Jakarta 8 – Tjideng

Het instantiehuis was een verwaarloosd hotelletje op de hoek van het Koningsplein en de Scottweg. Ze troffen het bijzonder, zei de hotelbaas nadat hij de koppen geteld had, en liep voor het troepje uit het kale erf over. Door een gat in de tuinmuur kwamen ze bij een ander huis.
Daar wees de man hun een kamer waar tien veldbedden met opgebonden groene kelamboes stonden: vijf tegen elke muur, met een onderlinge tussenruimte van telkens een halve meter. Een paar roestige spijkers dienden om de kleren op te hangen. Van meubels geen spoor. De hotelbaas kon het ook niet helpen.
[Van der Hoogte – Huis in de nacht, 9-11] 

Gisteravond op de wandeling even wezen kijken bij een trottoirvisser. Voor hen, die nog niet weten wat dit is, even de toelichting: van de kali’s uit zwemmen sommige moddervissen regelmatig de riolen op. Wie dus bij zo’n rioolgat gaat staan hengelen als een Hollandse peueraar bij een bijt in het ijs, kan nog wel een zootje vis verschalken en zich bovendien nog gelukkig prijzen eens in z’n leven midden op straat te hebben gevist.
Je ziet deze vissers het regelmatigst op de Javaweg, de Theresiakerkweg en de Scotweg. Er zijn gewone snoervissers bij, heel gewoon gekleed zoals U en ik, die je amper als visser herkent. En je hebt er hengelaars bij in complete vissersuitrusting.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 77-78] 

Leo [Vroman] woonde in een pension aan de Scottweg, maar hoe moet men zich zo'n Indisch pension indenken? Op het midden van het grote 'erf' stond het hoofdgebouw, een woonhuis uit het begin van deze eeuw, met een achtergalerij, een binnengalerij, een voorgalerij en een paar grote kamers die op de galerijen uitkwamen. Een aantal daarvan was in gebruik als ‘kantoor' en als woonruimte voor de beheerder of pachter. Om het hoofdgebouw heen, maar op hetzelfde erf, was in plaats van de vroegere 'bijgebouwen' een reeks kleine kamertjes neergezet met een open voorgalerijtje. Een zo'n kamertje bewoonde Leo.
[Nieuwenhuys – Een beetje oorlog, 116-117a] 

Hij gaf mij de sleutel van een flat in een complex op Scottweg – er was grind en er waren hoge bomen, en struiken met paarse en rode bloemen – en stelde mij voor aan een kleine donkere dame met één arm, mevrouw Wijmer, die voor mij zou koken, en haar man die iets met verzekeringen deed, en hun dochter Bea, die veel lachte, heel mooi was, bovendien voor onderwijzeres studeerde en een goede vriendin van Tineke was en meteen van mij. Er bestaat praktisch geen lievere persoon geloof ik namelijk.
[Vroman – Warm, 51-53] 

Als ik thuis kwam en tsch tsch tsch riep kwam hij aanhollen, van boom tot boom, glipte omlaag en sprong in mijn nek, urineerde in mijn hals en werd zo naar binnen gedragen om met mij te lunchen (nadat ik mijn pak had uitgetrokken). Dan deden wij samen een dutje, hoewel hij soms even wakker werd en een hoekje uit de grote Balinese tekening scheurde dat ik dan met pen en inkt moest herstellen.
[Vroman – Warm, 54-55] 

Waar ik het hardst lag perste ik de plooien van het natgezweten laken plat.

Op de lage witte muur naast mijn gesluierd bed hurkte de eekhoorn knagend in zijn slaap.

Zacht liepen buiten blote voeten in het grind misschien zelfs een volledig mens. Daar kom ik nooit meer achter. [Vroman – Gedichten, 560-561]

‘Ja,’ zeg ik, ‘ik heb hier achttien jaar gewoond. Ik ben als meisje van negen jaar gekomen, en gebleven tot na het Jappenkamp. Tijdens de internering is mijn dochter geboren, in de Indonesische kliniek Budi Kemuliaän, bestaat die nog?’
Ja, die bestaat nog.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 5-6] 

De indruk die ze opdeed was een overheersend wit, overal waarheen ze keek. Witte, eerbied afdwingende rust. Lange eindeloze gangen, op de tenen lopen en zacht praten. Zusters die geruisloos liepen.
[Scholte – Anak kompenie, 57] 

Het gebouw is keurig wit gekalkt, het voorerf schoon en opgeruimd, er staan wat auto’s en andere voertuigen, er stappen midden- en hoogzwangere vrouwen uit, er komt een trotse moeder met haar baby in de armen door de deur naar buiten.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 52-53] 

