Yogyakarta 1B – Waterkasteel

Zowel vóór als achter den gedong panggoeng (67) verheffen zich twee poorten (dus vier in ’t geheel) boven de breede trappen (76 79), die van de vóór- en achteringangen van ’t gebouw over de beide terrassen naar de vijver afdalen.

Ga de trappen op.

Wij [...] staan nu op ’t Kenanga eiland aan den voet van den [...] gevel van den middenbouw (67), de gedong panggoeng.

Terwijl uit hoeken en gaten te voorschijn springende kinderen ons allerlei grappen toeschreeuwen (blijkbaar is de ruïne een geliefkoosd oord voor amoureuze ontmoetingen), klauteren wij omhoog langs muurresten. Vanaf een vervallen dakterras, waar planten en gras hoog tussen de stenen groeien en kleine vleermuizen piepend boven onze hoofden fladderen, kijken wij uit over de stad, een warreling van daken en boomkronen die al in een waas van duisternis verzinkt.
[Haasse – Krassen op een rots, 167-168] 

← Uitzicht naar het noorden.

(67) de gedong panggoeng ... de benedenverdieping van ’t gebouw dat door vier deuren naar ’t zuiden en naar ’t noorden gemeenschap heeft met het hoogste terras (78).

[Niet meer aanwezig:] De bovenverdieping, loteng, heeft aan de noordzijde drie vensters. In ’t midden van de zuidzijde voert een deur naar een overdekt balkon, dat door twee vensters een ruim uitzicht naar het zuiden heeft, en welks muur van buiten, om en tusschen de vensters, met half verheven en bont gekleurd beeldwerk, bloemen en banaspati’s, versierd is.
Naar dit balkon, panggoeng, draagt het gansche gebouw, en in engeren zin dit middengedeelte, zijn naam. Ook de muren van de verschillende vertrekken en de leuningen van de trappen die naar boven leiden zijn met beeldwerk bekleed.

Het geheel is niet veel meer dan eene ruïne, waarvan nog maar enkele gedeelten, zooals met roode vloersteenen geplaveide vijvers, poortgebouwen, het hoofdgebouw op het Kenongo-eiland en de daarheen leidende gang met hare lichttorens tamelijk goed bewaard gebleven zijn. [Indië geïllustreerd weekblad-6, 379c] 

Aan beide zijden van dit gebouw grenzen smallere tusschengebouwen, die het met de beide eindvleugels in verbinding stellen, die weder even diep zijn als ’t middengedeelte.

De westelijke tusschenbouw (68) dient beneden tot oefenschool van de kalangenan dalem of vorstelijke danseressen en boven tot zit- en eetkamer van den Sultan en zijn vrouwen.

De westelijke eindvleugel, gedong pasaréjan dalem (69), waartoe deuren van den tusschenbouw uit den toegang geven, bevat op de bovenverdieping een slaapkamer van den Sultan aan de noordzijde, een zitkamer in ’t midden en een wachtkamer voor de Ratoe of vorstelijke gemalin aan de zuidzijde.
In dit vertrek vinden wij nog de trap naar de benedenverdieping, wier middenvertrek den Sultan tot zitkamer dient wanneer hij de dansoefeningen van zijn kalangenan’s bijwoont.

Het oostelijke tusschengebouw (70) stelt den gedong panggoeng met den oostelijken vleugel in verbinding. Het benedengedeelte dient de bijvrouwen en jonge kinderen van den Sultan tot wachtkamer, wanneer zij hun opwachting bij de Ratoe maken, die de bovenverdieping als zitkamer gebruikt, terwijl ze haar eigenlijk slaapverblijf in de daaraan grenzende bel-etage (71) van den eindvleugel vindt en wel aan de noordzijde. Het daarmede verbonden middenvertrek is weder een wachtkamer en de zuidelijke kamer herbergt de trap die naar beneden voert in de ontvangkamers der Vorstin.

Aan beide zijden van ieder van die poorten staat op elk der beide terrassen nog een wachthuisje (77) voor het dienstdoende wachtvolk.
Met twee dergelijke wachthuisjes naast elk der beide poorten die de trappen overspannen, welke van de beide eindvleugels naar den oostelijken en den westelijken waterkant afdalen, zijn er dus twaalf wachthuisjes in het geheel.
Steenen bloempotten met geurige bloemen, taloeki, melati, menoer, gambir, sroeni en sedep oelem, omringen het hoogste terras (78) 

80 [... het hoogste terras,] dat aan de vier zijden door de reeds genoemde trappen en poorten (79) met het lagere gemeenschap heeft, hetwelk met manggisboomen beplant is (80), waarvan er 10 aan de noordzijde, 6 aan den oostkant, in ’t zuiden 7 en 6 aan de westzijde staan.

