Surabaya 2a – Stadhuis - Jaarmarkt

Soetomo had zich door zijn energieke en doelbewuste arbeid een plaats in de Soerabaiase gemeenschap veroverd. Hij was geen non-coöperator en toen hij in de eerste helft van 1927 tot lid van de gemeenteraad benoemd werd, accepteerde hij deze zetel, in de hoop, daar ten bate van zijn volk praktisch werkzaam te kunnen zijn. Ruim een jaar later trad hij, met drie geestverwanten, weer uit de raad, naar aanleiding van een wethouders benoeming waartegen zij krachtig, doch zonder succes, geopponeerd hadden. De vruchteloosheid van dit verzet maakte hun duidelijk, dat de samenstelling van de gemeenteraad, waarin een beperkt aantal zetels voor Indonesiërs gereserveerd was en waar zij altijd in de minderheid zouden zijn, dermate ondemocratisch was dat wat zij wilden ieder ogenblik door een Europese meerderheid kon worden belet. Dat was geen samenwerking en zij bedankten er voor.
[Koch – Batig slot, 140-141] 

Citroen: In 1925 werd eindelijk besloten, een deel van het toekomstige raadhuis, zij het dan ook op veel bescheidener schaal, uit te voeren. De plannen werden in zooverre gewijzigd, dat de tijdelijke gebouwen zouden blijven staan, totdat het geheele complex gereed zou zijn, terwijl de achtervleugel voorlopig als tijdelijk raadhuis zou worden ingericht. Zelfs was er sprake van de raadzaal, die nu hierin werd aangebracht een tijdelijk karakter te geven; van dit idee is men echter tenslotte weder teruggekomen. Waarop tenslotte nogmaals de nadruk moge worden gevestigd, is, dat het thans bestaande hoofdgebouw ontworpen is als kantoor of onderdeel van het toekomstige raadhuiscomplex. Wat eenvoudig binnenpleingevel zou zijn is nu, en misschien voor zeer langen tijd, hoofdgevel geworden. Hierdoor heeft het bouwwerk een min of meer tweeslachtig karakter gekregen. [Locale Techniek-3-1, 12-14] 
Ongetwijfeld behoort het Soerabajasche raadhuis tot het belangrijkste wat Citroen maakte. Bij beoordeeling moet bedacht worden, dat het op zich zelf staande gebouw feitelijk een onderdeel vormt van een groter geheel. Plattegrond en daaruit voortvloeiende opstanden, speciaal van de midden-partij wijzen dat uit. Niettemin getuigt dit werk van Citroens talent en in het bijzonder van de groote zorg, die hij besteedde aan een in wezen zinvol, maar wellicht te geprononceerd detail. Bij de steenarchitectuur komt dit bezwaar vooral tot uiting. Ik wijs op de machtige vergaarbakken der afvoerpijpen, de talrijke spuiers van galerijvloeren en dgl., van welke onderdeelen de plastische werking ten gevolge van de afstekende kleur (gebouchardeerd beton) nog verhoogd wordt. [Locale Techniek-4-5, 2-8] 

In 1929 werd de Vaderlandsche Club opgericht, welke sedert naast het I.E.V. zich een belangrijke positie in den Raad, naar ledental en gezag wist te verwerven. Verder vonden er vertegenwoordiging de Christelijke Staatkundige Partij en de Indische Katholieke Partij. De Indische Sociaal-Democratische partij slaagde er niet in duurzaam een zetel te veroveren. [Nieuw Soerabaia, 33-34] 

De eerste jaarmarkt in Nederlandsch-Indië werd in 1905 te Soerabaia georganiseerd door den toenmaligen Controleur J.E. Jasper, daartoe in staat gesteld door financieele hulp van de Regeering; hoofddoel was daarbij de bevordering van de Inlandsche nijverheid. Deze jaarmarkt was een succes en leidde tot een belangrijk grooteren opzet in het daarop volgende jaar, wederom met financieelen steun van de Regeering. [Nieuw Soerabaia, 257-265] 

Inmiddels wordt in 1910 te Soerabaja de eerste Inlandsche meisjesschool voor verder gaand onderwijs, ook in het Nederlandsch, opgericht. De grondslag voor de financiën dier school vormde een ruim batig saldo van de Soerabajasche Jaarmarkt, dat op initiatief van den assistent- resident Jasper, de ziel van het Jaarmarkt-Comité, ten nutte van den Inlander zou worden besteed. Deze school kreeg den naam Mardi-Kenja, d.i. Tot nut der jonge vrouwen. [Indië, geïllustreerd weekblad, 7, 677] 

Soerabaia meent echter, dat het oogenblik gekomen is om in 1923 daar ter stede een jaarbeurs te organiseeren. Blijkens een aan een commissie verstrekte opdracht zal nagegaan worden of met de Regeering en met de bestaande jaarbeursvereeniging overeenstemming te krijgen is, om door een ‘proef’ te laten uitmaken of Soerabaia zich niet meer dan Bandoeng voor een beursstad eigent, terwijl bij mislukking der onderhandelingen bestudeerd zal moeten worden, hoe de bestaande Passer Malem geleidelijk tot jaarbeurs zal kunnen uitgroeien. [Indië, geïllustreerd weekblad, 6, 495-497] 

Besprekingen met het Soerabajasche Comité hadden er echter toe geleid, dat de gegronde verwachting mocht worden gekoesterd, dat eene oplossing zou worden gevonden in dien zin, dat te Soerabaja een jaarmarkt – geen jaarbeurs – zou ontstaan en dat het jaarbeurswezen in één hand zou blijven n.l. in die van de bestaande Bandoengsche vereeniging. [Indië, geïllustreerd weekblad, 6, 635] 

Verschillende passers malem werden hier in den loop der jaren voor liefdadige doeleinden op initiatief en met medewerking van vooraanstaande Chineezen gehouden; zij zijn feitelijk te beschouwen als voorloopers van de in 1923 opgerichte Jaarmarktvereeniging, waaraan Chineezen eveneens een belangrijk werkzaam aandeel hebben gehad en waarin veel Chinees kapitaal is gestoken. [Nieuw Soerabaia, 70] 

Wij vermelden in dit verband dat in september in Soerabaja een van de kampen, in een school gevestigd, werd opgeheven: de gevangenen moesten naar het z.g. Jaarmarktkamp lopen. Hun bagage moesten zij dragen. Ds. Hamel zag bij die gelegenheid een gevangene voor het vertrek achter elkaar een blik boter opeten en zag de man in snikken uitbarsten toen hij één van zijn drie koffers niet kon meetorsen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 645]