Laatste waarnemingen zijn gedaan in 2017.
De wandeling in PDF formaat.

Begin van de wandeling de kruising Jl Pekapalan / Jl Rotowijayan. (De ingang van de Kraton).
Ga de Jl Rotowijayan in westelijke richting.
Links: Gadri Resto (1916).

Pangeran

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel Dalem Joyokusaman

Dalem Joyokusaman.
Juist vandaag werd er een lunch aangeboden in een van de prinsenhuizen buiten de kraton. Zodra een zoon van de sultan volwassen is mag hij niet meer bij zijn vader wonen en moet de kraton uit, vandaar het instituut prinsenhuizen. Een toeristisch evenement, maar met de belofte dat alles precies zou toegaan als in werkelijkheid: de gasten zitten op de grond of op lage kussens, ieder tafeltje heeft een eigen bediende die zich voortbeweegt volgens het ritueel, dus kruipend, knielend. Aan de lunch is een show verbonden van ceremoniële kraton-klederdrachten, kosten in totaal tien gulden.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 103-104] 


In een hoek van dit gebouw zijn vaak batiksters aan het werk.

Batikken

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel Tab batikken

Met oneindig geduld en precisie tekenen zij met een canting (waspen) de was op het doek. Voor elke verfkleur die wordt opgebracht, moeten met was de gedeelten afgedekt worden die niet met die kleur in aanraking mogen komen. Na het verfbad moet die was worden afgeschrapt en worden de wasrestanten in kokend water opgelost. Bij sommige ingewikkelde en vooral veelkleurige ontwerpen kan het weken en ook wel maanden duren voordat een batikkleed af is. De werkplaats oogt vredig. De dames kijken op noch om maar blijven geconcentreerd hun tjanting hanteren.
[Vervoort – Retourtje tropen, 163-164] 


Rechts: 24 Dalem Benawan.

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel Dalem BenawanGebouwd in de periode van Hamengku Buwono VII (1877-1921).
Het bouwwerk was in 1995 door termieten aangetast en het is vervolgens in beton gereconstrueerd (2005).
In 1995 woonde hier een prinses, een kleindochter van Hamengku Buwono VII, haar man was een zoon van de vierde vrouw van Hamengku Buwono VIII.
[Kraton wandeling Y 1A:] In een kleine zijgalerij zijn geschilderde portretten van vroegere vorsten uitgestald, onder andere een groot doek van Raden Saleh, voorstellende sultan Hamengku Buwana VII. Hij wordt geflankeerd door twee vrijwel identieke vrouwenbeeltenissen, in gelijke dracht van donkere sarong en diepblauw lang jak: de eerste gemalin, die hem slechts een dochter schonk, en de tweede, 'een meisje uit de desa', die de moeder van zijn zonen werd.
[Haasse – Krassen op een rots, 169-170] 


Ga linksaf: Jl Ngasem (Ngasem).
Ga op het eind van de Jl Ngasem rechtdoor: Pasar Ngasem.
Recht vooruit het plein waar vroeger de vogelmarkt was en waar (rechts) ’s ochtends markt wordt gehouden.

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 1 Pasar NgasemILW Yogyakarta 1B Waterkasteel vogelmarktWe kwamen ook nog langs een vogelmarkt: een vogel in huis brengt geluk, geloven ze hier. Mijn begeleider werd door iedereen op schertsende toon aangesproken. Lachten ze hem uit?
[De Vreede – Mijn reis, 31-32] 
... en bevinden ons dan plotseling midden in de Duizend-en-Een-Nacht, of beter gezegd, in Mataram, het Javaanse verleden gekruid met een zweem Arabië: op de vogelmarkt, waar in opeengestapelde of bij trossen tegelijk aan hoge staken gehesen kooien allerlei soorten van zangvogels en hoenders te koop zijn.
Achter deze schilderachtige chaos – in de schemering louter schakeringen van bruin en sepia – rijst het puin van een achttiende-eeuws waterkasteel; badhuis, lusthof en vesting in een, vroeger behorend tot het verblijf van de sultan; een brokkelige steenmassa, overwoekerd door onkruid.
[Haasse – Krassen op een rots, 167-168] 


ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel Plattegrond kl De wandeling is opgebouwd uit tekstdelen die zijn overgenomen uit het artikel ‘Het Waterkasteel te Jogjakarta’ door J Groneman, in 1885 opgenomen in het Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde, deel XXX, 412-442.
Dit artikel is voor een groot gedeelte opgenomen onder Aanvullende lectuur. Er zijn echter geen klikken van de tekstdelen in de wandeling naar de tekstdelen in de Aanvullende lectuur.
Bij dit artikel was een kaart gevoegd die hiernaast verkleind is weergegeven. In de wandeling worden details van deze kaart gebruikt.
Op de kaart bevindt u zich nu: bovenaan in het midden

Hier begint de route door het voormalige Waterkasteel.

