Borobudur - Via de Mendut naar de tempelvoet

In de zevende eeuw was Midden-Java het centrum van de Hindoecultuur geworden, Chineesche berichten van dien tijd spreken van het rijk Kaling. Van het jaar 750-850 stond Midden-Java onder den invloed van de Hindoevorsten van Palembang. Uit dien tijd en iets later dateren vele belangrijke Hindoemonumenten, die men op Midden-Java aantreft, de Boroboedoer, de Mendoet, het Prambanan-complex enz. [Geïllustreerde Encyclopaedie, 498, 502-503] 


← Mendut

In het voorportaal van Tjandi Mendut zijn twee figuren afgebeeld, die ook in Voor-Indië wel als portaalgodheden voorkomen en een beschermende functie hebben. Eén daarvan is de godin Hariti, een demone die kinderen verslond maar door de Buddha bekeerd werd en daarna als beschermvrouwe voor kinderen en vruchtbaarheidsgodin vereerd werd. Op Bali heeft zij een pendant in Mem Brajut, de moeder van een groot gezin. Evenals Mem Brajut wordt ook Hariti hier afgebeeld met tal van kinderen om zich heen, in dit geval verdeeld over een breed paneel, dat de gelegenheid gaf er een aardig tafereeltje van te maken. Een kleintje wordt door een verzorgster omhoog gehouden, een ouder broertje helpt er een in de boom om vruchten te plukken, een ander zit al tussen de takken. Hetzelfde speelt zich aan de andere kant van het reliëf af. Links van de godin kruipen er een paar over de grond, waarbij één als paardje fungeert.

Ook de hoofdfiguur van het tegenoverstaande paneel, de yaksha Atawaka, is omringd door in bomen klimmende en spelende kinderen. Eén slaat met een stok mangga’s uit een boom, een ander bedekt zich met een hand de ogen tegen de vallende vruchten. [Borobudur, 154-155] 

Veertig kilometer ten noordwesten van het huidige Yogyakarta verrees rond 800 de Borobudur, het grootste boeddhistische bouwwerk ter wereld. De verbluffende tempelpiramide werd versierd met duizenden bas-reliëfs en tientallen Boeddhabeelden.
[Reybrouck – Revolusi, 29-30] 

Cultureel staan wij dichter bij Europa of Amerika dan bij Boroboedoer of Mahabharata of bij de primitieve Islam-cultuur op Java en Sumatra.
[Sjahrir – Overpeinzingen, 60-62] 

Die heuvel draagt een monument van een machtig volk dat voor duizende jaren op Java leefde, een prachtstuk van bouwkunde, door een groot vorst, tevens opperpriester van Boedha, ter eere van zijn God opgericht. Het bevreemdt mij niet, dat de Javaan ten huidigen dage nog aan de Boro-Boedoer komt bidden en offeren, want de indruk, dien dit grootsche gedenkteeken op zijn eenvoudigen geest maakt, moet verbazend zijn, wanneer ik tot maatstaf neem het gevoel van bewondering dat de aanschouwing van dit kunstgewrocht op mij-zelf maakte.
[Rees - Herinneringen uit de loopbaan van een Indisch officier I, 331-332] 
Dit immense bouwwerk is een geheim: zijt ge genaderd, dan is, in de verduidelijking van het morgen-, naar middaglicht toe, deze bouwmassa van bijna zwart, grauw geworden. Tot het lichter en lichter vergrijst, tot hier en daar enkele gedeelten bijna gaan blanken in felleren zonneschijn.
[Couperus – Oostwaarts, 200-202] 

Als we het voorplein op lopen schrik ik van dat gewrocht. Een bruin woud van torens en stekeligheid. Vage schimmen zitten met over elkaar gekruiste benen in de schaduwbogen. De buddha’s in de nistempeltjes. Een duizelingwekkend grote termietenheuvel vol gangen en holen. In het midden is een trap die steil omhoog lijkt te gaan. Boven alles uit steekt een koepel met een hoekige stompe pinakel.
[Wolkers – De kus, 257-258] 

De positie van de balustraden ten opzichte van elkaar is daarbij zó, dat de hoofdmuren van de vierkante terrassen op de lage bovenbouw voor een deel aan het oog worden onttrokken. Dit maakt het bijzonder moeilijk zich van buiten af een beeld te vormen van de opzet. [Borobudur, 18] 

