlanden bij tal van cultuurondernemingen in Indië de directie heeft, waarin de directeuren der Vorstenlanden in privé commissarissen zijn, zoodat zij, volgens meening van den voorsteller, voordeelen genieten welke hun persoonlijk niet toekomen, doch feitelijk aan de Cult. Mij. der Vorstenlanden. [De Locomotief, 19 Juli 1910]

Naar wij vernemen, zal nu ook de Cultuurmaatschappij der Vorstenlanden een nieuw gebouw voor hare kantoren stichten. [De Locomotief, 26 October 1911]

[1931 – Advertentie] De Cultuur-Maatschappjj der Vorstenlanden N.V. is opgericht in 1888 en gevestigd te Amsterdam. Zij wordt in Ned.- Indië vertegenwoordigd door haar Agentschap te Semarang.
Het kapitaal der Vennootschap bedraagt f 30.000.000.-, waarvan geplaatst en volgestort f 20.530.000.-, en bestaat uit 4000 preferente aandeelen à f 500.-, welke alle geplaatst en volgestort zijn en 56.000 gewone aandelen à f 500.-.
Het doel der Cultuur-Maatschappij der Vorstenlanden N.V. is in hoofdzaak het drijven en de financiering van landbouwondernemingen. Zij is eigenaresse van 3 suikerfabrieken en één rietland en staat voorts in relatie met 11 suikerfabrieken en één rietland. [Gedenkboek Semarang, 225]

In Indië werd hij [Dirk van Hogendorp] een overtuigd tegenstander van het regeeringsstelsel der Compagnie. In stede daarvan wenschte hij de invoering van eene vaste belasting onder de inlander, met toekenning van individueelen eigendom of erfpacht; vrijheid van persoon vereenigd met rechtszekerheid ook voor den inlander, afschaffing van heerendensten en gedwongen leverantiën, gepaard aan de toekenning eener goede jaarwedde aan ambtenaren en regenten, en tevens vrijheid van handel in Indië en tusschen koloniën en moederland. In vele opzichten dus een programma, dat eerst in lateren tijd steeds meer in toepassing is gebracht. Ook was hij een krachtig tegenstander van den slavenhandel en de slavernij; in een toneelstuk ’Kraspoekol of de slavernij’, Delft 1800, trachtte hij de zedenbedervende gevolge der slavernij aanschouwelijk voor te stellen. [Encyclopaedie -II, 100-101] 

Hij was de zoon van Dirk van Hogendorp, die na eerst resident op Java te zijn geweest, gezant aan het Russische hof werd en door keizer Napoleon verheven tot het Comte de l’Empire, divisiegeneraal en aide de camp van Zijne Majesteit. Dirk van Hogendorp is ook bekend geworden als schrijver van een boek, getiteld ‘Kraspoekoel’, een voorlooper van Beecher Stowe’s ‘Uncle Tom’s Cabin’, waarin hij een treurig beeld ophing van de toenmalige slavernij hier in Indië. Van dit merkwaardige boek bestaat in den ganschen Archipel nog maar één exemplaar, vergeeld en door papierwormen geperforeerd. Het wordt bewaard in de bibliotheek van het Bataviaasch Genootschap. Men kan het daar inzien en lezen, maar het wordt niet uitgeleend.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 97-98]