Op 1 Mei 1923 werden vader Saäba en moeder Salèha in de kampong Slipi, district Weltevreden, verrast met een drieling.
De Inlandsche ziekenverpleging Boedi Kamoeliaän verzorgt kraamvrouw en kinderen, en hoopt het kleine drietal in leven te houden. [Het Indische Leven, 4-40, 800] 

Terwijl ik op een avond het Weekblad voor Indië inkeek, stuitte ik op foto’s bij een moordzaak die toen in Indië een cause célèbre was, de moord op Fientje de Feniks. Zij was een halfbloed prostituée en de vriendin van een halfbloed die Gramser Brinkman heette; op een dag werd haar verminkte lijk opgevist uit de kali Tanah Abang: het ruwe goed van een zak dreef er half omheen en haar voeten, die eruit staken, waren met een touw vastgebonden; haar borsten waren afgesneden.
[Du Perron – Het land van herkomst, 265-266] 

Eergisteren waren we getuige van een 'ongeluk' op Tanah Abang waar het lijk van een Indische jongen uit de kali werd gehaald, waarvan de handen en voeten waren vastgebonden.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 377] 

Lange jaren geleden werd zekere Fientje de Feniks vermoord gevonden. De Politie deed geruimen tijd – vaak op de zonderlingste manier – nasporingen; ten slotte werden de Europeaan Brinkman en de inlander Mardjoeki als de daders aangewezen. Rechtsgang werd tegen hen verleend, het geding duurde verscheidene weken, beide moesten op vrije voeten worden gesteld. Het werd nooit bekend wie het misdrijf pleegde.
[Het Indische Leven, 2-14, 266-267] 

‘Maar het gáát toch niet, dat ik aan de galg moet sterven! Hebben ze dan geen medelijden met me? Ja, ik ben schuldig geweest, maar – de galg? Is er dan niemand die medelijden heeft en mij vergif wil geven? Toe help me dan, o God, help me, heb dan medelijden’. Zo heeft Brinkman de laatste dag en nacht van zijn verwoeste leven gesmeekt en gebeden! En ik heb dit uit de mond van iemand, die hem voortdurend gehoord heeft, tot wie de smeekbeden vaak gericht waren.
[Van Wermeskerken in: Omstreden Paradijs, 164-166] 

Laan Trivelli 20: Artillerie Kampement Laan Trivelli.
                    1e Afdeeling Houwitsers;
                    1e Bataljon Luchtdoelartillerie;
                    1e Compagnie Kustartillerie.
[Telefoonboek Batavia 1941, 90]

Later verhuisde de familie naar Laan Trivelli, waar Linda’s vader een onderofficierswoning toegewezen kreeg uit een reeks, die grensde aan tangsi ‘houwitzer’. Wanneer pap naar zijn werk ging, hoefde hij nooit over straat te gaan, want in de hoge heg van daon luntas, die het erf omsloot, had hij bij de gudang een opening gemaakt. Daar kon hij in en uit gaan om naar zijn werk in de tangsi te gaan.
[Scholte – Anak kompenie, 39-40] 

Door een klein incident in die dagen op laan Trivelli, leerde Linda het verschil van opvatting kennen bij de ‘sense of humour’ tussen Oost en West. Het deed zich voor toen haar vader ziek was van een waarschijnlijke buikgriep, nadat de familie Van Brasem op ziekenbezoek was geweest. Bij het afscheid zei de Heer Van Brasem tegen mam: ‘Ati-ati ja met Piet, awas kalo dia mati !’ Diep gekwetst kon mam na hun vertrek alleen maar staan huilen en klaagde haar nood bij haar vader, die juist voor enkele dagen was overgekomen.
[Scholte – Anak kompenie, 44-45] 

Schuin tegenover het huis op laan Trivelli stond een groot huis met een brede oprit. Linda herinnerde zich met wat een ontzag en nieuwsgierigheid de bewoners ervan werden besproken door haar familieleden. In dat grote huis woonde namelijk een ‘tuan-besar’. Een sinjo, aan wie te zien was hoe dol hij op zijn moeder was. Het sprak bijzonder sterk tot hun verbeelding om te zien, met hoeveel tederheid en attenties hij zijn moeder omringde. “Dat was pas en zoon om trots op te zijn”, zei Tjang.
[Scholte – Anak kompenie, 56-57] 

