Bandung 3 – Gedung Sate - Tjihapit - Opvoedingsgesticht

Gebouwd als ‘Gebouw van de Volksvertegenwoordiging’, maar gebruikt als kantoor Indische Pensioenfondsen (1940 – Hendriks en Lemei).

Met een ander dekreet zijn de pensioenen nu inderdaad afgeschaft. Een harde slag niet alleen voor gepensionneerde Europese ambtenaren, maar vooral voor de tienduizenden Indo-Europese en Indonesische oud-landsdienaren, die zijn gepensionneerd na vele jaren vorstin en vaderland te hebben gediend. Het is ook een nieuwe vorm van roof op grote schaal. De gepensionneerden worden van nu of aan iedere komende maand door de Japanners beroofd voor het bedrag van hun rechtmatige pensioen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 46a] 

Volgens het tamelijk ingewikkelde systeem van berekening dier pensioenen ontvangt de weduwe van een landsdienaar een pensioen, ten bedrage van een zeker percentage van het laatste door haren echtgenoot genoten salaris, met een maximum van f 160 per maand. [Het Indische Leven -1-45, 884-885] 

In april werden de moeilijkheden voor diegenen die in overheidsdienst waren of een overheidspensioen plachten te ontvangen, acuut. Alle betalingen werden op 1 april stopgezet. Nederlandse diensten die nog in het bezit waren van voldoende kasgelden, mochten geen uitbetalingen verrichten. Zij die in overheidsdienst waren, kregen dus geen cent meer, evenmin de vrouwen van diegenen die in december '41 gemobiliseerd waren (op Java was dat het geval geweest met ca. twintigduizend verlofgangers) – vrouwen van wie velen door allerlei vertragingen in de militaire administratie sinds die mobilisatie in het geheel geen tegemoetkoming hadden ontvangen. Dan de gepensioneerden: Indië kende ca. zes-en-tachtigduizend alleenstaanden of gezinnen die met een overheidspensioen moesten rondkomen: ca. veertigduizend, onder wie ruim twintigduizend inheemsen, van een burgerlijk pensioen dat gemiddeld f 1000 per jaar bedroeg, zes-en-veertigduizend van een militair pensioen – hier werd de grootste groep gevormd door de ca. dertigduizend gepensioneerden van het Knil die gemiddeld een pensioen ontvingen van iets minder dan f 600 per jaar. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 312-313] 

De Japanse gouverneur van West-Java, kol. Matsui, heeft zich in Bandoeng gevestigd. Het Gouverneurskantoor is in het gebouw van de Pensioenfondsen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 52] 

In het gebouw waar vroeger de ambtenaren waakten over de pensioenen zitten nu de deelnemers aan de Federale Conferentie. Het is een illuster gezelschap van verschillend ras. Een vloed van woorden spoelt dagelijks door de conferentiezaal. De namen der sprekers komen op de voorpagina's der dagbladen. Het blitzlicht der perscamera’s beschijnt hun gezichten. Als teken hunner waardigheid staan buiten de stroomlijnwagens te wachten als een massale tentoonstelling der Amerikaanse auto-industrie.
[Van Sprang – Laatste acte, 13-14] 

Temidden van de nieuwe woonbuurten, op een open heuvelachtig terrein, lagen de gebouwen van Gouvernements Bedrijven, een wit, paleisachtig complex. Op de top van het hoofdgebouw verhief zich een ornament, dat enigszins deed denken aan een ijzeren pin met stukjes vlees eraan geprikt, geliefkoosd attribuut van de rijsttafel. Waarschijnlijk heette om deze overeenkomst Gouvernements Bedrijven in de volksmond Roemah Sateh.
[Haasse – Zelfportret als legkaart, 87-88] 

De centrale bibliotheek was gevormd door samenvoeging van de boekerijen van het departement, de SS, de PTT-dienst, de dienst voor waterkracht en electriciteit, de dienst van de mijnbouw, en omvatte ruim 200.000 delen. Zij was na het Bataviaasch Genootschap, de grootste bibliotheek van Nederlands-Indië.
[Koch - Verantwoording, 197-198] 

Naar we vernemen heeft den minister het voorstel bereikt, tot het overbrengen van het departement der gouvernementsbedrijven naar Bandoeng. [De Locomotief, 29 Maart 1917] 

Naar we vernemen heeft de minister van koloniën aan de regeering getelegrafeerd, dat hij in beginsel accoord gaat met de overbrenging van het departement van gouvernementsbedrijven naar Bandoeng.
De kwestie zal voor de begrooting van 1918 aanhangig worden gemaakt. [De Locomotief, 1 Juni 1917] 

Zentgraaff wijzigde toen zijn taktiek en lanceerde in de Java-Bode de beschuldiging dat ik, als bibliothecaris van het departement van Verkeer en Waterstaat te Bandoeng [en redacteur van Kritiek en Opbouw], een paar duizend boeken gestolen had.
[Koch – Batig slot, 183] 

[1942] Alle eigenaars van partikuliere auto's moeten die vandaag en morgen voorrijden bij het departement van Verkeer en Waterstaat. Daar zal dan de onmisbaarheid van het voertuig voor bedrijf of anderszins worden vastgesteld. Ingeval een rijvergunning wordt verleend, moeten daarvoor f 100, (Ned. Indische valuta) als ‘kosten van onderzoek' worden betaald.
[Bouwer – Het vermoorde land, 30a] 

