Yogyakarta 1A – Kraton

De hoofdstraat van Djocja voert recht naar het groote plein waaraan de ommuurde Kraton ligt, een stad binnen de stad, als eenmaal het Kremlin in Moskou, als thans nog het Vaticaan binnen de muren van Rome. Tienduizend menschen, vertelt men mij, wonen in den Kraton en zijn direct of indirect aan het vorstelijk Huis verbonden.
[Ammers-Küller – Wat ik zag in Indië, 48-50] 
Een duizendkoppige kratonbevolking teerde op de beurs van de Javaanse vorsten die, ondanks rijke inkomsten uit de hun erfelijk behorende landerijen en de verder nog binnenstromende belastingen, aan chronisch geldgebrek leden. Tal van familieleden hielden er nog weer een eigen kleine hofhouding op na. Vrouwen, bijvrouwen, zonen, ooms en neven en dáár weer de vrouwen en bijvrouwen van. Dochters, tantes, een niet meer te tellen kinderschaar die stuk voor stuk nog wel enkele druppels vorstelijk bloed in hun aderen hadden.
[Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 81-82] 
Toen ik te Djocjakarta den Kraton bezocht, heb ik me verwonderd, dat een zoo oudbakken, verweerde en vies uitziende verzameling gebouwen, de omgeving en het prinselijk verblijf van een der machtigste sultans vormt. Een groote menigte straten, wegen, kampongs, vervuilde vijvers en dufriekende kanalen, een aloen-aloen (plein), een moskee, verschillende stallen, gebouwen en tuinen, door een vrij hoogen en breeden muur omgeven, huisvesten ongeveer vijftienduizend inlanders, mannen en vrouwen die allen tot den hofstoet behooren of familie zijn van den Sultan. Geen wonder dat de bevolking heel wat opbrengen moet om tegemoet te komen in de uitgaven van zoo’n ‘vorstelijk huis!’
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 244, 245-247] 
Het merkwaardigste van Djokja is de kraton, in de ruimere beteekenis van het woord “Vorstenverblijf”; zij heeft eene uitgestrektheid van bijna een uur gaans in omtrek, als het ware een stad op zichzelf met gebouwen, pleinen, wegen en kampongs, in welker midden het eigenlijk verblijf van den Sultan gelegen is, ook kraton geheeten, doch meer gebruikelijk kedaton genoemd. De gansche kraton bevat binnen hare muren naar schatting eene bevolking van 15.000 menschen. Hij werd kort na het ontstaan van het Djokja’sche rijk (1755) in 1760 gebouwd, tegelijk met het fort Rustenburg, dat met zijn geschut de Javaansche vesting geheel bestrijkt. Hij beslaat een langwerpig vierkant van ongeveer 1100 M. lengte en 750 M. breedte. [Indië, geïllustreerd weekblad, 6, 379] 
De Keizers van Java, wier gebied zich thans nog tot de zoogenaamde Vorstenlanden (Soerakarta en Djokjokarta) *] bepaalt, terwijl de overige van Java onder Nederlandsch bewind is gebragt, droegen van ouds de titels van Kiai-gedé, Praboe, Browi-djaja Ratoe, Maharadja en meer anderen; doch sedert de invoering van het Mahomedismus, hebben zij den titel van Soesoehoenan en Sultan aangenomen (De Vorst van Djokjokarta wordt Sultan, en die van Soerakarta Soesoehoenan genoemd).
[Olivier – Tafereelen I, 125-126] 

*] Djokjakarta, Djokjakarta, Djogjakerta, Jogjakerta, Jogyakarta enz. Zoek maar uit. [Indië, geïllustreerd weekblad, 7, 590-594] 

Het Sultans-verblijf ligt hoog-ommuurd, als een stad in de stad. Het groote voor-plein, van den hoofdingang uit te overzien, is wijd als een veld. De waringinboomen, in onafgebroken rij langs de vier zijden van het vierkant staande – zij zijn geschoren en behouwen tot het fatsoen van reusachtige staatsie-pajongs, natuur-dingen, herschapen tot verheerlijking van den vorst – de geweldige waringinboomen lijken klein in die ruimte. Maar die ontzaglijke verhouding is het eenige dat den indruk van vorstelijkheid geeft. Wat achter de waringin-rijen te zien komt aan gebouwen is armoedig. Gebouwen is te aanzienlijk een woord voor die wanden van bamboe en daken van blad, die de bewakers van poort en plein beschutten. En wat achter een tweede poort en tweede plein te zien komt is weinig deftiger. Het geheel doet eer denken aan een geringe stadswijk dan aan de omgeving van een vorsten-woon.
[De Wit – Natuur en menschen in Indië, 49-50] 