Interneringskamp Tjideng.
De 'Tjahaja' bevat vanavond dekreet no. 33, waarbij is bepaald, dat in Batavia alle Nederlandse-, Engelse-, Amerikaanse- en Australische vrouwen – uitgezonderd Indo-Europese – alsmede alle mannelijke volbloed-Hollanders beneden de 17 en boven de 60 jaar, die nog vrij zijn, zich vóór einde oktober in Batavia in bepaalde, tevoren gereed te maken wijken moeten vestigen. De daarvoor aangewezen wijk is de Tjidengbuurt,
[Bouwer – Het vermoorde land, 122] 

Eind augustus '43 werden de ca. vijf-en-twintighonderd vrouwen, kinderen en oudere mannen die zich in het Kramat-kamp bevonden, naar het Tjideng-kamp overgebracht (dat tegelijk tot de helft van zijn omvang werd teruggebracht en dus zeer aanzienlijk voller werd). [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 764-765] 

Het interneringskamp voor vrouwen en kinderen uit Batavia heeft bestaan van augustus 1942 – augustus 1945. In de laatste periode woonden hier ook vrouwen en kinderen uit andere kampen op Java. In de laatste oorlogsmaanden zaten hier meer dan 10 000 vrouwen en kinderen in ongeveer 220 woonhuizen. In 1946 werd het een opvang- en doorgangskamp.

Uit de bedoelde mededeling bleek dat er twee beschermde wijken zouden komen: de Kramat-wijk en de Tjideng-wijk, en uit de overige artikelen van verordening no. 33 dat allen die niet tot de te isoleren groepen behoorden maar wel in die wijken woonachtig waren, vóór 1 oktober de wijken moesten verlaten, dat de verhuizingen in oktober dienden te geschieden en dat wie er nadien niet woonachtig was, een speciale vergunning nodig zou hebben om er binnen te gaan. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 346-347] 

‘De slag is gevallen' voor de Europeesche vrouwen in Batavia. Iedereen die geen man heeft ter bescherming moet verhuizen naar 2 kleine wijken, een achter Tjideng en een op Kramat. Het heeft nog 6 weken de tijd. Er moet eerst weer geregistreerd worden. Ieder gezin zou één kamer krijgen. Meubilair kan en mag natuurlijk niet meegenomen worden.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 37-38] 

De 'vijandelijke' vrouwen en kinderen, die naar die buurten moeten verhuizen mogen alleen huisraad voor dagelijkse levensbehoeften meenemen. Wat gebeurt er met 't meubilair van de Europeanen in Batavia? Wordt 't in beslag genomen of voor 'n appel en 'n ei (in duizenden huizen!) verkocht?
[Jansen – In deze halve gevangenis, 39] 

Een staaltje van anti-blanke mentaliteit van het straatplebs is gegeven op de eerste dag van de verhuizing van Hollandsche vrouwen naar de 'beschermde wijken'. Er werd hier en daar gejoeld. Dat is nu afgeloopen. Er verhuizen iedere dag tientallen vrouwen en er wordt eerlijk geloot voor de Tjideng- of Kramatbuurt. De vrouw van de G.G. is al vertrokken.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 60] 

Zaterdag, 3 oktober 1942. De echtgenote van gouverneur-generaal, mevr. Tjarda van Starkenborgh Stachouwer heeft een Japans aanbod van de hand gewezen om buiten het getto voor Europese vrouwen te blijven wonen. Zij gaat met de andere vrouwen het kamp in. De in het 'kamp' – deze term is al algemeen gebruikelijk – gelegen percelen zijn door de oorspronkelijke bewoners ontruimd. In de loop van deze maand moeten de vrouwen het getto betrekken.
[Bouwer – Het vermoorde land, 130] 

Als een verbannen vorstin was mevrouw Mijers met haar koffers, bultzak en klamboe op de vrachtwagen geklommen die haar en andere vrouwen uit haar wijk naar het interneringskamp Tjideng zou brengen. Niet een keer had zij omgekeken naar Non en de bedienden, die tot aan het begin van de oprit met haar meegelopen waren om haar bagage te dragen.
[Haasse – Sleuteloog, 118-120] 

In september kreeg het GESC een nieuwe taak toebedeeld: het moest zorg dragen voor de huisvesting in de Kramat- en Tjideng-wijk waarin de Japanners de Nederlandse vrouwen, kinderen en oudere mannen wilden afzonderen. Toen die wijken in de loop van oktober ontruimd waren, liet het GESC de woningen schoonmaken; het regelde verder de verdeling van die woningen en het subcomité voor de transporten nam de verhuizingen voor zijn rekening. Ook richtte het GESC in beide wijken kampwinkels in, waarheen het regelmatig hoeveelheden goederen liet overbrengen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 368-369]