Aan boord schreef hij, zonder over aantekeningen te kunnen beschikken, want al zijn papieren waren in beslag genomen, zijn beroemd geworden Bericht van den tegenwoordigen toestand der Bataafsche bezittingen in Oost-Indië en den handel op dezelve, dat hij drukken liet zodra hij in Nederland terug was (1799).
Ondanks de, vergissingen die hij maakte, kan men zeggen dat voor Indië met dit boek de hele liberale richting werd ingeluid; hier begint de wending in de nederlandse geestesgesteldheid ten opzichte van de koloniën, die de radicaalste verandering heten mag na de opvattingen a la Coen. Hogendorp ontdekte dat de Javaan een mens was en niet lui, wanneer men hem zelf enig aandeel gunde in de vrucht van zijn arbeid. Zijn koloniaal programma was, in grote lijnen: toekenning van particulier grondeigendom aan de Javaan (een idee dat door de Javaan overigens niet begrepen zou zijn); vrijheid van persoon en rechtszekerheid ook voor de Javaan; vervanging van de gedwongen leveringen door een landrente; afschaffing van alle herendiensten; afschaffing van het Compagniesmonopolie en vrijlating van de productenhandel; afschaffing van alle emolumenten van ambtenaren en verhoging van hun bezoldiging, om het ‘gerechtigde’ stelen en smokkelen tegen te gaan. In menig opzicht zou Daendels later dit programma uitvoeren.
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 228-229]

De Perron schrijft ook over de activiteiten van Willem, de vader van Dirk van Hogendorp:
Ook te Cheribon en Semarang beijverde hij zich de pokken te bestrijden; hoewel geen geneesheer verrichtte hij de variolatie gaarne zelf en niet alleen onder de ‘Europezen’, maar tot in de woningen van Chinezen en Javanen. Wie hem slechts van deze kant bekijkt, ziet in de man die eens een verwend heertje heette met een ‘kwaadaardig naturel’, in de ijverige hersteller van zijn fortuin in de kolonie, zo ijverig dat hij met de G.-G. Alting in botsing kwam, – een man ongetwijfeld niet minder bedrijvig op ditzelfde terrein, – niets dan de verlichte mensenvriend, alsmede een 18e-eeuwse verschijning bij uitstek.
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 190-191] 

Redactiebureau dagblad 'de Locomotief'.

Zie, in den laatsten tijd worden er in de ‘Locomotief’ (het voornaamste dagblad van Indië) artikelen gepubliceerd, geschreven door Inlanders. In die stukken leggen zij hunne opinies bloot over veel, dat sedert jaren heimelijk de gedachten beroert van zoo niet alle, dan toch het grootste deel der Inlandsche ambtenaren. Niet alleen de hoogsten van 't land, doch ook de minderen laten hunne stemmen hooren. De dagbladen noemen dit een verblijdend teeken des tijds en juichen 't zeer toe.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 37-38]

De redactie van De Locomotief is van 8 uur v.m. tot 5½ uur n.m. op haar bureau aan de Hoogendorpstroomstraat Semarang, telefoon 88, te bereiken. Behalve voor dringende gevallen, schelle men de redactie niet op van 12 uur tot 2 uur n.m. [De Locomotief, 17 Mei 1917]
Toen het blad tien jaar oud was, in 1862, veranderde het, ter eere van de opening der ‘Nederlandsch Indische Spoorweg Maatschappij’, zijn aam in ‘De Locomotief’, onder welken naam het nog dagelijks verschijnt. [In het dagbladwezen, 43]
In z’n tijd stond de heer van Kesteren, als journalist, verbazend hoog aangeschreven en hij was het, die de vrij nietige Semarangsche Courant herdoopte in De Loc. [De Locomotief, 27 Maart 1917]
De Locomotief’ werd en bleef tot den huidigen dag het voornaamste dagblad in Midden Java. Herhaalde pogingen tot concurrentie mislukten.
‘De Locomotief’ heeft ruim een halve eeuw dezelfde richting gevolgd, namelijk de ‘ethische’’, dat wil zeggen dat het blad onder zijn bekende en vermaarde hoofdredacteuren Brooshooft, Vierhout, van Kesteren, Stokvis en Lievegoed ijverde voor de intellectueele en maatschappelijke verheffing van den Indonesiër, en als einddoel der Nederlandsche leiding zag: zelfbestuur voor Indië. [In het dagbladwezen, 69-71]