We zien dan uit de lucht in een vrij lage afgeknotte trappen- en terrassenpiramide van vijf verdiepingen met een brede omgang om haar basis. Elke verdieping heeft een balustrade, die een om de gehele etage heen lopende gaanderij omsluit. Bij de brede omgang is zij slechts laag, bij de overige verdiepingen aanmerkelijk hoger, vooral om de eerste gaanderij. Afgezien van de omgang zijn er in totaal vier gaanderijen, want tegenover de bovenste balustrade staat geen rechte hoofdmuur maar de cirkelvormige omtrek van het eerste terras van de bovenbouw. Deze bovenbouw is naar verhouding zeer laag en wordt gevormd door drie ronde terrassen. Daarop zijn in concentrische cirkels klokvormige bouwsels geplaatst, die we dagobs of stupa’s noemen. Er zijn er respectievelijk 32, 24 en 16 of tezamen 72. In het midden verrijst op een nog wat minder hoog terras een grotere klok van hetzelfde type, de hoofdstupa. Het voornaamste verschil tussen deze laatste en de 72 kleinere stupa’s is dat hij geheel gesloten is, terwijl de andere opengewerkte wanden hebben waardoor men naar binnen kan zien. [Borobudur, 18] 

De heuvel was bestemd en riep den meester aan.
De sterren zeiden hem, waarop de bouw zou staan
En wat hij toen teerstond in de eigen ziel mocht schouwen
Dorst hij met weids ontzag in lucht en tijd te bouwen.
[Besnard in: Indië – Indonesië, 46-47] 

Onder een stupa verstaat men een bouwwerk dat een ronde of vierkante basis heeft, waarop een bolvormig lichaam en een pinakel (c.q. een zonnescherm) rusten. [Borobudur, 20] 

Daarna krijgt men, achtereenvolgens boven en achter elkander gelegen, vier gaanderijen, weliswaar veelhoekig, maar toch zoo, dat, als men het plan beschouwt, de ronde vorm van den geheelen opzet bewaard blijft. Aan den buitenkant zijn die gaanderijen telkens afgesloten door balustrades en zoowel de binnenwanden dier gaanderijen als de balustrades zijn met basreliëfs versierd. Erbovenop verheffen zich telkens reeksen van nissen, ombouwd als waren het miniatuur-tempeltjes en bevattend een Buddha-beeld. [Korte Gids, 7-8] 

de sfeer der Begeerte of Kamadhatu:
bij de Borobudur de basis en verborgen voet met 160 verborgen reliëfs;

de sfeer der Vorm of Rupadhatu:
weergegeven in 4 gaanderijen met 1300 reliëfs met een totale lengte van 2,5 km en 1212 decoratieve panelen;

en de sfeer der Vormloosheid of Arupadhatu:
72 opengewerkte stupa’s en 1 grote hoofdstupa.

Het complex bevat 504 Buddhabeelden, waarvan 72 in opengewerkte stupa’s en 432 in nissen op 5 balustrades.
De hoogte van een Buddhabeeld is 1,50 m.
Gebruikt bouwmateriaal inclusief voetstuk: 55.000 m² andesiet steen. [namo buddhaya, 22] 

Van Bharabudhara zou door adaptatie aan het Javaans de naam Borobudur afgeleid kunnen worden, [namo buddhaya, 10] 

Daaraan zijn in den loop der tijden allerlei bespiegelingen vastgeknoopt, waarvan voor de kennis van den Borobudur deze van belang is, dat men als den oorsprong van alle zijn een oer-Buddha (Adibuddha) aannam, een volkomen abstract wezen dat zich openbaart in vijf zoogenaamde Dhyani-Buddha’s of Meditatieve-Buddha’s, onder wie de vier windstreken en het zenith verbeeld zijn en aan wie de vijf zintuigen zijn toegewijd; volgens een bepaald stelsel stond aan hun hoofd een zesde Dhyani-Buddha als beheerscheer van den geest, waaraan de zintuigen onderworpen zijn. Deze meditatieve Buddha’s moeten dus wel onderscheiden worden van den historischen, hoewel ze uiterlijk precies op dezelfde wijze worden voorgesteld. [Korte Gids, 10-12] 

Als Beheerscher des Zuidens ligt de linkerhand in den schoot, opwaarts open, de rechter over de knie, palm naar boven eveneens. Dit is de Mudrâ der Weldadigheid.
[Couperus – Oostwaarts, 204-205] 
De Schenking – de open rechterhand, palm opwaarts, plat naar voren uitgestoken.
[Dermoût – Boeddha-ring, 81-82] 
... aan de Zuidkant Ratnasambhawa, met de rechterhand hetzelfde, doch met den rug naar binnen (houding van begiftiging). [Korte Gids, 12-13] 