... nog een vluchtigen blik aan de vier benedenuitgangen (83) te wijden, die alle op ’t water uitkomen.

...den zuidelijken overdekten gang heeft vijf torens (89) en beoosten den middelsten toren (90) een hooger en vierkant torengebouw, dat gedong tjemiti of zweephuis genoemd wordt. Deze naam blijft mij onverklaarbaar. Het heeft gemeenschap met en is alleen toegankelijk van uit den middelsten toren van den overdekten gang. Een ronde toren tegen zijn zuidzijde aangebouwd, maar ongeveer gelijk in doorsnede aan den gedong zelf (en dus veel grooter dan op den plattengrond is aangegeven), bevat een wenteltrap die naar beide bovenverdiepingen leidt.

Geesten zullen hier zeker door de onderaardsche gangen zweven op de hun dienstige schemeruren, geesten van wie zich vroeger hier vermeid hebben, in Oostersche pracht en praal, toen deze vijvers en bassins vol zuiver water waren,
[Couperus – Oostwaarts, 197] 

[Architect Wolff Schoemaker:] Gepleisterd muurwerk van weinig strakheid, verrijkt op sommige plaatsen met plastisch pleister-ornament, week, vleezig van uitvoering, zonder eenigen aesthetischen samenhang over een of ander muurveld gespreid. [...]
Toch neemt dit niet weg, dat ik het Waterkasteel steeds weer bezoek, wanneer ik Djokja aandoe, omdat een bouwwerk van dien omvang met zijn zonderlingen planaanleg en eigenaardigen baksteenbouw, ondanks zijn mislukte architectuur-vormen, toch interessante oplossingen te zien geeft en als een monument uit vroeger tijd – misschien door zijn vervallen staat – vreemde bekoring uitoefent. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-25, 415] 

... naar.den weg die van den gedong gandek (41) westwaarts leidt, en komen dien weg verder volgend, tusschen den pasgenoemden boomgaard (49) en de vroeger (50) reeds bezochte verzamelplaats van de ambtenaren en hofdansers (40), op een plein (51) uit, waarop rechts en links een wachthuis staat voor de vrouwelijke volgelingen, paranjahi, van den Sultan, die de wacht buiten hebben. Vóor ieder dezer wachthuizen staat een klein gebouwtje (52) met een banaspati gekroond, en dat een steenen gentong [grote pot] met drinkwater bevat.
[Banaspati: een zeer rond aangezicht met wijdgeopende uitpuilende oogen en groote slagtanden in boven- en onderkaak, aan weerszijden van een groote ver uithangende tong.]

Wij zien echter slechts twee van die bekkens, omdat het derde en meest zuidelijke nog voor ons verborgen blijft achter een kruisvormig gebouw (60) met een vierkante toren (boven ’t kruispunt der beide deelen van den onderbouw), dat gedong panggoeng oemboel-winangoen genoemd wordt en ’t rechthoekige terrein in twee delen, een grooter noordelijk en een kleiner zuidelijk gedeelte scheidt. Treden we langs den oostkant van ’t middelste waterbekken (63) den met een banaspati gekroonde ingang van dat gebouw binnen, dan bevinden we ons in een vertrek dat den Sultan bij ’t bezoeken van deze badplaats tot slaapkamer dient en den toren beklimmende kunnen we op de verschillende verdiepingen nog enkele bovenvertrekken bezoeken, die een betrekkelijk ruim uitzicht over een deel van Taman Ledok geven.

De oostelijke en westelijke armen van ’t kruis sluiten tegen de zijmuren van het rechthoekige terrein aan; de noordelijke en zuidelijke armen reiken tot aan den zuidelijken rand van het middelste en den noordelijken rand van het achter ’t gebouw gelegen zuidelijke waterbekken.

Tegenover dit gebouw, wordt het noordelijke gedeelte van het terrein ingenomen door een gebouw dat gedong patehan heet (61) en tot bereiding van de thee dient, die den Sultan in deze badplaats geschonken wordt.
Daarvóór ligt het noordelijke bekken (62) met een terras in ’t vierkant er omheen dat, evenals de terrassen om de beide andere bekkens, met steenen bloempotten bezet is. Dit bad, oemboel moentjar (overloopende wel) genaamd, bevat, even als ’t volgende, een kunstmatige wel in ’t midden, en in elk der vier hoeken van ’t 

vierkant een steenen voetstuk, waarop weder een groote steenen bloempot staat.

[N.B.] De zuidelijke terraszijde scheidt het van ’t middenbad (63), baloembang koeras (koeras is doorspoelen of in dit geval misschien afspoelen), dat den Sultan als privaat dient.