Tjideng had van april '43 tot april '44 een commandant die, aldus een ex-geïnterneerde in april '46, ‘er altijd voor gezorgd heeft dat alle orders van Headquarters zo mild mogelijk werden doorgegeven. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 754-755] 

Berucht maakte zich vooral de Japanner die van april '44 af als commandant van Tjideng optrad: luitenant Kenitsji Sonei. Als commandant van het vrouwen- en kinderkamp Tjideng trad hij nog onbarmhartiger op. Strafappèls waren schering en inslag en daarbij liet hij toe dat grote apen het kamp binnenkwamen die vrouwen en kinderen beten; eind september '44 gelastte hij voor alle vrouwen en kinderen, ook voor de zieken, een appèl dat duurde van zeven uur ’s avonds tot middernacht en de volgende dag een dat duurde van half twee ’s middags tot elf uur ’s avonds. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 755-757] 

Dat kamp heette Tjideng. Het was het kamp van de zeer gevreesde, zeer beruchte commandant de Japanse kapitein Kenitji Sone; in 1946 werd hij als oorlogsmisdadiger geëxecuteerd; ik herinner mij hem; hij persoonlijk heeft mijn moeder afgeranseld en met zijn bespoorde laarzen getrapt en ik persoonlijk heb dat gezien.
[Brouwers – Bezonken rood, 20] 

En terwijl hij zich zoo stond op te winden, trilde zijn gebalde vuist en zwollen de aderen op zijn voorhoofd, ‘je zou nog meelij met hem krijgen ook, want misschien kon hij er wel niets aan doen; hij was beslist maanziek. Hij vertelde zelf aan onze leidsters, dat ze hem in hun eigen belang vooral nooit moesten tegenspreken wanneer hij weer eens ‘gilah’ werd!’
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 29-30] 

Vlak buiten het kamp, naast het huis van Sonei, woonden twee Jappenvriendinnen, een moeder en een dochter. Zij mochten geregeld het kamp in en vielen ook binnen de menage van het kamp. Op de bewuste 21 juni komt de moeder langs het Japse kantoor en roept van buiten naar binnen zoiets van: ‘Toean Nippon, liat Batanghari’ (Meneer de Japanner, ga eens op het Batanghariveld kijken!).
[Omstreden Paradijs, 238-240] 

Op het kantoor werden zij ondervraagd en daarbij ernstig mishandeld. Ik zag alles door de openstaande deur van het gedek; zij stonden namelijk niet in, maar buiten voor het kantoor. De ondervrager werd algauw opzijgezet door Sonei. Deze ging vreselijk te keer en sloeg er verschrikkelijk op los; de dames schreeuwden heel erg.
[Omstreden Paradijs, 238-240] 

In de zeer vroege ochtend werden we op een vrachtauto geladen; op een andere wagen stond de éne collo die we mochten meenemen. Dat was bij mij, zoals trouwens bij vele anderen, nog altijd een hutkoffer. Die viel van de truck af, en aangezien hij niet op slot was viel hij open, alle rommel over de straat. En wie raapte het stuk voor stuk op en stopte het allemaal weer terug in de koffer, zuchtend en hoofdschuddend? Sonei, de beruchte beul van Tjideng. Na de oorlog is hij als oorlogsmisdadiger opgehangen.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 66-67] 

In het kamp was nog volop te eten. Mijn moeder noteerde op 15 mei in haar dagboek: ‘Wat voedsel betreft hebben we het schitterend! Behalve maïsmeel en rijst krijgen we van Nippon nu ook nog bruine bonen, katjang idjoe (een soort erwten), goela djawa (inheemse bruine suiker), snoepgoed, zeep. Bijna elke dag vlees of vis! Om de drie dagen een ei. Wel weinig vruchten en bladgroente’.
[Lanzing in: Omstreden Paradijs, 221 -223] 

Al het voedsel, al die overvloeden moeten van Sonei, die er persoonlijk de instructies voor geeft, van de wagens af in de kuil worden gegooid. De knechten van de dood steken en snijden met hun sabels of bajonetten de zakken kapot zodat rijst neerklettert als regen, en meel verstuift zoals eelt verstuift dat men van zijn voeten heeft gevijld. De knechten van de dood gaan op het brood staan pissen, de knechten van de dood verbrijzelen ananassen, papaja's, sawo's, bananen, andere vruchten onder hun laarzen tot modder waar een zoetige geur van opstijgt. Met vlammenwerpers worden de twee wagens in brand geschoten en brandend de kuil in geduwd, waar alles dat branden kan begint te branden en alles dat verkolen kan verkoolt.
[Brouwers – Bezonken rood, 91-92] 