Alle Kala-Makara-ornamenten zijn tot twee groepen terug te brengen, t.w. eene met enkelvoudige Makara’s en de andere met dubbele Makara’s. Het eerste is minder frequent en komt in hoofdzaak alleen voor bij trapboomen. Het tweede vindt daarentegen een zeer uitgebreide toepassing, voornamelijk in de omlijsting van nissen, vensters, poorten, enz. De in het midden gelegen Kala-kop is dan geflankeerd door twee symetrisch geplaatste Makara’s. De verbinding heeft in den regel plaats door een met bladmotieven versierden band, die zich aan de achterzijde van de gemeenlijk naar buiten gewende Makarakoppen ontwikkelt om te verdwijnen in den muil van den Kala-kop. [Het Nederlandsch-Indisch huis -1, 195-205] 
In de open nissen, die Baraboedoer’s omwallingen bekronen, geplaatste Boeddhafiguren, vertoonen meer het vervlakte modelé. Maar deze beelden zijn zeer diep ingezet, zoodat zij nagenoeg den geheelen dag in een zwaren slagschaduw verkeeren. Bijna steeds worden deze beelden dus door zeer sterk, van onder op, reflecteerend licht beschenen: het interieur-modelé is hier dus zeer op zijn plaats. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-15, 80, 84-85, 87] 

Tot die overoude motieven behoort o.a. het makara-ornament. De rol, die het op zich zelf staande, speelt in de Hindoe-bouw- en sierkunst op Midden-Java is groot, doch buitengewoon op den voorgrond tredend is de verschijning in verbinding met zijn supplement, het Kala-ornament, een leeuwenkop-motief, waarmee het tezamen vormt het z.g. Kala-Makara-ornament.
Dit heerscht oppermachtig in de Midden-Javaansche monumentale kunst, is daar het siermotief bij uitnemendheid, dat met groote liefde, met eindelooze variatie toegepast wordt in alle bouwdeelen, die zich daartoe leenen.
[De makara:] in den wijd opengesperden muil, op de tong, zit een gestileerde leeuw met opgeheven voorpoot. Kiezen en hoektanden zijn verlijnd, de groote slagtand is in harmonischen zwaai naar boven omgelegd. De slurf, naar boven opgerold, houdt een stengel met lotusbloem, waaruit een zaaddoos neervalt op den leeuwenkop. Achter het spleetoog ontwikkelt zich een hoorn, omgelegd achter de gestileerde oorschelp. Een achter den hoorn gelegen versierde band sluit het ornament af. Bovenzijde van kop en slurf zijn met bladarabesken versierd.

← Een makara toegepast als waterspuwer. [Een] fraai exemplaar werd met nog een viertal andere tijdens de restauratie gevonden bij de ontgraving van het Stoepaplein. Oorspronkelijk telde Boroboedoer honderd waterspuwers, gelijkelijk verdeeld over de vijf hoofdmuren der gaanderijen. Alleen in den ondersten muur evenwel vinden we Makara-spuiers; alle tachtig hooger liggenden hebben het kala-koptype. Ook hierin vinden we dus wederom bevestigd dat de Makara beneden-ornament blijft in tegenstelling tot den Kala-kop, die steeds als bovenstuk fungeert. →
[Het Nederlandsch-Indisch huis -1, 195-205] 

Spuiers en gootmuilen zijn gehouwen in den vorm van gedrochtelijke dieren.
[Couperus – Oostwaarts, 200-202] 

Westzijde: Dhyana-mudra – de houding van meditatie.

In zijne beheersching van het Westen, liggen des [Dhyani-]Boeddha's beide handen over elkaar met den rug omlaag in den schoot, de duimtoppen elkander lichtelijk rakend. Dit is de Dhyâna-Mudrâ; die der mijmering aangenomen onder de schaduw van den roerloos breidenden Bodhi-boom.
[Couperus – Oostwaarts, 204-205] 

De Overpeinzing daarover – beide handen op elkaar rustend, palmen opwaarts.
[Dermoût – Boeddha-ring, 81-82] 

... aan den Westkant [Amitabha], met de beide handen in den schoot (houding van overpeinzing). [Korte Gids, 12-13] 

Noordzijde: Abhaya-mudra – de houding van het onbevreesd zijn.