[Tourism in Netherland India, Officiële vereeniging voor toeristenverkeer, 1935, 2]

[1942] De direkteuren van de Dienst der P.T.T. en van het departement van Verkeer en Waterstaat, de ingenieurs Hillen en Van Haaften, die nog op hun kantoren werkten, zijn met al het andere hogere Europese personeel ontslagen. Laatstgenoemd departement is onder militair toezicht gekomen onder een generaal, die driemaal per dag verse bloemen in zijn direktie-kamer wil hebben.
[Bouwer – Het vermoorde land, 139] 

[1942] Het Japanse personeel van het departement van Verkeer en Waterstaat in Bandoeng, dat al op 1 mei j.l. in dienst had moeten zijn, is nu pas uit Japan gekomen. Het bestaat uit twee ingenieurs en drie klerken. Direkteur is een zekere Watanabe, een neef van de Japanse resident van Bantam. Hij verzocht zijn Indo-Europese sekretaresse dezer dagen een knoop aan zijn broek te naaien
[Bouwer – Het vermoorde land, 135c] 

[1943] Het is vrijwel zeker, dat deze gefingeerde zaak door Indonesische employés van het departement bij de Kenpeitai aanhangig werd gemaakt, omdat zij de hogere baantjes niet konden krijgen en op deze wijze Indo-Europeanen op een zijspoor willen zetten. Wat dan gelukt is ook. De Indo-Europeanen zitten inderdaad in kampen of gevangenissen. De begeerde baantjes zijn echter ingenomen door Japanners. De Japanse direkteur van het departement, die zich krachtig voor de vrijlating van de gearresteerde Indo-Europese employés had ingezet, is naar Tokyo teruggeroepen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 176] 

[1945] De veiligheidstoestand te Bandoeng was destijds précair. Het gedeelte van de stad bezuiden de spoorlijn was in handen van pemoeda’s en een Europeaan die zich daar waagde liep gevaar vermoord te worden. Verscheidenen zijn dan ook spoorloos verdwenen. De pemoeda’s hadden bovendien het grote gebouw van het departement van Verkeer en Waterstaat, in het noordelijke gedeelte van de stad, bezet en ondernamen van daar uit strooptochten.
[Koch - Verantwoording, 247-249] 

[Wolff Schoemaker:] Alleen juist begrip van vreemde vormen stelt in staat de essentieele trekken daarvan zonder gevaar tot nieuwe motieven om te scheppen en met tact in harmonisch verband te schikken. De onaannemelijkheden, waartoe oppervlakkige kennis van Oostersche elementen bij den drang om deze toe te passen, leidt, demonstreert het gebouw der Gouvernements Bedrijven te Bandoeng. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-26, 190] 

Uit een verslag van een lezing van ‘Dr. Berlage over moderne Indische bouwkunst en stadsontwikkeling.’ Gehouden voor de Haagschen Kunstkring op 31 Januari 1924: De spreker sprak waardeerend over het werk van de Irs. Karsten en Gerber, terwijl aan Architect Mooyen de eer werd gegeven als baanbreker van de Moderne Indische Bouwkunst genoemd te kunnen worden. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-27, 78c] 

Onlangs werd ons geseind dat de heer Idenburg zich naar Bandoeng zou begeven om aldaar terreinen uit te kiezen voor het naar Bandoeng te verplaatsen departement van Oorlog. Naar wij thans vernemen, overweegt de Regeering niet slechts het overbrengen van genoemd departement, maar ook de verplaatsing van alle civiele departementen naar Bandoeng, waar terreinen voor de gebouwen zullen worden gereserveerd. Daar wij herhaaldelijk het wenschelijke betoogden van eene verplaatsing der departementen uit het warme Batavia naar het koele Bandoeng brengen wij dit bericht met voldoening. [De Locomotief, 8 Februari 1910] 

Onze schat was een menselijk schedeldak, het heuvelgebied waar wij dagelijks ronddoolden, een verwaarloosd, sinds lang in onbruik geraakt Chinees kerkhof. Deze ontdekking hielden wij zorgvuldig geheim voor onze speelgenoten. Wij voelden ons uitverkoren omdat wij een plek hadden waar het wèrkelijk griezelig was.
[Haasse, Zelfportret als legkaart, 88-89] 

Terwijl sedert tal van jaren door de Indische dagbladen – vooral ook door De Locomotief – er op werd aangedrongen, om den regeerings-zetel uit het warme Batavia over te brengen naar het koele Bandoeng en nu die overbrenging thans geleidelijk uitgevoerd wordt, komt zoo waar de Javabode daar tegen protesteeren. [De Locomotief, 22 Juni 1917] 
[1921] Bovendien treedt de gemeente op als aanneemster voor het Gouvernement. Zij sloot twee leeningen, elk van f 5.000.000, teneinde daarvoor 700 huizen te bouwen voor de ambtenaren, welke bij de overplaatsing van Gouvernements-Bedrijven van Weltevreden naar Bandoeng moesten verhuizen. Tevens bouwt de gemeente daarvoor de monumentale departementsgebouwen, welke door den bouwkundig-ingenieur J. Gerber werden ontworpen. [Indië geïllustreerd weekblad-5, 58-59] 