Een wrede vent is die Sonai. Maar voorlopig ... hij is katholiek geworden. Hij heeft toch wel ingezien misschien. Of spijt of zo’
[Bloem – Vaders van betekenis, 133-134] 

Van dat Tjideng-kamp herinner ik mij vooral: de ‘koempoelans’ of appèls, die meerdere malen daags werden gehouden, op een plein in de schroeiende zon, en waarop iedereen die in het kamp verbleef diende aan te treden, hetzij zuigeling, hetzij oude van dagen, hetzij gezond, voor zover er nog iemand gezond was, hetzij op sterven na dood. Alle vrouwen en kinderen stonden in blokken aangetreden om door de Jap te worden geteld, en nòg eens te worden geteld, en nog eens te worden geteld, maar altijd was er wel iets waardoor het aantal gevangenen niet bleek te kloppen met de gegevens daaromtrent in de administratie van de kampleiding, zodat deze koempoelans vele uren in beslag konden nemen.
[Brouwers – Bezonken rood, 60-63] 

Zelfs van het dagelijkse appel maakten we een spel. Voor dat appel moest de hele kampbevolking zich verzamelen op het stuk straat vlak bij de poort. Als de telling was afgelopen, holden we zo snel mogelijk dwars door de voortuinen en via gaten in heggen en hekken naar huis. Wie het eerst op het stoepje zat had gewonnen.
[Lanzing in: Omstreden Paradijs, 221 -223] 

Ik zag iedere dag dode mevrouwen: ze stuikten door hun benen tijdens de langdurige appèls in de hamerende hitte op het koempoelanplein (= appèlplein), ze vielen voorover of achterover of opzij tijdens de corveedienst, ze stonden niet meer op als het ’s morgens licht werd, of midden op de dag gingen ze zitten of liggen, deden hun ogen dicht en bleken dood te zijn.
[Brouwers – Bezonken rood, 38] 

Toen mijn moeder voor straf een dag en een nacht op het koempoelanplein moest staan, wilde het dat toen juist de moesson begon. Door de slagregens heen bleef mijn moeder naar mij lachen: ik had mij om een hoekje van een van de huizen in de buurt verstopt en zwaaide naar haar en wierp haar kushanden toe, – ik werd niet nat onder mijn hoed.
[Brouwers – Bezonken rood, 45, 46-47] 

Op 6 Augustus valt de atoombom op Hiroshima, drie dagen later valt de atoombom op Nagasaki.
De bewoners van het Tjideng-kamp worden tot straf voor deze bombardementen te hoop gedreven op het koempoelanplein en zullen twaalf, dertien uur in de houding moeten blijven staan, de Jap gaat schietend, sabelhouwend en geselend rond, er moet opnieuw worden gekikkerd en gekwaakt.
[Brouwers – Bezonken rood, 87-88] 

‘Hoe vreselijk de toestanden in deze kampen ook geweest mogen zijn, men mist er toch de opzettelijke van hoger hand geboden kwaadaardigheid van Hitlers’ kampen’.
[Alberts – Een kolonie, 5-6] 

In een van die huizen, Tjitaroemweg 7, woonden wij met nog een tiental andere personen in de keuken, – wij bewoonden de aanrecht. Mijn moeder sliep op die aanrecht, en mijn grootmoeder, mijn zus en ik sliepen er in: mijn grootmoeder op de plank die het inwendige van de aanrecht in een boven- en een benedenhelft verdeelde, mijn zus en ik 'gelijkvloers', onder de slaapplaats van mijn grootmoeder.
[Brouwers – Bezonken rood, 20-21] 

Volgens het officiële programma zullen 4 vrouwen in een kamer worden ingedeeld. Inofficieel denken de Japanners aan 10 tot 15 personen in een kamer. Er is ook geen keuze met wie de vrouwen willen samenwonen. Zij krijgen eenvoudig een plaats toegewezen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 125] 

Wat geeft het, of in het Tjidengkamp in Batavia ongeveer 10.000 vrouwen en kinderen in 300 woningen worden samengepropt?
[Bouwer – Het vermoorde land, 201] 

Juni 1945 ging mijn zus met haar rolschaats kopje onder in het open riool voor het huis waar wij woonden: zij verdween met dysenterie in het kampziekenhuis, en naarmate zij meer en meer leek te zullen verdwijnen, mijn grootmoeder achterna, lachte mijn moeder minder en minder, en als ze lachte dan korter en niet meer met haar tanden bloot. Het enige dat mij opwond was het verlies van de rolschaats die niet, gelijkertijd met mijn zus, uit het riool was opgevist.
[Brouwers – Bezonken rood, 73]