Het waterkasteel (1758) diende de Sultan, zijn gezinnen en hofhouding tot een lusthof of buitenverblijf. Het bestond uit, waterpartijen, gebouwen en tuinen.
De noordelijke helft bestond uit een grote vijver met daarin een eiland, waarop het hoofdgebouw stond.

De Pasar Ngasem was dus eens een deel van een vijver.

Ga, links van het midden, in de richting van het ruïne-achtige gebouw op de heuvel: het voormalige hoofdgebouw.

Volg de borden ‘Taman Sari’.

Passeer het ‘Water Castle Café’ en ga linksaf, naar de trapjes.

Bij de verschillende onderdelen van de wandeling staan vetgedrukte nummers.
Deze nummers komen ook voor op detailkaarten en worden verklaard in de tekstdelen die zijn overgenomen uit het artikel.
Omdat de route die in het artikel wordt gevolgd anders is dan de route van de wandeling, is de nummering in de wandeling niet opeenvolgend.

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel trappenZowel vóór als achter den gedong panggoeng (67) verheffen zich twee poorten (dus vier in ’t geheel) boven de breede trappen (76 79), die van de vóór- en achteringangen van ’t gebouw over de beide terrassen naar de vijver afdalen.

Ga de trappen op.

Wij [...] staan nu op ’t Kenanga eiland aan den voet van den [...] gevel van den middenbouw (67), de gedong panggoeng.


ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel Plattegrond 1

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel Uitzicht noordenTerwijl uit hoeken en gaten te voorschijn springende kinderen ons allerlei grappen toeschreeuwen (blijkbaar is de ruïne een geliefkoosd oord voor amoureuze ontmoetingen), klauteren wij omhoog langs muurresten. Vanaf een vervallen dakterras, waar planten en gras hoog tussen de stenen groeien en kleine vleermuizen piepend boven onze hoofden fladderen, kijken wij uit over de stad, een warreling van daken en boomkronen die al in een waas van duisternis verzinkt.
[Haasse – Krassen op een rots, 167-168] 

← Uitzicht naar het noorden.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 67 gedong panggoeng(67) de gedong panggoeng ... de benedenverdieping van ’t gebouw dat door vier deuren naar ’t zuiden en naar ’t noorden gemeenschap heeft met het hoogste terras (78).

[Niet meer aanwezig:] De bovenverdieping, loteng, heeft aan de noordzijde drie vensters. In ’t midden van de zuidzijde voert een deur naar een overdekt balkon, dat door twee vensters een ruim uitzicht naar het zuiden heeft, en welks muur van buiten, om en tusschen de vensters, met half verheven en bont gekleurd beeldwerk, bloemen en banaspati’s, versierd is.
Naar dit balkon, panggoeng, draagt het gansche gebouw, en in engeren zin dit middengedeelte, zijn naam. Ook de muren van de verschillende vertrekken en de leuningen van de trappen die naar boven leiden zijn met beeldwerk bekleed.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 68 Westelijke tusschenbouwHet geheel is niet veel meer dan eene ruïne, waarvan nog maar enkele gedeelten, zooals met roode vloersteenen geplaveide vijvers, poortgebouwen, het hoofdgebouw op het Kenongo-eiland en de daarheen leidende gang met hare lichttorens tamelijk goed bewaard gebleven zijn. [Indië geïllustreerd weekblad-6, 379c] 

Aan beide zijden van dit gebouw grenzen smallere tusschengebouwen, die het met de beide eindvleugels in verbinding stellen, die weder even diep zijn als ’t middengedeelte.