We verlaten de waterbekkens door het westelijke poortgebouw (59a)
Beide gebouwen [59a en b] bevatten een reeks van vijftien zeer breede steenen trappen [treden] en hebben groote banaspati’s in den gevel.

De poort doorgaande komen we op een achthoekig plein (9),

Behalve de beide genoemde poorten heeft dit plein nog zes kleinere uitgangen, kori, waarvan er zich één in elk der zes overige zijden van den achthoek bevindt. Twee van die uitgangen (10 en 13) voeren ons naar bloementuinen en worden daarom kori kebon sekaran genoemd. In die tuinen worden alleen welriekkende bloemen gekweekt als melati, gambir, nagasari, sedep oelem enz. Twee andere poortjes (11 en 12) komen in vruchtboomgaarden uit, waarin pelem (mangga)-boomen en nanas-planten groeien.
De beide nog ongenoemde uitgangen bevinden zich in den noorder- en zuidermuur en voeren langs ommuurde tuinpaden naar andere delen van den lusthof.

De gedong tjarik dient, zooals de naam aanduidt, den schrijvers tot bureel om de rapporten van ’t wachtvolk te ontvangen en op te teekenen.
Verder bevat de achterhelft van ’t gebouw een grooten steenen trap waar langs we zuidwaarts afdalen en onzen weg, eerst een weinig westwaarts afwijkend, naar ’t zuiden, tusschen twee ommuurde tuinen een voor sirih en de ander voor groenteteelt bestemd, vervolgen. Links of oostwaarts geeft de kori kebon soeroek (15) toegang tot den eersten en rechts of westwaarts, de kori kebon sajoeran (16) toegang tot den tweeden tuin.

Vlak vóór ons hebben we thans den gedong gerdji (17), waar, zooals de naam aangeeft, de kleermakers van den Sultan arbeiden en bovendien nog een plek gevonden wordt, waar de kinderen en kleinkinderen van den Voorst onderwezen worden door de prijaji soera nata.

... en [we] vinden nu beoosten den gedong gerdji (17) een deur, die ons den toegang geeft tot een klein pleintje (24), waarop de gedong lawon, een kleedermagazijn voor de vorstelijke pradjoerit’s staat.

Wij gaan nog eenmaal langs den gedong lawon (24) terug om van daar oostwaarts de trappen van een dergelijk gebouw (30) op te klimmen, als we in den gedong tjarik (14) hebben leeren kennen en dat tot wachtkamer dient van de prijaji soera nata en van de vorstelijke kleedermakers. Lichaam en geest worden wel gelijkelijk verzorgd!

[Dit is de 3de ruimte die als ‘slaapplaats’ van de Sultan is aangeduid: 26, 60 en 69.]

... niemand acht het Waterkasteel dan de enkele Javaansche vrouwen, die hier offeren haar doepa (wierook) en bloemen op sommige heiligste plekken, bij voorbeeld, in dit vreemde, geheel uit steen gehouwen slaapsalet ...
[Couperus – Oostwaarts, 197] 

Waarvan het eerste, de gelong pandjang kang wetan of ’t oostelijke lange huis (27), als aanrechtkamer voor den vorstelijken maaltijd dienst doet en ’t andere, de gelong pandjang kang kilen of het westelijke lange huis (28), voor ’t gereedmaken van de rijst en vleeschspijzen gebruikt wordt. Bovendien dienen beide gebouwen tot wachtkamer voor de bijvrouwen van den Vorst.
De daken van deze drie gebouwen zijn met grote banaspati’s bekroond.

De meeste gebouwen waaruit deze, thans tot ruïne vervallen, lusthof bestond, droegen dan ook een overwegend Westersch karakter. [Oude Hollandsche Bouwkunst in Indonesië, 33] 

De gedong dapoer of keuken (29) ligt bewesten, achter den gedong pandjang kilen (28), benoorden den sirihtuin (15).

Vóor den westelijken uitgang betreden we nog een klein terras (84), dat zuidwaarts met de kori oeroeng-oeroeng (85) van den westelijken overdekten gang gemeenschap heeft. Wij dalen langs de trappen van dit gebouw naar den gang af en merken daar op dat de vloer van den gang die op de vijverbodem ligt aan beide zijden door een kleine waterleiding begrensd wordt, welke tot afvoer van het door den bodem of de zijmuren heendringende water dient.

Dit terras omwandelend zullen wij de kori kakoes ingkang wètan¹) (81) liever niet binnen treden en evenzoo de deur van een dergelijke inrichting aan de westelijke waterkant (82) voorbijgaan,

¹) Smakelooze verbinding van hoogjavaansch met een zeer laag hollandsch woord [kakhuis], dat niet pleit voor de fijne beschaving van onze vroegere landgenoten die zulke woorden invoerden!