Mr. Pieter Brooshooft, een der bekwaamste en literair meest begaafde journalisten van zijn tijd. Van zijn soms scherpe, maar altijd fijne pen ging een grooten invloed uit, en hij heeft zeker veel gedaan in het belang van land en volk in deze gewesten. Hij zag in 1845 het levenslicht in Giesendam, studeerde en promoveerde in de rechten in Leiden, doch wijdde zich geheel aan de journalistiek; ging in 1877 naar Indië als hoofdredacteur van de Semarangsche Courant, vervolgens van de Soerabaja-Courant en eindelijk van de Locomotief, welk blad door hem tot grote bloei werd gebracht.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd II, 176-178]

‘Indië lijdt aan bloedarmoede’, schreef in 1884 de Semarangse journalist mr. Pieter Brooshooft in heilige verontwaardiging over hetgeen hij op zijn reizen door Java gezien en gehoord had, ‘de patiënt is jaar op jaar zoveel bloed afgetapt, dast deze dreigt te bezwijken aan vergevorderde anaemie.’Hij was het ook, die als hoofdredacteur van het dagblad De Locomotief, het initiatief nam tot een adres aan 12 vooraanstaande Nederlanders, waarin deze verzocht werden kennis te nemen van de ‘heilloze gevolgen’ van het bestuur in Nederlands-Indië. Dit adres, in de vorm van een ‘Open Brief’ die op 7 maart 1888 werd verzonden, bevatte 1225 handtekeningen van ingezetenen van Ned.-Indië. Het ging vergezeld van een door Brooshooft zelf samengestelde uitvoerige Memorie over den toestand in Indië, waar hij zijn beste krachten aan moet hebben gegeven en waar hij maanden en maanden aan moet hebben gewerkt. Veel gehoor heeft hij echter niet gehad en nog minder steun, noch van de regering, noch van vakgenoten. De hele beweging bloedde dood en het zou bijna twintig jaar duren vóór een nieuwe Minister van Koloniën een onderzoek deed instellen naar de ‘economische toestanden der Inlandse bevolking van Java en Madoera’.
[Nieuwenhuys – Tussen twee vaderlanden, 13-15] 

In de loop van 1935 hadden de grootste kranten van Nederlands-Indië met enthousiasme over de ontwikkelingen in Duitsland in 1933 bericht. De Java-Bode, Het Nieuws van de Dag voor Nederlandsch Indië, het Algemeen Indisch Dagblad en De Locomotief steunden zelfs voluit de oprichting van een Indische NSB. Die beweging was hier net zo reactionair, nationalistisch, ultrakoloniaal en openlijk fascistisch als in Nederland, maar ze heulde minder met het Duitse nationaalsocialisme en antisemitisme.
[Reybrouck – Revolusi, 134] 

Van politiek leven werd in Semarang niet veel gemerkt: het beperkte zich tot stemmen bij gemeenteraadsverkiezingen en de werkzaamheden in de raad. Maar meer dan de Europeanen in de andere Indische steden hadden die te Semarang oog voor de belangen van de kleine man. ‘De Locomotief’ had sinds de tijd dat mr. P. Brooshooft hoofdredacteur was geweest, de ‘ethische politiek’ voorgestaan.
[Koch - Verantwoording, 71-72] 

Ik lees liever de N.R.C. van een maand geleden dan welke krant uit Java ook. Behalve de voornaamste Indonesische bladen ontvang ik hier ook nog De Indische Courant en De Locomotief, maar wanneer ik al die kranten niet meer zou ontvangen, zou ik niet zoveel missen als wanneer ik de N.R.C. niet meer kreeg – zelfs voor de gewone berichten.
[Sjahrir – Overpeinzingen, 99-100] 

NB. Naam van de architect links na de ingang.