De westelijke tusschenbouw (68) dient beneden tot oefenschool van de kalangenan dalem of vorstelijke danseressen en boven tot zit- en eetkamer van den Sultan en zijn vrouwen.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 1 Pasar NgasemILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 69 gedong pasarejan dalemDe westelijke eindvleugel, gedong pasaréjan dalem (69), waartoe deuren van den tusschenbouw uit den toegang geven, bevat op de bovenverdieping een slaapkamer van den Sultan aan de noordzijde, een zitkamer in ’t midden en een wachtkamer voor de Ratoe of vorstelijke gemalin aan de zuidzijde.
In dit vertrek vinden wij nog de trap naar de benedenverdieping, wier middenvertrek den Sultan tot zitkamer dient wanneer hij de dansoefeningen van zijn kalangenan’s bijwoont.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 71 bel etageILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 70 Oostelijke tusschengebouwHet oostelijke tusschengebouw (70) stelt den gedong panggoeng met den oostelijken vleugel in verbinding. Het benedengedeelte dient de bijvrouwen en jonge kinderen van den Sultan tot wachtkamer, wanneer zij hun opwachting bij de Ratoe maken, die de bovenverdieping als zitkamer gebruikt, terwijl ze haar eigenlijk slaapverblijf in de daaraan grenzende bel-etage (71) van den eindvleugel vindt en wel aan de noordzijde. Het daarmede verbonden middenvertrek is weder een wachtkamer en de zuidelijke kamer herbergt de trap die naar beneden voert in de ontvangkamers der Vorstin.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel deelen derde  terras 2ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel deelen derde  terras 1Tusschen de beide eindvleugels en het middengebouw blijven vóór en achter de tusschengebouwen vier ruimten over, die men als de deelen van een derde terras kan beschouwen. Op ieder van deze terreinen staat een klein gebouw (72), dat tot werkkamer van de bijvrouwen en dochters van den Sultan dient en waar zij zich met haar onderhoorigen met batikwerk onledig houden.
Naast drie van de vier gebouwen staan nog kleine badkamers (73) ten dienste van dezelfde personen.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 73 badkamersILW Yogyakarta 1B Waterkasteel Plattegrond 2ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel deelen derde  terras 3

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel buitentrappenVan den noordkant van ’t middengebouw klimmen twee groote buitentrappen langs de oostelijke en westelijke zijmuren naar de bovenverdieping omhoog, de westelijke trap (74) naar de vorstelijke slaapkamers en verder zuidwaarts, om den zuidwestelijken hoek van den gedong poenggoeng, naar den westelijken toegang tot het balkon en naar een tweede verdieping, waarvan de bestemming niet vermeld wordt.
De oostelijke trap (75) voert langs den anderen kant van het middengebouw naar dezelfde gedeelten er van en bovendien naar de slaapvertrekken van de Ratoe in den oostelijken vleugel.


Ga aan de zuidkant naar beneden.

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 78 Steenen bloempottenILW Semarang 3 Autorit Ambachtsschool voor InlandersAan beide zijden van ieder van die poorten staat op elk der beide terrassen nog een wachthuisje (77) voor het dienstdoende wachtvolk.
Met twee dergelijke wachthuisjes naast elk der beide poorten die de trappen overspannen, welke van de beide eindvleugels naar den oostelijken en den westelijken waterkant afdalen, zijn er dus twaalf wachthuisjes in het geheel.
Steenen bloempotten met geurige bloemen, taloeki, melati, menoer, gambir, sroeni en sedep oelem, omringen het hoogste terras (78) 

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 80 manggisboomenILW Semarang 3 Autorit Ambachtsschool voor Inlanders80 [... het hoogste terras,] dat aan de vier zijden door de reeds genoemde trappen en poorten (79) met het lagere gemeenschap heeft, hetwelk met manggisboomen beplant is (80), waarvan er 10 aan de noordzijde, 6 aan den oostkant, in ’t zuiden 7 en 6 aan de westzijde staan.

... nog een vluchtigen blik aan de vier benedenuitgangen (83) te wijden, die alle op ’t water uitkomen.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel plattegrond 3Evenals de overdekte gang, die ’t eiland met den zuidelijken vijverkant (de scheidingsmuur tusschen de beide Taman’s) verbindt, voert een andere overdekte weg, eveneens over den vijverbodem, van den zuidwestelijken hoek van ’t eiland naar den westelijken vijveroever. Beide gangen liggen dus gedeeltelijk onder de oppervlakte van ’t water. Alleen hun zijmuren en de daken, die deze muren overdekken, verheffen zich daarboven. Boven deze daken rijzen nog van afstand tot afstand enkele vierkante torens op, die de noodige lucht- en lichtgevende vensters bevatten (in elk der vier muren een) en door piramidale daken gedekt zijn.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 90 middelsten torenILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 90 gedong tjemiti zweephuisILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 89 zuidelijken overdekten gang...den zuidelijken overdekten gang heeft vijf torens (89) en beoosten den middelsten toren (90) een hooger en vierkant torengebouw, dat gedong tjemiti of zweephuis genoemd wordt. Deze naam blijft mij onverklaarbaar. Het heeft gemeenschap met en is alleen toegankelijk van uit den middelsten toren van den overdekten gang. Een ronde toren tegen zijn zuidzijde aangebouwd, maar ongeveer gelijk in doorsnede aan den gedong zelf (en dus veel grooter dan op den plattengrond is aangegeven), bevat een wenteltrap die naar beide bovenverdiepingen leidt.

 

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel plattegrond 4

Geesten zullen hier zeker door de onderaardsche gangen zweven op de hun dienstige schemeruren, geesten van wie zich vroeger hier vermeid hebben, in Oostersche pracht en praal, toen deze vijvers en bassins vol zuiver water waren,
[Couperus – Oostwaarts, 197] 


Ga via gebouw 88 door de overdekte gang.