Toen kwam, terwijl de overgang van ‘gouvernementsbedrijven’ naar Bandoeng in vollen gang was, de malaise, de nieuwe opgetreden Gouverneur-Generaal Mr. Fock vond Batavia dè woon- en werkstad bij uitnemendheid. Het gevolg was, dat Bandoeng’s gemeentelijke bedrijven een heftige crisis doormaakten – mede het gevolg van eenige gemaakte fouten – wijl de overbrenging der gouvernementsbureaux stop gezet werd. Doch dat niet alleen. Zelfs voor nieuwe onderwijsinrichtingen werd Batavia boven Bandoeng gekozen en hoewel men in laatstgenoemde stad een Technische Hoogeschool bezat, werd in het warme Batavia een juridische zusterinrichting geopend. [Indië geïllustreerd weekblad-9, 247-253] 

Toen in 1921 de eerste malaise inviel en volstaan werd met het overbrengen van enkel het Departement van G.B., had men een groot deel van deze afkoopen en werkzaamheden onnoodig, d.w.z. ontijdig, gedaan. Tengevolge hiervan had men zich speciaal in dit complex dus overkocht en daardoor was het kapitaal, dat in het Grondbedrijf werd gestoken, ook onnoodig hoog opgevoerd (bijna f 4,700.000). [Locale Techniek-6-5, 126] 

Met mijn man loop ik nog eenmaal in de ochtendkoelte door de lanen, langs huizen en tuinen waar ik eens 'uit spelen' ging, langs het plantsoen waar ik, in de smalle schaduw onder pas geplante flamboyantboompjes na het rustuur sigarenbandjes of filmsterrenfoto's ruilde met klasgenoten van de lagers school. Ik sta op de berm voor ons vroegere huis in de Progostraat, aan de voet van de glooiing die tot het gebouw van Gouvernements Bedrijven reikt: eens een parkachtig aangelegd terrein met bosjes en bloeiende struiken, nu braakliggend land, met hier en daar een maisveldje, een rij pisangbomen.
[Haasse – Krassen op een rots, 138] 

Mijn vader had een kast vol boeken uit zijn eigen jeugd: de volledige Jules Verne, in de bekende blauw met gouden banden, de werken van Oltmans en Van Lennep, twee dikke delen De Onbeschaafde Volken, waarin geïllustreerd met ouderwetse gravures de zeden en gewoonten van Eskimo's, Chinezen, Indiërs, Kaffers, Vuurlanders en Maori's tot in détails werden beschreven. Voortaan bleef ik thuis; 's middags in bed, na het rustuur op de stoep van de achtergalerij of in de mangga-boom voor het huis, en in de avondkoelte op het platje, verslond ik het ene boek na het andere. [...] 
Wij hadden geen auto, maar wel een garage, die de functie van berg- en rommelhok vervulde. De kist waarin mijn moeders vleugel gereisd had, werd op de brede kant neergelegd: dat was het podium. Achter een stapel koffers en kratten moesten de artisten zich verkleden in afgedankte gordijnen en stukken klamboe-tulle. De nauwelijks meer bruikbare grammofoon met zijn vier of vijf platen verhuisde naar het theater; wij traden op onder begeleiding van een krassende Vuurvogel van Strawinsky, een valse Zwaan van Saint Saens. De groep bestond uit een aantal buurkinderen, die, geboeid door het ongewone, zich gewillig lieten uitdossen en de door mij bedachte tekst van papiertjes aflazen.
[Haasse – Zelfportret als legkaart, 89-91] 
Wij leefden thuis niet Indisch, ons huis had er, wat keuze en rangschikking van de meubels betreft, precies zo uitgezien, wanneer wij ergens anders, in Holland of waar ter wereld ook, gewoond hadden, dwz het droeg meer het stempel van de smaak van mijn ouders dan van de omgeving.
[Haasse – Zelfportret als legkaart, 92] 

Op een goede middag, niet zo lang geleden, meenden een Europees jongetje van een jaar of 12 en een Indonesische ijsventer vier kabouters te hebben gezien, die uit een gat onder een boom op het Tjitaroemplein kwamen. Beiden zijn nog steeds zeer positief in hun verklaringen en zweren, bij al was hun heilig is, dat zij ‘echte' kabouters hebben gezien. Men is in het gat gaan graven, doch vond geen vier kabouters, maar wel vier kikkers. Men sprak het vermoeden uit, dat de vier kabouters zich dan in kikkers hadden veranderd. Hoe het zij: de gravers lieten de kikkers leven en het verhaal ging de stad rond, met het gevolg, dat iedereen naar het Tjitaroemplein toog om – zo mogelijk – de kabouters óók te zien.
[Bouwer – Het vermoorde land, 261-262] 

In Bandoeng verschenen 4 kabouters die uit 'n boom te voorschijn kwamen. Een zit er nog in de Heetjanstraat.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 307] 

De eerste kabouter ... was gekleed in fel oranje, de tweede in rood, de derde in wit en de laatste in helder blauw. Ze vertelden aan enkele mensen dat zij, onder de grond lopend, helemaal van Holland waren gekomen om de boodschap over te brengen van de Hollandse regering voor het komende bevrijdingsplan. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 971-972] 