Donderdag j.l. heeft de Chinees Oei Tjong Hauw uit Semarang een bedrag van bijna anderhalf miljoen gulden aan de bezetters overhandigd. Het is de opbrengst van de suikervoorraden, die aanwezig waren in de goedangs van het Oei Tjong Ham-concern, waarvan deze Oei mede-direkteur is. Zijn gedrag gedurende de bezetting is zo pro-Japans geweest, dat de opperbevelhebber hem heeft benoemd tot Chinese afgevaardigde in de 'Tyuuoo Sangi In'. [Bouwer – Het vermoorde land, 326]
Onder de Chinezen die zich te Semarang zoowel als in alle Oost-Indische handelplaatsen in menigte hebben nedergezet, zijn vele zeer vermogende of liever schatrijke lieden. Daar de Chinezen, gelijk reeds aangetoond is, bijzonder geslepen in alle handelsverrigtingen, en ervaren in allerlei winstgevende ondernemingen zijn, weten zij de voor den handel bijzonder gunstige ligging van Samarang meesterlijk tot hun voordeel aan te wenden. [Olivier – Tafereelen I, 305]

Kantoor- en bankgebouw van het Oei Tiong Ham Concern: Suikerfabrieken, Bankvereeniging, Handel Mij. Kian Gwan, Midden-Java Veem, Pakhuizen, Huizen Expl., etc.

De heer Oei Tiong Ham gaat binnenkort naar Londen om daar een agentschap te openen. [De Locomotief, 5 Maart 1910]

[1941] Een zeer groote plaats neemt in het Semarangsche Zakenleven ongetwijfeld het Oei Tiong Ham Concern in, als grootsche getuige van den nijveren geest van onze Chineesche medeburgers. Dit concern beheert zoowel industrieën, als im- en export-bedrijven in Ned.-Indië en China. Het hoofdkantoor is gevestigd te Semarang. [Semarang als centrum, 150]

Toch heeft het grootste Chineesche concern van Java – het alombekende Oei Tiong Ham concern – voor het bouwen van zijn nieuwe hoofdkantoor [in 1931] nog de voorkeur gegeven aan de Hoogendorpstraat, maar dat geschiedde hoofdzakelijk om redenen van piëteit: men wilde het hoofdgebouw vestigen op de plek waar wijlen majoor Oei Tiong Ham jarenlang zijn kantoor heeft gehouden. [Semarang Jaarboek 1935, 56]
Wanneer wij ’t imposante kantoorgebouw van ’t Concern binnentreden […] dan treft ’t ons in de allereerste plats hoe de ontwerper, de bekende architect Liem Bwan Tjie voorop heeft gesteld licht en lucht. [Semarang Jaarboek 1935, 141-142]

N.V. Mineraalwaterfabriek Hygeia v/h R. Klaasesz & Co.

Twee jaren later vertrok hij naar Semarang, als employé van de firma R. Klaasesz en Co., die een apotheek en een fabriekje voor limonade exploiteerde, en drie jaar later werd hem de gelegenheid geboden, het gehele bedrijf over te nemen. Tillema was een dynamisch werker, vol ideeën en nieuwe plannen. Hij bouwde het limonadefabriekje om tot een voor die tijd hypermoderne fabriek voor koolzuurhoudende dranken en durfde het als eerste in het toenmalige Nederlands-Indië aan, daarvoor een gebouw in gewapend beton op te richten. [Koch – Batig slot, 80-81]

Onder zijn aandrang, waarbij hij vooral steun vond bij de gemeenteraadsleden De Iongh en Westerveld, werd in Semarang de kampongverbetering ter hand genomen. Tillema ging er met een fototoestel op uit en maakte tientallen opnamen van kampongwoningen met de weggetjes, goten enz. Daarvan werden lantaarnplaatjes gemaakt. Dan ging hij de boer op om het publiek duidelijk te maken, in welke bedroevende omstandigheden een groot deel der bevolking náást de kapitale woningen der Europeanen leefde.
[Koch - Verantwoording, 72-73]