Eerst keren wij naar poelo Kenanga (88) terug, om door de kori oeroeng-oeroeng van zijn zuidelijken rand, in den zuidelijken overdekten gang af te dalen, die evenzoo gebouwd is als de westelijke, maar ’t eiland met den zuidelijken oever van de segaran, of den noordelijken grensmuur van Taman Ledok verbindt. In stede van drie heeft deze gang echter vijf torens. [(89)

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 88 poelo KenangaILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 89 gangILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 91ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 48


Volgorde in de wandeling: 89 – 91 – 48 – 92 – 47.

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 92 breed terrasILW Semarang 3 Autorit Ambachtsschool voor Inlanders... om langs een tiental trappen [treden]
(47) een breed terras (92) te beklimmen, dat op de scheidingsmuur tussen de beide Taman’s gebouwd is, en waarvan men een goed uitzicht heeft op den grooten vijver van Taman Sari en ’t Kenanga-eiland met zijn hoge gebouwen. Dit terras heet eenvoudig pongangan kidoel wetan, omdat het nabij den zuidoosthoek van Taman Sari ligt.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel plattegrond 5

[Architect Wolff Schoemaker:] Gepleisterd muurwerk van weinig strakheid, verrijkt op sommige plaatsen met plastisch pleister-ornament, week, vleezig van uitvoering, zonder eenigen aesthetischen samenhang over een of ander muurveld gespreid. [...]
Toch neemt dit niet weg, dat ik het Waterkasteel steeds weer bezoek, wanneer ik Djokja aandoe, omdat een bouwwerk van dien omvang met zijn zonderlingen planaanleg en eigenaardigen baksteenbouw, ondanks zijn mislukte architectuur-vormen, toch interessante oplossingen te zien geeft en als een monument uit vroeger tijd – misschien door zijn vervallen staat – vreemde bekoring uitoefent. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-25, 415] 

Als ruïne is het Waterkasteel zeer schilderachtig, als monument beteekent het weinig, omdat het zonder veel versiering of beeldhouwwerk is.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 248] 


Daal de trap af en ga na 50 meter rechtsaf.
Koop een entreekaartje

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 51 52 SultanILW Yogyakarta 1B Waterkasteel plein... naar.den weg die van den gedong gandek (41) westwaarts leidt, en komen dien weg verder volgend, tusschen den pasgenoemden boomgaard (49) en de vroeger (50) reeds bezochte verzamelplaats van de ambtenaren en hofdansers (40), op een plein (51) uit, waarop rechts en links een wachthuis staat voor de vrouwelijke volgelingen, paranjahi, van den Sultan, die de wacht buiten hebben. Vóor ieder dezer wachthuizen staat een klein gebouwtje (52) met een banaspati gekroond, en dat een steenen gentong [grote pot] met drinkwater bevat.
[Banaspati: een zeer rond aangezicht met wijdgeopende uitpuilende oogen en groote slagtanden in boven- en onderkaak, aan weerszijden van een groote ver uithangende tong.]

 
ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel plattegrond 6

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 53 gapoera panggoengDe achterzijde (westkant) van ’t plein wordt weder ingenomen door een gedong gapoera panggoeng (53) of poortgebouw dat, evenals zijn vroeger genoemd evenbeeld (8) van de andere zijde, toegang geeft tot het binnenste gedeelte van Taman Ledok.
Vier vertrekken in dit gebouw dienen den volgelingen van den Vorst tot arrestkamers, gedong peteng.
Zoowel van de voorzijde, als van den achterkant van den boven ’t gebouw uitstekenden middenmuur bevindt zich een klein terras of balkon. Een poortje boven in den middenmuur stelt de beide terrassen in verbinding. Dat aan de vóor- of oostzijde beklimmen we langs een der beide zeer smalle steenen trappen, die aan beide zijden van de poort aangebracht zijn. Op de steenen leuning van ieder dezer trappen ligt een naga als poortwachter. ’T westelijke terras of achterbalkon heeft maar een enkele trap, die aan de zuidzijde naar beneden voert.
Het gansche gebouw, maar vooral ’t hooge metselwerk van den middenmuur is met half verheven en bontgekleurd pleisterwerk bedekt, dat goed gevormde blad- en bloemfiguren en vogels voorstelt en veel meer dan menig ander gewrocht van den smaak des javaanschen bouwmeesters getuigt.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 54 achthoekig pleinILW Yogyakarta 1B Waterkasteel plattegrond 7’t achterbalkon afdalende, of de poort zelf beneden doorgaande, betreden we een tweede achthoekig plein (54), geheel gelijkvormig aan dat waarop we bij het binnenkomen den gedong lopak lopak (9) hebben aangetroffen.
Op dit plein staan echter vier wachthuisjes van de para-njahi van den binnendienst, in de vier hoeken van een kruispad dat door steenen bloempotten afgebakend is.
De zes zijmuren van deze achthoek bevatten weder poortjes,