Bij de bouw van deze wijk stond er op dit plein een gebouw van het Gemeentelijk Bouwbedrijf.. Vervolgens een Hulppostkantoor, maar dat werd afgebroken voor: ‘Het Bloote billenmonument’. Twee blote figuren, ieder aan een kant van de wereldbol; de een met een hand naast de mond, de ander me de hand achter het oor..
Het monument, waarschijnlijk ontworpen door Wolff Schoemaker, was een uiting van waardering voor Dr. De Groot, die bewerkstelligde dat er in 1923 een radioverbinding kwam tussen Java en Nederland.[Afbeelding uit: Tourism in Netherland India, Officiële vereeniging voor toeristenverkeer, 1935, 2]

Tegen die achtergrond werd in juli '19, vier weken nadat de Vereniging Insulinde haar naam had gewijzigd tot Nationaal-Indische Partij (in het Maleis noemde zij zich de Sarekat Hindia, het Indisch Verbond), het Indo-Europees Verbond opgericht. Zijn latere, door de leden warm gewaardeerde, ja vereerde voorzitter, F. K. (‘Dick’) de Hoog, noemde zijn organisatie eens ‘de meest Indisch-georiënteerde onder de Europese en de meest Nederlands-georiënteerde onder de Indonesische’ – het begrip ‘Indonesische’ was daarin evenwel in geografische, niet in politieke zin gebruikt. Geen van de in politieke zin Indonesische organisaties was uit volle overtuiging gezagsgetrouw en het IEV was dat juist wèl. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 352-354] 

Het complex was van november ’42 tot februari ‘44 interneringskamp voor 550 mannen en jongens uit de stad en omgeving; ze zijn overgebracht naar het kamp Baros, Tjimahi.

In de groep der Indo-Europeanen, voor zover zij de opleiding die in staat zou hebben gesteld naar hogere betrekkingen mee te dingen, hadden moeten missen, bestond destijds een sterke wrok tegen Nederland en de Nederlanders. In de tweede helft der vorige eeuw na 1864, was het onderwijs een weinig, doch onvoldoende, verbeterd.
[Koch - Verantwoording, 41] 

Aan de opstandigheid der Indo-Europeanen kwam een einde; het Indo Europees Verbond werd opgericht, in 1919, en afficheerde zich uitdrukkelijk als volkomen loyaal, in de hoop dat de regering, als tegenwicht tegen de Indonesisch-nationalistische beweging, bereid zou zijn, in ruil voor politieke steun concessies te doen, en zou bevorderen wat als Indo-belangen beschouwd werd.
[Koch – Batig slot, 124] 

De vraag is nu niet hoe de Europeaan wezen zou, als hy zo van der jeugd af ware belemmerd geworden in zyn ontwikkeling, maar zeker is het dat de geringe wetenschappelyke ontwikkeling van de liplap in ‘t algemeen zyn gelykstelling met de Europeaan in de weg staat, ook dààr waar hy als individu in beschaving, wetenschap of kunst, misschien de voorrang boven een bepaalde Europese persoon verdienen zou.
[Multatuli – Max Havelaar, 92-96] 

Ik ken den Inlander wel, en ik heb veel over hem nagedacht, ook over den Indo-Europeaan. Ik leef met hen dagelijks, nietwaar? Het is nutteloos het te verbloemen, maar ik houd niet van hen, en ik meesmuil over ‘toenadering’. Ik houd vooral niet van den Indo-Europeaan, wien ik eigenlijk vooral kwalijk neem, dat hij, als een snob, iets wil schijnen wat hij niet is, en nooit kan worden, en dat hij slechts te beoordeelen is, nadat men zijn houding jegens en Inlander heeft geobserveerd.
[Walraven – Brieven, 716-717] 

Complex klein-woningbouw ‘Houtwijk’ van het gemeentelijk Woningbedrijf.

De Europese vrouwen in Bandoeng zullen in november in kampen worden ondergebracht. De wijken zijn al door de Japanse autoriteiten aangewezen en wel de Tjihapit-wijk en de Karees-buurt.
[Bouwer – Het vermoorde land, 131] 

Als uitvloeisel van alle tegenwerking, die de Japanners ondervinden, hebben ze al een besluit uitgevaardigd, waarin het aan alle Europeanen en Indo-Europeanen in de stad is verboden te gaan verhuizen. In talrijke gevallen n.l. kwamen Indonesische gemeenteambtenaren oproepen rondbrengen en kregen dan te horen: ‘Oh, die mevrouw? Die woont al lang niet meer hier. Die is verhuisd en ik weet niet waarheen'. En niemand heeft aangifte gedaan. Zodat het hele bevolkingsregister in de war ligt.
[Bouwer – Het vermoorde land, 142b] 

Er zijn bovendien nog vele andere moeilijkheden. Talrijke families hebben geweigerd om hun in het kamp gelegen woningen te ontruimen, omdat zij nergens anders woongelegenheid kunnen vinden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 141] 

Een commissie van 7 Europese vrouwen en 3 mannen is door de Japanners benoemd om burgemeester R. Atma di Nata 'van advies te dienen' bij de regeling van de chaos in het vrouwenkamp.
[Bouwer – Het vermoorde land, 143] 