De alun-alun voor het paleis van de sultan, dat wijde droge veld met zijn twee omheinde waringinbomen, is als een gravure uit een reisboek van honderd jaar geleden.
[Haasse – Krassen op een rots, 167] 
Hij wijst ons de gewijde maar rond gesnoeide waringin-boomen in gepleisterde balustraden omvat en die vóór de Siti Tingil rijzen; als er een tak breekt van dezen heiligen boom, sterft een familielid van den Sultan.
[Couperus – Oostwaarts, 191-192] 
Voor de Sitinggil strekt zich de aloen-aloen uit, het forum van den kraton, eene groote kale zandvlakte, aan de kanten beplant met waringinboomen, in den vorm van zonneschermen gesnoeid, terwijl in het midden twee groote, evenzoo gesnoeide exemplaren dier boomen staan, van steenen omheiningen voorzien. [Indië, geïllustreerd weekblad -6, 379a] 

“Het Museum Sono Boedojo is gesticht door het JAVA INSTITUUT.
Het werd geopend op 6 November 1935 9 Raewah 1866 door Z.H. den Sultan Hamengkoe Boewono VIII van Jogjakarta.”

Het Java-Instituut te Batavia stelt zich ten doel de ontwikkeling van de inheemsche cultuur van Java, Madoera en Bali te bevorderen. Het secretariaat is gevestigd te Jogjakarta (Gondolojoe 14). [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 475-476] 
Het Java-Instituut, daartoe in staat gesteld door een bijdrage uit het 25-millioenfonds, richt in Jogja, in aansluiting tot zijn museum Sana Boedaja, een kunstambachtschool op, voorlopig alleen voor hout-, zilver- en koperbewerking. [Locale Techniek-7-6, 178] 

Op Java valt eene bijzondere opleving te boekstaven. Begonnen met het congres voor Taal-, Land- en Volkenkunde in 1910, voortgezet met het Cultuurcongres, beide in Solo gehouden, ontstond uit deze beweging het Java-instituut, dat zich ten doel stelt de inheemsche cultuur te doen herleven. [Indië, geïllustreerd weekblad, 5, 330] 
[Maart 1921] Voortbrengselen van batikkunst en vlechtarbeid bijvoorbeeld werden herhaaldelijk in boeken besproken of op tentoonstellingen bijeengebracht, doch over Java’s houtsnijkunst schreef bijna niemand noch zag men er een goedgeordende verzameling van. Het onlangs opgerichte Java-Instituut nu heeft gemeend in dit gemis eenigszins te kunnen voorzien door aan het Java congres in Juni a.s. te Bandoeng te houden, een tentoonstelling van Soendaneesch, Javaansch, Madoereesch en Balisch draai- en houtsnijwerk te verbinden. [Het Indische Leven, 2-29, 578-579] 
Het Java-Instituut. – 3-daagsch Congres te Djocja van 24-27 December 1924. – Voorloopig programma voor het Congres: [De Taak-7, 1911] 

Tezamen met den Kroonprins kwam men terug naar de Siti Inggil, waar drommen volgelingen in hun bonte kleeding zich als een veelkleurig mozaïk om het hoofdmotief heen aaneensloten.
Het pièce de milieu was ... de Resident [P.W. Jonquière] op een verheven troon, met naast zich een leege plaats, waar nú de gouden kruk voor den a.s. Sultan geplaatst werd.
Deze zette zich echter voorloopig eerst een paar treden lager, rechts ter zijde vóór den Resident, op een vergulden stoel.
De Resident liet nu den Rijksbestuurder [...] en de boepati’s nader komen en deed het Gouvernementsbesluit en de Javaansche vertaling daarvan voorlezen, waarbij de Resident door de Regeering werd gemachtigd om Pangeran Adipati Anom Hamangkoe Negoro tot Sultan van Jogjakarta uit te roepen. [Indië, geïllustreerd weekblad -9, 126-128] 

Links: Kanjeng Nyai Jimat, de oudste koets (midden 18de eeuw), koets van H.B.I.
Midden: Kyai Garrudayaksa, de gouden koets.
Rechts: Kareta Roto Praloyo - Begrafeniswagen die gebruikt is bij begrafenis van H.B. IX in 1988.