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 59b westelijke gebouw[De wandeling gaat nu naar] een dieper gelegen rechthoekig terrein, dat van noord tot zuid veel langer is dan van oost naar west.
Van ’t westelijke plein hadden we door ’t oostelijke poortgebouw (59a) dat terrein reeds vroeger kunnen bereiken. Thans doen we dit door ’t overeenkomstige westelijke gebouw (59b) van onzen oostelijken achthoek.
Beide gebouwen bevatten een reeks van vijftien zeer breede steenen trappen [treden] en hebben groote banaspati’s in den gevel.
Dalen we nu de 15 trappen [treden] onder het poortgewelf van ’t oostelijke trappenhuis af, dan betreden we ’t diepe terrein dat oemboel winangoen genoemd wordt, naar de drie aldaar zich bevindende vierkante waterbekkens, die door uit den bodem opwellende bronnen, oemboel, uit den grooten vijver van Taman Sari gevoed worden.

 

Het Waterkasteel, buiten den Kraton gelegen, een ruïne van zeer ouden datum, door hoog geboomte omgeven en met struikgewas overgroeid, wijst op de buitengewone weelde en rijkdommen der heerschers van vroeger, die alléén om zich op hun gemak te kunnen baden, een ontzaglijk groot kasteel lieten bouwen met gemetselde vijvers, badkamers en zwembassins, waarin nu nog slechts wat drabbig water staat of puin ligt. Sultans noch Sultanes komen daar nu meer, alleen padden, hagedissen, nachtuilen, vleermuizen en ongedierte huizen in die holle ruimten.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 248] 

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel slaapkamer 8ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 62 60 waterbekkenWij zien echter slechts twee van die bekkens, omdat het derde en meest zuidelijke nog voor ons verborgen blijft achter een kruisvormig gebouw (60) met een vierkante toren (boven ’t kruispunt der beide deelen van den onderbouw), dat gedong panggoeng oemboel-winangoen genoemd wordt en ’t rechthoekige terrein in twee delen, een grooter noordelijk en een kleiner zuidelijk gedeelte scheidt. Treden we langs den oostkant van ’t middelste waterbekken (63) den met een banaspati gekroonde ingang van dat gebouw binnen, dan bevinden we ons in een vertrek dat den Sultan bij ’t bezoeken van deze badplaats tot slaapkamer dient en den toren beklimmende kunnen we op de verschillende verdiepingen nog enkele bovenvertrekken bezoeken, die een betrekkelijk ruim uitzicht over een deel van Taman Ledok geven.

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel slaapkamer

De oostelijke en westelijke armen van ’t kruis sluiten tegen de zijmuren van het rechthoekige terrein aan; de noordelijke en zuidelijke armen reiken tot aan den zuidelijken rand van het middelste en den noordelijken rand van het achter ’t gebouw gelegen zuidelijke waterbekken.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel zuidelijke waterbekken... terwijl ’t zuidelijke waterbekken (64), achter ’t kruisvormige gebouw, het drinkwater voor den Sultan moet leveren.
Dit bekken, mede door eene wel midden op den bodem gevoed, heet oemboel winangoen (dit laatste woord beduidt in dezen zin ’t nieuwe, pas voltooide). Voor weinige jaren was de toren die boven den gedong panggoeng verrees nog in zijn geheel aanwezig en, met de noodige voorzichtigheid, beklimbaar.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 61 theeILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 61 62 63 gedong patehanTegenover dit gebouw, wordt het noordelijke gedeelte van het terrein ingenomen door een gebouw dat gedong patehan heet (61) en tot bereiding van de thee dient, die den Sultan in deze badplaats geschonken wordt.
Daarvóór ligt het noordelijke bekken (62) met een terras in ’t vierkant er omheen dat, evenals de terrassen om de beide andere bekkens, met steenen bloempotten bezet is. Dit bad, oemboel moentjar (overloopende wel) genaamd, bevat, even als ’t volgende, een kunstmatige wel in ’t midden, en in elk der vier hoeken van ’t 

vierkant een steenen voetstuk, waarop weder een groote steenen bloempot staat.

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 59a westelijke poortgebouw

 

[N.B.] De zuidelijke terraszijde scheidt het van ’t middenbad (63), baloembang koeras (koeras is doorspoelen of in dit geval misschien afspoelen), dat den Sultan als privaat dient.