De vrouwen in het 'beschermingskamp' hebben de bezetters verzocht om de in het kamp aanwezige mannelijke jeugd – die met moeders en zusters het kamp in zijn gegaan – apart te interneren, omdat zij vrouwen lastig vallen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 154a] 

De Japanse opperbevelhebber en gouverneur-generaal is in Bandoeng geweest en schijnt het vrouwenkamp te hebben geïnspecteerd. Het is jammer, dat dergelijke inspekties door hoge pieten vrijwel nooit tot verbetering leiden. Wat kan het gen. Harada tenslotte schelen, of zich dezer dagen in het kamp – en ook in de mannenkampen – een voedselvergiftiging heeft voorgedaan, waarvan enige gevallen een dodelijke afloop hadden? Dat past precies in zijn kraam, aangezien zo'n onverhoopt voordeeltje de nagestreefde uitroeiing van de Europeanen alleen maar bespoedigt. Wat doet het hem, dat het vrouwenkamp met de dag voller wordt? Is het niet prachtig, dat er gemiddeld 25 vrouwen en kinderen in een huis (en vaak huisje) wonen?
[Bouwer – Het vermoorde land, 201] 

De vrouwen in het ‘beschermingskamp', die er tot dusverre nog personeel op na mochten houden, moeten alle bedienden ontslaan. Indonesische handelaren mogen het kamp niet meer binnen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 157] 

[7 maart 1943] Het 'beschermingskamp' voor vrouwen is vandaag gesloten. En niet maar voor drie dagen, zoals de bezetters beweren, maar voorgoed. De vrouwen zijn nu officieel geïnterneerd.
[Bouwer – Het vermoorde land, 167] 

De Indo-Europese vrouwen, die wegens overtredingen en vergrijpen voor straf in het vrouwenkamp zijn geraakt, worden daar uitgescholden voor ‘kampong-kippen'. Over de omheining van het kamp heen worden verwensingen geslingerd naar voorbij komende Indo-Europese vrouwen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 174] 

Velen van deze volbloed-Europese ‘dames’ hebben geweigerd om met Indo-Europese vrouwen samen te wonen. Verhuiskarren van Indo-Europese vrouwen werden aan de ingang van het kamp door volbloed-zusters omgekanteld. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 827-828] 

[April 1944] Ik heb maandag inzage gehad van een lijst van overledenen in het vrouwengetto over de periode 1 februari tot 26 maart. De lijst bevat niet minder dan 33 namen, onder wie enige 70-jarigen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 247]  

Om op het vrouwenkamp terug te komen: het eten zal van nu af aan door de gaarkeukens worden verstrekt. Geld moeten de vrouwen 'in bewaring' geven.
[Bouwer – Het vermoorde land, 171a] 

‘Mijn zus was een stuk ouder en werkte in de gaarkeuken. Bijdehante tante, ze bietste van alles voor ons bij elkaar.'
‘Waarschijnlijk in Jalan Saninten die gaarkeuken.'
‘Saninten! Natuurlijk, daar werkte ze!’ Ik schrijf haar vanavond dat ik de Ananaslaan teruggevonden heb, maar in welk huis we zaten – ik moet hier toen met dichte ogen hebben rondgelopen en ik was toch al twaalf.’

‘Veertien, meneer, misschien al veertien.’ 
Regensberg keek de chauffeur verbaasd aan.
[Springer – Bandoeng-Bandung, 119] 

Deze actie ten spijt werd de smokkel ten behoeve van het vrouwen- en kinderkamp Tjihapit voortgezet: spek, olie, eieren, boter en andere levensmiddelen bleven het kamp bereiken. ‘Deze artikelen’, aldus in haar verslag diegene die van maart '44 tot mei '45 als kampleidster optrad, ‘werden via de riolen en de omheining door Indonesiërs in de nacht binnen gesmokkeld. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 797] In het grote vrouwen- en kinderkamp Tjihapit te Bandoeng waren er eind mei '44 ca. 1 500 pakketten voor ca. veertienduizend geïnterneerden; het werd, aldus een dezer, ‘een binnenhuis-feest. Wat hebben we dikwijls tegen elkaar gezegd: ‘Als ze in Amerika eens wisten, hoeveel deze pakketten voor ons betekenen!” [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 798-800] 

Nu de meeste vrouwen en kinderen zijn vertrokken, wordt eind november 1944 een klein deel van het kamp ingericht als jongenskamp voor de achthonderd achter gebleven jongens, onder leiding van een aantal vrouwen. Carel Jan verhuist met zes leeftijdgenoten uit het Emma Hofje naar een garage op de Begawanlaan 57. Het Tjihapitkamp wordt voorts in een noord- en een zuidhelft verdeeld. De Japanners geven opdracht eerst de noordhelft van het kamp te ontruimen. 