Het Noorden beheerschende, ligt den [Dhyani-]Boeddha de linkerhand in den schoot, open naar boven; de rechter heft zich voor de borst, in duidenis van vreesloosheid.
[Couperus – Oostwaarts, 204] 
En de Vertroosting – de rechterhand met de palm naar voren gekeerd, alle vingers, ook de duim, recht omhoog.
[Dermoût – Boeddha-ring, 81-82] 
Hij moest ook aan de bloemen denken, en gele zalf om te offeren bij een van de zittende Boeddha-beelden, hij had gedacht bij die met de hand van Vertroosting.
[Dermoût – Boeddha-ring, 82-83] 

Oostzijde: Bhumisparça-mudra – de handhouding die de Aarde als getuigenis oproept

Als Beheerscher van het Oosten ligt de linkerhand in den schoot open en hangt de rechter met den rug af van de knie: in dit gebaar raakte de [Dhyani-]Boeddha de aarde aan om haar tot getuige te nemen van zijne goddelijkheid.
[Couperus – Oostwaarts, 204] 
Dan de Belofte – de rechterhand met de palm omlaag naar de aarde wijzende, die tot getuige roepende.
[Dermoût – Boeddha-ring, 81-82] 

Aan den Oostkant [Akşobhya], met de rechterhand voor de knie naar beneden hangend, terwijl de rug naar buiten gekeerd is (houding van de aarde tot getuige nemen); [Korte Gids, 12-13] 

Bij de rondgang hield men eerbiedig de rechterzijde van het lichaam naar het heiligdom gekeerd en bewoog men zich dus “in de richting van de wijzers van een uurwerk’, zoals de prozaïsche term luidt. [Borobudur, 22] 

Midden in de voorkant van de Borobudur loopt een steile trap tussen de bonkige muren recht omhoog, de hoge treden zijn flink afgebrokkeld, een leuning is er niet, ik neem vertwijfeld de ene stap na de andere, duizelig van de vele mensen die met mij mee naar boven klimmen, duizelig van de vele mensen die tussen de anderen door bezig zijn aan de afdaling. Op het eerste plateau kun je naar links en rechts van de trap af om een deel van het heldenepos te zien zoals dat, onbegrijpelijk ragfijn, is uitgekerfd in de ruwe steen. Ook heb je van hieraf een wijd uitzicht over groene velden, over huisjes, bomen, bossen, bergen, in groene, blauwe, bruine en gele tinten, en in vormen die zich helemaal meebuigen met de natuurlijke krachten.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 89-90] 

De reliëfs:

Elke galerij of verdieping is versierd met kunstig bas-relief beeldhouwwerk, voorstellend: de verschillende levensperioden van Boeddha, van af zijn geboorte tot aan zijn oplossing in de Nirwana.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 248-249] 
De enorme steenklomp bestaat uit een aantal galerijen waarop het leven van Boeddha staat afgebeeld.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 93-95] 
... de Boro Boedoer dit stenen gedicht met zijn vierduizend meter beeldhouwwerk ... monniken, krijgslieden, vorsten, volgelingen, boogschutters, brahmanen, ruiters, olifanten, jagers, prinsessen, danseressen, muzikanten, wier statige stoeten elkaar langs de wanden en borstweringen der omgangen volgen in eindeloze rijen. Alles lééft!
[Cohen – Van anarchist tot monarchist, 194-195] 

De voet van het complex
                                      (alleen in de zuidwest hoek zichtbaar)     De leer van oorzaak en gevolg van goede en slechte daden.
1ste gaanderij                hoofdmuur           boven                          Het leven van Boeddha tot eerste preek in Benares. *]
1ste gaanderij                hoofdmuur           beneden                      Verhalen over de vorige levens van Boeddha en andere heiligen.
1ste en 2de gaanderij    balustrade                                                Verhalen over de vorige levens van Boeddha en andere heiligen.
2de gaanderij                hoofdmuur
3de en 4de gaanderij.                                                                    De geschriften Gandawyuha en Bhadratjari, o.a. een voorbeeld van een jongeman die als voorbereiding tot een hoger geestelijk leven bij tal van leermeesters komt.

*] Afgezien van deze uitvoerige serie zijn op Borobudur geen taferelen uit het laatste leven van Ҫakyamuni [de Buddha] op aarde uitgebeeld maar wèl tal van gebeurtenissen uit zijn vorige levens, de djataka’s. [Borobudur, 69, 71] 

Wie de trappen van de Borobudur beklimt ende ommegang maakt langs de terrassen, vraagt zich bezorgd of hoeveel er van de duizend jaar lang aan weer en wind blootgestelde reliëfs nog te redden zal blijken. Van vele is nauwelijks meer te zien wat ze voorstellen.
[Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 94-96]