We verlaten de waterbekkens door het westelijke poortgebouw (59a)
Beide gebouwen [59a en b] bevatten een reeks van vijftien zeer breede steenen trappen [treden] en hebben groote banaspati’s in den gevel.

  

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel bloementuinen kori kebon sekaranILW Yogyakarta 1B Waterkasteel slaapkamer 9De poort doorgaande komen we op een achthoekig plein (9),

Behalve de beide genoemde poorten heeft dit plein nog zes kleinere uitgangen, kori, waarvan er zich één in elk der zes overige zijden van den achthoek bevindt. Twee van die uitgangen (10 en 13) voeren ons naar bloementuinen en worden daarom kori kebon sekaran genoemd. In die tuinen worden alleen welriekkende bloemen gekweekt als melati, gambir, nagasari, sedep oelem enz. Twee andere poortjes (11 en 12) komen in vruchtboomgaarden uit, waarin pelem (mangga)-boomen en nanas-planten groeien.
De beide nog ongenoemde uitgangen bevinden zich in den noorder- en zuidermuur en voeren langs ommuurde tuinpaden naar andere delen van den lusthof.

 

Gaan wij eerst door den zuidelijken uitgang naar den gedoong tjarik (14). Het pad daarheen is aan weerszijden, evenals alle andere paden, met groote steenen bloempotteen bezet, waarin melati en andere geurige bloemen bloeien.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 14 zuidelijken uitgangDe gedong tjarik dient, zooals de naam aanduidt, den schrijvers tot bureel om de rapporten van ’t wachtvolk te ontvangen en op te teekenen.
Verder bevat de achterhelft van ’t gebouw een grooten steenen trap waar langs we zuidwaarts afdalen en onzen weg, eerst een weinig westwaarts afwijkend, naar ’t zuiden, tusschen twee ommuurde tuinen een voor sirih en de ander voor groenteteelt bestemd, vervolgen. Links of oostwaarts geeft de kori kebon soeroek (15) toegang tot den eersten en rechts of westwaarts, de kori kebon sajoeran (16) toegang tot den tweeden tuin.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 17 gedong gerdjiILW Yogyakarta 1B Waterkasteel slaapkamer 10Vlak vóór ons hebben we thans den gedong gerdji (17), waar, zooals de naam aangeeft, de kleermakers van den Sultan arbeiden en bovendien nog een plek gevonden wordt, waar de kinderen en kleinkinderen van den Voorst onderwezen worden door de prijaji soera nata.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 24 30 kleedermagazijn gedong lawon... en [we] vinden nu beoosten den gedong gerdji (17) een deur, die ons den toegang geeft tot een klein pleintje (24), waarop de gedong lawon, een kleedermagazijn voor de vorstelijke pradjoerit’s staat.

Wij gaan nog eenmaal langs den gedong lawon (24) terug om van daar oostwaarts de trappen van een dergelijk gebouw (30) op te klimmen, als we in den gedong tjarik (14) hebben leeren kennen en dat tot wachtkamer dient van de prijaji soera nata en van de vorstelijke kleedermakers. Lichaam en geest worden wel gelijkelijk verzorgd!

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel slaapvertrekILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 26 kedaton pesarejan dalemLangs den gelong lawon (24) teruggaande, treden we nu noordwaarts een ander plein binnen, waarop drie gebouwen staan. Langs de noordzijde de kedaton pesarejan dalem (26) die een slaapvertrek voor den Sultan bevat en langs de oost- en westzijde een paar lange gebouwen (27 en 28),

[Dit is de 3de ruimte die als ‘slaapplaats’ van de Sultan is aangeduid: 26, 60 en 69.]

 

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 27 aanrechtkamerILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 27 gelong pandjang kang wetan... niemand acht het Waterkasteel dan de enkele Javaansche vrouwen, die hier offeren haar doepa (wierook) en bloemen op sommige heiligste plekken, bij voorbeeld, in dit vreemde, geheel uit steen gehouwen slaapsalet ...
[Couperus – Oostwaarts, 197] 

 

 

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 28 rijst en vleeschspijzenILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 28 gelong pandjang kang kilenWaarvan het eerste, de gelong pandjang kang wetan of ’t oostelijke lange huis (27), als aanrechtkamer voor den vorstelijken maaltijd dienst doet en ’t andere, de gelong pandjang kang kilen of het westelijke lange huis (28), voor ’t gereedmaken van de rijst en vleeschspijzen gebruikt wordt. Bovendien dienen beide gebouwen tot wachtkamer voor de bijvrouwen van den Vorst.
De daken van deze drie gebouwen zijn met grote banaspati’s bekroond.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 29 keukenILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 29 gedong dapoerDe meeste gebouwen waaruit deze, thans tot ruïne vervallen, lusthof bestond, droegen dan ook een overwegend Westersch karakter. [Oude Hollandsche Bouwkunst in Indonesië, 33] 

De gedong dapoer of keuken (29) ligt bewesten, achter den gedong pandjang kilen (28), benoorden den sirihtuin (15).