In de garage zaten geen ramen. Er was wel elektrisch licht, dat hadden we daarvoor in het vrouwenkamp ook. We lagen op een matrasje met aan het hoofdeind een koffertje met spulletjes die we nog hadden. Op de muur had ik allerlei plaatjes geplakt en naast mijn hoofd een foto van mijn moeder. In mijn papier-maché koffertje zaten wat kleren, mijn postzegelalbum, mijn dagboek, een bijbeltje. In de Bengawanlaan waren vijf of zes van die naast elkaar gelegen grote Indische huizen volgestopt met jongetjes, onder leiding van een paar dames. Een paar jongens gingen dagelijks in de gaarkeuken eten halen, andere moesten gras snijden en de goten schoonmaken en wij van de sjouwploeg trokken er iedere ochtend met grote fouragekarren op uit om het andere deel van het kamp te ontruimen. De spullen moesten op het Oranjeplein worden verzameld. [Vindplaatsen, 74-75] 

We zaten toen al, met alle evacués uit ons huis, in een garage gepropt in de Bengawanlaan. Alle vrouwen en kinderen van Bandoeng en omstreken waren in de wijk Tjihapit samengedreven. We haalden eten bij een gaarkeuken.
Een paar overijverige trutten konden het niet laten om weer schooltje met ons te gaan spelen, maar dat wend gelukkig gauw verboden. Wij waren de oudste mannen in het kamp, dertien, veertien. Ik werkte in de gaarkeuken, tilde pannen met soep van vuren en bracht gamellen rijst naar het ziekenhuis op ijzeren karren
[Springer – Tabee, 66-67] 

In het begin van de jaren 20 is de aanleg van de wijk begonnen bij Het Oranje Plein. (Krt 1921)
[Januari 1943] Het 'beschermingskamp' is nog niet gesloten. De geïnterneerde vrouwen mogen er op bepaalde uren van de dag uit om te gaan winkelen. Er is maar één ingang, aan het ... Oranjeplein. In maart zal het kamp worden gesloten en het karakter van een getto voor vrouwen en kinderen krijgen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 153-154] 

Het gebouwtje midden op het plein diende tijdens de kamp-tijd als toko. De keuken lag in de zuidhoek van het plein.

We zijn eerst naar die gaarkeuken gegaan. We kregen er rijst met groentesoep, een heel goede groentesoep. Vriendelijke jonge meisjes in schone jurken deelden de soep uit. Een oudere dame hield toezicht en maakte hier en daar een praatje. Ze droeg een grijze zijden japon, onberispelijk gestreken. Haar haar was nog gepermanent.
‘Voelt u zich nu al wat beter mevrouwtje?’ zei ze en gaf mij een schouderklopje. Je kon aan alles merken dat ze gewoon was aan liefdadigheid te doen en het moet naar voor haar geweest zijn dat wij toen nog niet gewend waren om liefdadigheid te ontvangen. Ik antwoordde niet, maar dat hoefde niet. Ze was al weer verder en aan een ander schouderklopje bezig.
[Vuyk – Kampdagboeken, 15-16] 

De Japanners hadden de huizen die wij hadden moeten verlaten helemaal leeg gesleept, meubelen, servies en wat er ook was. Dat werd opgeborgen in een aantal lege huizen in Tjihapit. Niet zomaar opgeslagen, maar alles keurig gesorteerd, soort bij soort. Een huis voor kasten en tafels en stoelen, een kleren- en linnengoedhuis, een huis voor servies en glaswerk en één voor potten en pannen en ander keukengerei. O ja, en ook nog een huis voor boeken en grammofoonplaten.
[Vuyk – Kampdagboeken, 63-65] 
's Morgens traden wij aan voor het kampkantoor (iedere groep jongens met zijn eigen akela), bogen naar de rijzende zon en luisterden naar een onverstaanbare toespraak van de Japanse commandant, een kleine dikke man die erg om zijn eigen woorden kon lachen. Het kamp was na drie maanden leeg. Wij hadden koekblikken vol gouden tientjes gevonden, honderden horloges, wij balden met opgeblazen kapotjes, wij gooiden elkaar met kristallen wijnglazen. Geen ruit bleef heel en geen spiegel ongebroken. Niets had meer waarde en we stonden alleen steeds weer verbaasd over de krankzinnige, nutteloze dingen die onze moeders mee het kamp in hadden genomen. De berg fotoalbums op het plein bij de kamppoort was zeker tien meter hoog en toen daar de brand in werd gestoken stegen er gifgele wolken uit op en het stonk doordringend. Toen was er niets meer te doen voor ons.
[Springer – Tabee, 84-85]

Nadat het donker was geworden slopen wij weer naar Tjihapit terug en waren de helden van de buurt. Mijn moeder had erg in angst gezeten. De volgende keer werden we gepakt en moesten een maand lang elke dag een reusachtig kantoorgebouw dweilen, aan de rand van het kamp, waar de leiding zat, die voornamelijk uit Indonesiërs bestond. Een van hen, een klerkje met een goudgerande bril op, riep iedere dag als wij ons meldden: 'Door de stront die blandas, door de stront halen wij jullie.' Ik moest de eerste keer dat hij ons uitschold, huilen van schrik. Robin Hood hield zich goed en rapporteerde mijn zwakheid honend aan onze andere vriendjes.
[Springer – Tabee, 70-71] 