H.F. Tillema, die in 1896 als apotheker in Indië was begonnen, ontdekte dat de import van koolzuurhoudende dranken enorm groot was, omdat men niet over goed drinkwater beschikte. Hij besloot zelf een fabriek te stichten. Het werd een modelinrichting, die weldra alom gewaardeerde dranken met het merk Hygeia produceerde. [Locale Techniek, -7-2,33]
Toen de zaken in Semarang floreerden werd hij een onvermoeid strijder voor de volksgezondheid, waarbij hij onder meer propageerde om de hygiëne van de inlandse bevolking tot een regeringszaak te maken. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw, -6, 355]
Een advertentie. [De Locomotief, 17 October 1911]

Architect Jordaan: […] en de nieuwe fabriek der firma Klaasesz zullen het aspect der Kerkstraat verbeteren. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, -11, 30-31]
Van de gasfabriek begaven de excursisten zich naar de nieuwe fabriek van den heer Tillema. [De Locomotief, 14 Februari 1910]

Om met de telefoonkantoren te beginnen, die vooral op Java noodig waren geworden sedert het Gouvernement de bestaande particuliere telefoonnetten overnam, verwijs ik naar dat van Semarang dat een soortgelijk gebouw is geworden als dat van Weltevreden; de scheeve vorm van den plattegrond hangt natuurlijk samen met het beschikbare terrein. Het is gelegen naast het post- en telegraafkantoor.Het gebouw werd gezien als zeer modern en uitstekend aangepast aan de Indische omstandigheden. Elenbaas meldt, bij de bespreking van een ontwerp van Snuyff voor een telefoonkantoor zo’n tien jaar later, “in navolging van het bureaugebouw voor de N.I.S. te Semarang, is de beplanking op vrij grooten afstand van de dakbedekking gehouden, en de ruimte daartusschen behoorlijk geventileerd, waardoor de invloed van de directe beschijning der dakbedekking door de tropische zon op de temperatuur in de zaal wordt ontdaan.” [Indisch Bouwkundig Tijdschrift -15, 207] 

Jammer echter dat het gebouw zal worden opgericht op een plek achter het postkantoor, nabij het koffiepakhuis, zoodat het verscholen zal zijn en niet goed in het oog zal vallen. [De Locomotief, 18 Februari 1910] 
Ofschoon niet te ontkennen valt dat gebouw nogal achteraf zal staan, zal de voorgevel niettemin zichtbaar zijn van den Bodjongschen weg af. [De Locomotief, 5 April 1910].
Boven, op de verdieping, is de groote zaal der schakelborden, waar de telefoonjuffrouwen (in het geheel is er sedert 1915 een 30-tal, dat in ploegen optreedt) het publiek bedienen, naarstig, tot gejaagd werkend toe, want slag op slag gloeit er een ander lampje op als teeken, dat een abonné verbinding vraagt. [De Locomotief, 19 Januari 1917]. 
Doch nadat deze schroom overwonnen was, werden geen nieuwe vergunningen aan particulieren meer verleend en volgde in 1906, na overeenkomst van de aan de N.I. Telefoon Maatschappij verleende concessies de overname door den Staat van de telefoonnetten van de drie voornaamste plaatsen op Java: Batavia, Semarang en Soerabaja, waarna geleidelijk alle anderen overgingen. Tegenwoordig ressorteert overal in Indië het telefoonbedrijf onder den Post-, Telegraaf- en Telefoondienst – P.T.T. De totale geleidingslengte van alle locale en districtsnetten van de P.T.T. bedroeg op dat tijdstip [1927] 139.244 K.M.; het aantal Gouvernements telefoonkantoren 323 waarvan 264 op Java alleen, [De Koloniale Roeping, 124-126] 
[1938] Het kantoor van het Hoofd van den Luchtbeschermingsdienst met zijn staf is ondergebracht in het telefoonkantoor. Wel is waar zullen vijandelijke vliegtuigen zeer zeker ook trachten dat kantoor aan te vallen, maar, omdat aldaar vele telefoonlijnen samenkomen, hetgeen voor de berichtgeving en alarmeering van zeer groot belang is, is het de aangewezen plaats voor het centrale punt van de luchtbescherming. [Locale Techniek-7-2, 47]