Ga terug naar het achthoekige plein (9).

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel gapoera panggoengILW Yogyakarta 1B Waterkasteel plattegrond 9We gaan de tuinen voorbij en komen oostwaarts aan een tweede poort (8), de gapoera panggoeng, dus genoemd naar een terras, panggoeng, dat men langs twee buitentrappen, aan de noord- en aan zuidzijde van ’t gebouw aangebracht, beklimmen kan en vanwaar men ’t plein en de buitenpoort zoomede een deel der tuinen overziet. Beneden in ’t gebouw vinden we twee over elkander gelegen wachtkamers en vóór den westergevel een afdak.

 

Uiteindelijk begreep ik dat heel de excursie bedoeld was om mij een batikschilderij te slijten. Er is daar tegen het waterpaleis aan een dorpje vol met batikkunstenaars. Taman Sari: piepkleine huisjes, prachtig op kasbawijze op en tegen elkaar aangebouwd en daartussen heel smalle gangetjes. Vroeger een pretpark voor de sultan, nu een gerestaureerd soort Jordaanbuurt. De mooie, cementen waterputten had ik wel willen fotograferen, maar ik durfde niet. Zo'n put is net zo intiem als een badkamer, vind ik.
[De Vreede – Mijn reis, 31-32] 


ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 85 86 torenVerlaat het plein (9) via het noordwestelijke poortje (12).
Volg het pad naar rechts.
Ga op de kruising rechtsaf.
Houd bij de splitsing rechts aan.
Ga (de 1ste ) linksaf.
Ga bij de toren (86) rechtsaf.

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 84 85 klein terrasILW Yogyakarta 1B Waterkasteel slaapkamer 11Drie vierkante torens (86) rijzen op geregelde afstanden boven ’t dak van dezen gang op en geven door een vierkant venster in elk hunner vier muren den vrijen toegang van lucht en licht.

Vóor den westelijken uitgang betreden we nog een klein terras (84), dat zuidwaarts met de kori oeroeng-oeroeng (85) van den westelijken overdekten gang gemeenschap heeft. Wij dalen langs de trappen van dit gebouw naar den gang af en merken daar op dat de vloer van den gang die op de vijverbodem ligt aan beide zijden door een kleine waterleiding begrensd wordt, welke tot afvoer van het door den bodem of de zijmuren heendringende water dient.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 87 torenHalverwege benoorden deze gang en grenzende aan den noordelijken muur van den middelsten toren vinden we een gebouw, dat alleen van dien toren uit betreden kan worden (87). Zijn uiterlijk heeft eenige overeenkomst met een klein rond fort en de vensters, die zeer veel op schietgaten gelijken, verhogen die illusie.
Dit gebouw is bekend onder den naam van soemoer goemoeling. Een poortje in de beide gemetselde muren voert ons uit den gang naar binnen en nu blijkt ons dat het vreemde gebouw uit twee concentrische ringmuren bestaat, door een nagenoeg plat dak onderling vereenigd.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel SoemoerDe cirkelvormige ruimte binnen den binnenste ringmuur blijft geheel open en dringt tot op een zekere diepte in den bodem onder den vijver door. De put die daardoor gevormd wordt geeft aan ’t gebouw den naam soemoer. Gemoeling, van goeling, plat nederliggen, kan met den lagen, afgeplatten vorm van ’t gebouw in verband gebracht worden.
Het gebouw bezit een ringvormige benedenverdieping, die slechts weinig boven het oppervlak het putwater verheven is en alleen door vier kleine poortjes gemeenschap met de ruimte boven den put heeft. Van elk dier poortjes stijgt een smal stenen trapje naar boven tot het middelpunt van de open ruimte, waar de vier trappen zich vereenigen en een vijfde trap naar een der binnenpoortjes van de mede ringvormige bovenverdieping uitzenden, die bovendien door geschutpoortvormige vensters, in den, even als de binnenwand zeer dikken, buitenmuur met de buitenlucht in gemeenschap blijft.

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel nissenILW Yogyakarta 1B Waterkasteel omgangenIn strijd met andere fabelachtige uitleggingen, dienen de beide omgangen den hofdansers tot oefenplaats. Zij dansten op de bovenverdieping, terwijl de gamelan beneden opgesteld was en aldaar door de nijaga’s bespeeld werd.
Twee andere poortjes geven nog toegang tot halfrond uitgebouwde nissen, op welker vloerbodem een paar voetzoolvormige steenen gemetseld zijn. Als men zijn voeten op die steenen plaatst en nederhurkt, zal men begrijpen waartoe de opening in den bodem dient, die tusschen de steenen is aangebracht.