Een gouden koets met vier paarden bespannen komt eindelijk voor; ’t is een klein nauw koetsje op een kolossaal onderstel, een geheel verguld koetsje waarin de zwaarlijvige sulthan juist past.
[Rees - Herinneringen uit de loopbaan II, 198-199] 

Ruim twee weken later, eind mei [1923], werd in Djokjakarta op [G.G.] Fock een bomaanslag gepleegd. Hij reed in de door de sultan ter beschikking gestelde statiekaros, toen opeens uit de dikke rijen van de inheemse toeschouwers een vrij primitieve bom geworpen werd – enig slachtoffer werd een vrouw die vertrapt werd door een op hol geslagen paard van de cavalerie-escorte. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 293-294] 

Aankomst van Z. Exc. den Gouverneur-Generaal, gezeten in de gouden koets van Z.H. den Sultan van Djokjakarta [Het Indische Leven, 4, 849 – 9 Juni 1923] → 

De gouden Koets! Acht isabellen trokken het door het Europeesche publiek toegejuichte rijtuig. De Inlanders bleven een plechtig stilzwijgen bewaren en stonden slechts met open monden te kijken.
Een fraaie open koets met hoog op den bok een Europeesch koetsier in rood en goud. Achter glazen ruiten, heel duidelijk te zien, rechts de Sultan, fijn aristocraat in uniform, rijk met goud en diamanten bezet, het flatteuse hoofddeksel ook met goud en diamanten bewerkt, links de Resident, statige figuur, Europeesch sober.
De kap van het sierlijke rijtuig werd gevormd door een kussen, met gouden kroon en scepter.
Vier enorme kristallen lantaarns op de hoeken, vier gouden hoornen des overvloeds achter de zitplaats. [Indië, geïllustreerd weekblad 9, 128-131].

Pendopo met o.a. de Gamelan.

Nu beginnen de gamelanspelers aan hun repetitie. Ze zitten in het binnenste van de pendopo, aan één uiteinde van de grote ruimte, allen met roerloze gezichten onder hun hoofddoeken en velen ook weer met een brilletje op. Een van de solo-zangeressen vooraan, met een lief stemmetje, raakt telkens de draad kwijt, dan kijkt ze vragend naar haar buurman; de oude heer zingt haar dan met flakkerende bariton haar partij glashelder voor. Het orkest geeft wonderbaarlijk mooie geluiden af, middels slag- en blaasinstrumenten, ik kan daar dag en nacht naar luisteren. De toeristen komen dichterbij, ze mogen op de binnengalerijen zitten mits ze hun schoenen uittrekken.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 121-122] 

Toch nog een enkel restant: het dagelijks oefenen met 's Sultans gamelan, in stand gehouden voor feestelijke gelegenheden. De bespelers ervan brengen bij het neerzitten warempel nog de sembah voor de oude eerbiedwaardige instrumenten, waarvan vele in de loop der tijden eigennamen en titels hebben gekregen: Kiai Zo en Kiai Zus; de beroemdste ervan stonden dan ook al een of twee eeuwen onder ditzelfde pendopo-dak.
[Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 91-93] 
Later bij een rondgang door de kraton, het verblijf van de sultans, leerde ik de namen van de instrumenten kennen. De gambang, gendèr, bonang, kempul, gong, kendang, seruling, ketuk-kenong. Alleen al door ze te noemen, hoorde je de muziek. De gamelanstellen stonden in de grote spiegelzaal, waar ze de feesten van de sultans opgeluisterd hadden. Nu ze nog maar weinig gebruikt werden, waren ze haast net zo'n museumstuk als een galerij verder de draagstoelen waarin de vorsten naar hun bruiden gedragen waren, of als de kaptafels en de sirihstellen en de geschenken die de sultans gekregen hadden, protserige tierlantijnen.
[Gomes – Sudah, laat maar, 95-96] 
Ook zien we een grote, mooie pendopo waar het gamelan-orkest iedere woensdag- en zaterdagochtend repeteert. Ik neem me vast voor daarheen te gaan.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 98-101] 

De troonzaal hier recht tegenover; in het binnendak prachtige gouden caissons, gesneden hout met bladgoud overdekt: de talrijke smalle binten zijn als zoovele zonnestralen.
[Couperus – Oostwaarts, 194-196] 
Het europeesche gezelschap volgde nu, en kwam weldra aan de pandopo van den sulthan, die even als de paus, op een gouden tabouret was gezeten.
[Rees - Herinneringen uit de loopbaan II, 192-193] 
De ‘zaal’ is een ‘pendoppo’, zooals ook door mindere hoofden, bij welgestelde loerahs zelfs, gebouwd wordt voor ontvangst van gasten: maar in het prachtige. Een marmeren, rondom met treden oprijzende vloer; gebeeldhouwde, beschilderde en vergulde pijlers; en een koepeldak dat prachtig rood en goud uitstraalt van een gouden hoogte. De gouden troonzetel van den Sultan, waarnaast de vergulde leuningstoel staat van den resident, glanst in het midden van al dat wit en rood en goud.
[De Wit – Natuur en menschen in Indië, 54-55] 