Het bewind van de nieuwe resident is al voelbaar in een bevel, dat de vrouwen al hun geld moeten inleveren. Officieel gaat dat in een kampkas, waaruit dan de kosten van de voeding van de geïnterneerde vrouwen en kinderen zullen worden bestreden. Officieus verdwijnt het in de zakken van de Japans-Indonesische kampdirektie.
[Bouwer – Het vermoorde land, 169] 
Ik heb een kennis gesproken, die uit het vrouwen-getto is ontsnapt. Een Indonesiër, Boenjamin, nu direkteur van het kamp, heeft van de Japanners pas een ernstige schrobbering gekregen. In de eerste plaats omdat hij een geïnterneerde vrouw die een kaak-abces had geen toestemming had gegeven om naar een tandarts in de stad te gaan. De vrouw had daarop een gat in de omheining gemaakt, ontsnapte, ging naar de tandarts en zich vervolgens bij de Kenpeitai over Boenjamin beklagen mede namens haar lotgenoten.
[Bouwer – Het vermoorde land, 181]

Adres van moeder en zoons Schneider (Springer) van december 1942 – november 1944
Gesprek met F. Springer: In april 1942 moesten we ons door de Japanse autoriteiten laten registreren. Pas in oktober kregen we een adres toegewezen: Verlengde Djeroeklaan in de wijk Tjihapit. Mijn moeder is met een vriendin die met drie kinderen inmiddels uit Buitenzorg bij ons was komen wonen, vanuit de Kistlaan gaan kijken waar dat was. [Vindplaatsen, 67] 
Wij zagen onze eerste naakte vrouwen, de gezusters Van Beek, die in de kamer naast ons woonden. In de twintig en voor de oorlog al 'berucht in de soos', zoals mijn moeder zei. Die twee blonde wezens gingen elke middag op het platte dak van de bijkeuken naakt liggen zonnen. [Springer – Tabee, 71]

In november 1944 worden Corrie Schneider en haar twee jongste zoons op transport gezet naar het vrouwenkamp Adek te Batavia, Ze vertrekken met alleen een koffer en een rugzak. Carel Jan blijft achter in Bandoeng. De Japanners vonden jongens van twaalf jaar ‘mannen’ en dus moest hij met zijn vriendjes naar een mannenkamp.
23 november 1944. Vandaag is mammie weggegaan. Het regende verschrikkelijk toen ik haar wegbracht naar de bussen. Nu ben ik alleen in het lege huis waar we eerst met z’n allen hebben gewoond. Alles staat er nog, zoals ze het hebben verlaten. In de kast hangen de kleren nog die ze niet mee konden nemen. Ik vind het rot en vooral de aanblik van die lege kamer, waar ze een paar uur van tevoren nog hadden gewoond. [Vindplaatsen, 73] 

Het LOG, dat gebouwd was om maximaal driehonderd jeugdige delinquenten te huisvesten, kreeg nu in totaal drieduizendzevenhonderd krijgsgevangenen binnen de muren: sommigen sliepen in slaapzalen of andere ruimten, anderen in open galerijen, nog anderen buiten de gebouwen in de openlucht. Er waren uiteraard veel te weinig kranen en wc’s, daarentegen waren er kleren- en wandluizen te over. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 721-722] 

[Mei 1942] Van goed ingelichte Indonesische zijde heb ik gehoord, dat de massa-internering van mannelijke Europeanen niet eerder behoeft te worden verwacht dan midden juli a.s. Indo-Europeanen komen pas begin September aan de beurt. Twee kampen worden voorlopig ingericht: het Landsopvoedingsgesticht (L.O.G.) voor volbloed- en het Klooster 'Maria Sterre der Zee' voor Indo-Europeanen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 78] 

[17juli 1942] De eerste totoks (volbloed Hollanders) hebben zich vandaag bij het Landsopvoedingsgesticht – L.O.G. – voor internering gemeld, gelijk hun door de bezetters was bevolen. Ik heb velen zien gaan met hun koffertje, slaapmat etc. Sommigen werden weggebracht door vrouwen en kinderen. Slechts een betrekkelijk klein contingent schijnt aan de oproep geen gevolg te hebben gegeven en is ondergedoken.
[Bouwer – Het vermoorde land, 105] 

moeten zich op 19 augustus a.s. en volgende dagen in totaal 3300 volbloed-Hollanders voor internering in het L.O.G. aanmelden. Het lijstje van de ‘uitrusting' bevat nu ook een matras en een klamboe (muskietennet). In het L.O.G. is maar voor circa 800 mannen plaats, maar dat deert de Japanners niet.
[Bouwer – Het vermoorde land, 114] 

We werden bij aankomst onderzocht en gecontroleerd op een nogal oppervlakkige wijze. We hadden heel wat verboden dingen o.a. geld naar binnen kunnen smokkelen als we dat geweten hadden. De controle werd uitgevoerd door Indonesiërs met slechts een paar Jappen op de achtergrond. Dat alles gebeurt op het grasveld voor de ingangspoort.
[Kadt, de – Jaren die dubbel telden] 

Toen de capitulatie had plaatsgevonden, werden de meeste mannen krijgsgevangen gemaakt. Mijn vader werd geïnterneerd in het voormalig hoofdkwartier van het KNIL in de Technische Hogeschool in Bandoeng. Eind maart 1942 kwam hij voor het laatst een uurtje thuis. Kort daarna werd hij met andere krijgsgevangenen tijdelijk geconcentreerd buiten de stad in het ’s Lands Opvoedingsgesticht, het LOG. [Vindplaatsen, 65] 