 

Helemaal alleen met mijn begeleider de heuvels van het verwaarloosde waterpaleis opgaan leek me dan ook wat eng. Samen met hem een ondergrondse moskee bezichtigen ook, maar dat bleek gelukkig sinds kort verboden vanwege instortingsgevaar!
[De Vreede – Mijn reis, 31-32] 


Ga terug naar de ingang van de gang (84).

Indien men de zuidelijke Alun-alun wil bezoeken, zie dan aan het eind van deze beschrijving de informatie vermeld onder ‘Alternatief’.

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel kakhuisILW Yogyakarta 1B Waterkasteel terrasILW Yogyakarta 1B Waterkasteel slaapkamer 12Dit terras omwandelend zullen wij de kori kakoes ingkang wètan¹) (81) liever niet binnen treden en evenzoo de deur van een dergelijke inrichting aan de westelijke waterkant (82) voorbijgaan,

¹) Smakelooze verbinding van hoogjavaansch met een zeer laag hollandsch woord [kakhuis], dat niet pleit voor de fijne beschaving van onze vroegere landgenoten die zulke woorden invoerden!

 

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 83 trap 2ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel 83 trap 1ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel plattegrond 13... nog een vluchtigen blik aan de vier benedenuitgangen (83) te wijden, die alle op ’t water uitkomen


Ga terug, via de Pasar Ngasem en ga na het plein linksaf: Jl Polowijan.
Na 100 meter links: SMK / STM Panca Sakti.
Op het terrein: Restaurant Pendopo nDalem.

Pakuningratan

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel Dalem Pakuningratan

Dalem Pakuningratan.
Vóór 1928 was de naam Ngasem; Het gebouw is uit begin 1900 en in 1990 gerestaureerd; De grootvader van degene die in 1995 het huis bewoonde, was zoon van H.B. VIII en een van de kroonprinsen. Hij is, als vertegenwoordiger van de Sultan, met zijn vrouw aanwezig geweest bij de huwelijksplechtigheid van Juliana en Bernhard op 7 januari 1937 in Amsterdam.

Eens, in de rossig-gele glans van de vallende avond, zwerven we door de smalle straten met aan weerszijden witgekalkte muren, het labyrint van oude woonwijken rond de Kraton, het 'koninkrijk' zoals de bevolking het verblijf van de sultan noemt. Wij steken de binnenplaats over van wat eens een adellijk huis geweest is (nu een vierkant van vervallen en rommelige galerijen rondom een verwilderde tuin), passeren de academie voor Drama en Film (in een ouderwetse 'Indische' woning; op het kale erf zijn jongelui volleybal aan het spelen)
[Haasse – Krassen op een rots, 167-168] 


Alternatief

Volg in het complex van het Waterpaleis een route langs 80, 88, 89, 91, 48, 47, 41 en 44.
Steek de Jl Taman over en ga rechtdoor Gang Abdul Hadi.
Bijna op het eind van de weg links: Dalem Ngabean (oude naam Boeminatan).
Ga met de weg mee naar rechts en daarna linksaf: Jl Ngadisuryan.
Ga linksaf.
Rechts: Alun-alun Selatan.

ILW Yogyakarta 1B Waterkasteel Alun alun SelatanHet best behouden is almee de ‘kleine’ aloon² achter (ten Z. van) den Kraton; zij valt nog binnen de kratonmuren (in de as van den weg naar het Z. ziet men de poort in deze muren). Het geheele plein is omringd door een steenen omwalling, met poorten en penanten; de beide speciaal vereerde middenwaringins (waringin koeroeng) worden geregeld geschoren. Sfeer beplanting en omwallingen waren tot voor enkele jaren nog volkomen intact en stijlvol [...]; sedert dien zijn de ommuringen (koeroeng) der beide waringins op weinig gelukkige wijze ‘gemoderniseerd’. [Locale Techniek-3-6, 137]. [Locale Techniek-3-6].
Op den Zuider aloon-aloon werden de muurtjes rond de waringin’s neergelegd en de oud-Javaansche motieven maakten plaats voor netjes rond-gemetselde wieltjes. Op het zelfde plein werd aan de Noord-zijde een Tratag gebouwd waardoor het vrije gezicht op den achtergevel van den kraton geheel verloren ging en het aspect van den aloon-aloon werd bedorven. [Locale Techniek-4-2, 21] 


Volg de weg naar rechts.

Links: In het midden van het noordelijk gedeelte van de Alun Alun staat een gebouw met de steen 'DWI ABAD' (= twee eeuwen). Het gebouw is gerestaureerd in 1956 n.a.v. het feit dat de kraton in 1756 is gesticht.