De mooiste van deze pendoppo's is in 1928 door Berlage nagebouwd als Nederlandse bijdrage tot de wereldtentoonstelling in Parijs: een spiegelende marmeren vloer, rijen in donkerrood en goud geschilderde houten pilaren, die een breed gehuifd schaduwspreidend dak dragen; daarbinnen een vaag blinken van lichtkronen, geblazen uit kleurloos Venetiaans glas.
[Haasse – Krassen op een rots, 168-169] 
... het is de geweldige pendopo onder een torenhoog puntdak, van binnen rijk in rood en goud versierd, waar vroeger de officiële gasten van het sultanaat werden ontvangen.
[Romein-Verschoor – Met eigen ogen, 31-33] 

Op de achtergrond, in de diepte van een galerij, brandt het vlammetje van de vorstelijke aanwezigheid, meer dan twee eeuwen geleden ontstoken (toen het rijk van Mataram werd gesplitst in Jogjakarta en Surakarta), en dag en nacht bewaakt door een speciale dienares; daar bewaart men ook de heilige speren, die bij plechtigheden in het gevolg van de sultan worden meegedragen.
[Haasse – Krassen op een rots, 168-169] 

Door de spiegelglazen wanden der troonzaal heen flikkert bont als een zwerm kapellen op een bloembed een geheele schaar kleine meisjes, op den marmeren vloer van een tweede, lager gelegen zaal neergehurkt, [...]
Achter die tweede marmeren zaal gaan weer treden omhoog naar een derde, op den achtergrond waarvan in nissen tusschen rood en gouden wanden, twee staatsiebedden schemeren, met zijden kussens bespreid.
[De Wit – Natuur en menschen in Indië, 54-55] 

Wat wederom treft in dit heiligste van den Kraton, is het symbolieke Bruiloftsbed, verguld met elaborate snijwerk. Ook worden in vergulde kasten en schrijnen hier heilige Poesaka’s *] bewaard, die wij dien avond bij hooge gratie zullen mogen bewonderen op voorspraak van den Rezident. Een steeds brandende lamp vóór het Bed en tusschen de heilige dingen. De oude vrouwen verzorgen dit gewijde gedeelte van den Kraton; geen man helpt haar in dit werk; om zes uur ’s morgens openen zij de poorten, om zes uur ’s avonds sluiten zij ze; bij feesten zijn het deze vrouwen, die de gewijde wapenen bieden aan wie het recht hebben ze te dragen.
[Couperus – Oostwaarts, 194-196] 
*] De macht van de vorst is wel onbeperkt, maar de eerbied van de ondergeschikten gaat niet naar de persoon, maar geldt de magische kracht die wordt toegekend aan de uiterlijke kentekenen van de macht. [Locale Techniek-9-1, 80] 
Maar het mooiste is de grote dalam (de binnenzaal) van het verblijf. Kijk je omhoog in de spitse zoldering dan is het helemaal Oosters paleis; kijk je achter het ruw-houten schot rechts dan zeg je: Andersen, want daar in een immens praal-ledikant van gepolychromeerd en rijkbesneden hout liggen torenhoog de bonte kussens, rood-en-goud, blauw-en-goud, opgestapeld, waarop de prinses-op-de-erwt een lange nacht wakend heeft doorgebracht.
[Romein-Verschoor – Met eigen ogen, 35-36] 

Raden Saleh Sarief Bastaman [geboren in 1814] behoorde tot een regentenfamilie, welke zich, blijkens den titel Sarief, een Arabischen oorsprong toekende. Hij was verwant zoowel met den regent van Pekalongan als met den in ongenade gevallen regent van Semarang, Soero Adi Menggolo, Reeds in zijn prille jeugd toonde hij aanleg voor teekenen en het ontwerpen van kaarten. Omstreeks 1826 werd hij opgemerkt door den schilder A.A.J. Payen. [Nederlandsch-Indisch Huis oud & nieuw-1, 221-223] 
Van Europeesche meesters leerde Raden Saleh ‘een jagende wolkenlucht zich in woelend water te laten spiegelen’. [Nederlandsch-Indisch Huis oud & nieuw-1, 223-225] 
Slechts constateer ik het feit dat Raden Saleh, hoewel hij was naar geboorte en naar karakter van zijn werk een Indisch kunstschilder, niet was: en nationaal Indisch, of Javaansch kunstenaar. [De Taak, 3, 216-217] 
In de richting van Raden Saleh kan een Javaan het zeker wel heel ver brengen, maar niet zal daardoor een eigenlijke Javaansche schilderkunst ontstaan. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-4, 269] 
Een Raden Saleh schijnt van zoo weinig belang te zijn voor Indië dat van bemoeienis van overheidswege geen sprake kan zijn. [De Taak, 3, 167]