Ik nam afscheid van vrouw en kroost en meldde mij bij het LOG te Bandoeng. Dit was het tot interneringskamp ingericht Landsopvoedingsgesticht (het tuchthuis voor jeugdigen). De helft van de mannen ging weer naar huis, de rest werd geïnterneerd. Niemand snapte er iets van. Later bleek mij dat de regent een lijstje had moeten opmaken van de nog niet opgepakte mannen. Tevens moest hij 50% daarvan uitkiezen die voor directe internering in aanmerking kwamen. Een delicate taak! Enfin, ik kwam terug en iedereen vond het raar. Wat een geroddel! Niemand van de lieftallige Europese dames die je feliciteerde. Jaloezie en laster waren in ruime mate mijn deel. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 328] 

Ik stapte des morgens om half negen in een dos-à-dos en liet me naar het LOG rijden. Aan de poort werd mijn koffertje met kleren enz. gevisiteerd en mij werd een plaats aangewezen in een grote loods, die reeds gedeeltelijk met gevangenen gevuld was. Een bultzak had ik niet mee mogen nemen, zodat ik onmiddellijk op zoek ging naar een brede plank of deur, waarop een dun matje werd gelegd, waardoor ik niet op de vochtige cementen vloer zou behoeven te slapen. Tegen de muur bevestigde ik een tweetal planken, waarop de onontbeerlijke utensiliën geplaatst werden.
[Koch - Verantwoording, 239-240] 

De Kadt bleek een man te zijn met een enorme belezenheid en een formidabel geheugen. Toen wij gelijktijdig in de door de Japanners tot interneringskamp bestemde gebouwen van het Lands-Opvoedingsgesticht te Bandoeng opgesloten waren, waar wij ongeveer anderhalf jaar bleven alvorens naar elders te worden gezonden, was hij de vraagbaak voor wie zich een datum van een of ander feit of de naam van een schrijver of een citaat van Shakespeare of Goethe of een stelling van een filosoof wenste te herinneren.
[Koch - Verantwoording, 225] 

Concordia is leeg geworden.
Daar zetelt nou 'de nieuwe orde'.
En in 's landsopvoedingsgesticht
kibbelt de bloem van onze natie
met energie, maar zonder gratie
over 'de taken van gewicht'...
[Kan – Burma dagboek, 11] 

Het optreden van de Japanners tegen de ruim 3000 Hollanders, die zich gisteren in het L.O.G. voor internering aanmeldden, verschilde aanzienlijk van dat een maand geleden. De geïnterneerden moesten redevoeringen aanhoren, waarin Japanners van zichzelf beweerden, dat zij toch eigenlijk de beroerdsten niet zijn. De geïnterneerden moesten urenlang in de brandende zon staan, tot een Japanner vroeg, of hun hersens nu lekker warm waren. Ja? Goed zo, zei de Japanner, dat hebben jullie met onze mannen, vrouwen en kinderen ook gedaan.
[Bouwer – Het vermoorde land, 115] 

De geïnterneerden in het L.O.G. moeten de Indonesische bewakers aanspreken met 'Toean agen' (Meneer de agent). De direkteur van het interneringskamp is een vroegere employé van het 'Tjioda'-warenhuis. Hij heeft openlijk toegegeven, dat hij de belandas haat als de pest.
[Bouwer – Het vermoorde land, 121b] 

Het brengen van pakjes aan burgergeïnterneerden voor het komende Kerstfeest is door de bezetters toegestaan. Zij mogen echter geen etenswaren bevatten, juist datgene waaraan de gevangenen het meest behoefte hebben. Ook mogen er geen matrassen worden afgegeven. Het eten in de burgerkampen is zo slecht, dat de mannen in het L.O.G. – naar stellig wordt beweerd – dezer dagen als protest een driedaagse hongerstaking hielden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 149a] 

Alle zelfgemaakte etenswaren zijn gisteren uit de pakjes gehaald, die aan het L.O.G. mochten worden afgegeven voor de burgergeïnterneerden. De Japanners vreesden, dat er briefjes en nieuwsberichten in de broden en koeken waren gebakken. Lucifers, messen, papier en potloden gingen er ook uit.
[Bouwer – Het vermoorde land, 166-167] 

In het L.O.G. ontstond een gevecht tussen geïnterneerden en Japanse bewakers, toen laatstgenoemden een kamponghond, die het kamp was binnengelaten en door de geïnterneerden ondanks alle eigen ontberingen goed werd verzorgd, doodstaken met een bajonet. De voedseltoestand in de mannen- en vrouwenkampen is bedenkelijk.
[Bouwer – Het vermoorde land, 186b] 

[Augustus 1945] Bandoeng maakt zich gereed om geïnterneerden en krijgsgevangenen, zodra zij uit de kampen komen, op te vangen en te verzorgen. De hulpaktie staat order leiding van Eric Wester, Zweeds consul, die al met het hoofd van de kampen in Tjimahi, Shirekawa kontakt heeft opgenomen. Het landsopvoedingsgesticht (L.O.G.) wordt ingericht tot noodhospitaal.
[Bouwer – Het vermoorde land, 384]