Bandung 4 – Dagoweg

[G.G.] Van Starkenborgh was, volgens een tevoren vastgesteld plan, ruim twee weken eerder in het nachtelijk duister uit Indië’s hoofdstad Batavia weggereden, hij had aanvankelijk zijn intrek genomen in een aan de noordelijke rand van Bandoeng gelegen villa van een Chinese miljonair maar was na enkele dagen verhuisd naar de midden in de stad gelegen ambtswoning van de resident. Daags tevoren, op zaterdag 7 maart, waren evenwel de bijgebouwen van die residentswoning getroffen door een Japanse bom – de gouverneur-generaal was toen naar de miljonairsvilla teruggekeerd. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 1-2] 
In de jaren '20 behoorden de Indische Chinezen die mèt Kan in de Volksraad kwamen (hijzelf werd telkens door het gouvernement, waarmee hij op uitstekende voet stond, herbenoemd), tot de behoudenden. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 424-427] 

Er is toen getelefoneerd van Isola naar Ter Poorten en van Ter Poorten naar huize Kan, waar de G.G. juist teruggekeerd was van een verblijf van een week in het Residentshuis (dat heette veiliger te zijn, maar werd op Zaterdagmiddag gebombardeerd). De G.G. weigerde mee te gaan. Toen dit overgebracht was naar Isola, kwam het antwoord dat Bandoeng bij niet-inwilliging gebombardeerd zou worden. De G.G. is toen gezwicht.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 48-49] 

Ook de gouverneur-generaal is nog in de stad. Hij is in de villa 'Mei Ling', eigendom van een Chinees, geïnterneerd en schijnt voortdurend te worden verhoord. Het is zeker, dat hij naar buiten Java zal worden gebracht.
[Bouwer – Het vermoorde land, 35a] 

De gouverneur-generaal was even standvastig in zijn moed als onberispelijk in zijn optreden. Hij stelde eenvoudigweg voor dat zijn Nederlandse officieren op Java van de marine, de luchtmacht en het leger hun verantwoordelijkheden en commando’s voor de verdediging van het eiland, die zij bezaten vóór de komst van Abda, weer zouden opnemen’ – van Starkenborgh was het dus die voorstelde, Abda-Command eenvoudig op te heffen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 870-871] 
Begin april ging een zekering in de schakelkast van de villa het begeven, hetgeen er toe leidde dat een van de lampen een tijdlang afwisselend aan- en uitging. De Japanse schildwacht meende dat dit morseseinen waren – het gevolg was dat van Starkenborgh en allen die zich bij hem bevonden, op 6 april naar de Soekamiskin-gevangenis, die even buiten Bandoeng lag, werden overgebracht en daar in aparte cellen opgesloten. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 291-292] 

Dan was na de Eerste Wereldoorlog in Indië ook een begin gemaakt met hoger onderwijs: in Bandoeng werd in 1920 een Technische Hogeschool geopend (deze kende slechts één studierichting: die voor civiel ingenieur), [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 137-138] 

Want zelfs tegemoetkomendheid is gevaarlijk bij dit zoeken naar een eigen stijl. Ik denk b.v. aan de Hollandse bouwmeester die Bandung heeft opgeknapt met een, naar men zegt, zeer doelmatig Technische Hogeschool-gebouw, geïnspireerd op het menangkabouwse familiehuis.
[Romein-Verschoor – Met eigen ogen, 62] 

Wolff Schoemaker: .... dat de Technische Hoogeschool ontworpen werd met ontleening van eenige trekken aan den Menankabauschen bouwtrant, welke hier op Java op vreemden bodem staat. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift -25, 376] 

Dr. Berlage [had] de gelegenheid zijn persoonlijke meening te uiten over de waarschijnlijke ontwikkeling der Indonesische Bouwkunst, omdat aan het bouwwerk der Technische Hoogeschool zichtbaar was aangetoond, dat de Bouwmeester wetenschappelijk onderlegd en vertrouwd met Westersche constructiebegrippen, in zich opnemende de geestelijke stroomingen en Inheemsche kunsttradities’s geroepen is, mee te werken aan de ontwikkeling van een Indonesische Bouwstijl.’ [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-27, 78d].

[1925] Zooals men wellicht nog niet weet is de studie aan deze Technische Hoogeschool een vierjarige, in tegenstelling met de Delftsche studie, welke normaal op vijf jaar gesteld wordt. Het reglement schrijft een verplicht en gecontrôleerd college-bezoek voor; meer in tegenstelling met Delft, waar vrije studie heerscht. [Indië geïllustreerd weekblad-8, 438-439] 

Aan het Koninklijk Instituut voor technisch hoger onderwijs, dat te Bandoeng de Technische Hogeschool stichtte, schonk Bosscha een bedrag van f. 100.000. –.
[Koch – Batig slot, 65-66] 

De Technische Hoogeschool is te danken aan de mildheid en het initiatief van particulieren. [Indië geïllustreerd weekblad-7, 292-293].

Den Haag, 30 Mei 1917: In een te Amsterdam gehouden vergadering van de Handelmaatschappij in tegenwoordigheid van vele autoriteiten en onder presidium van de heer Van Aalst, deelde deze officieel aan het comité “Ïndië Weerbaar” mede, dat in Indië zou worden opgericht een instituut voor hooger technisch onderwijs, bestemd om Indische ingenieurs op te leiden. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-20, 190] 

De Preangerbode: De heer K.A.R. Bosscha bood f 100.000 aan als bijdrage in de onkosten voor de oprichting van een Koninklijk instituut voor technisch onderwijs, waarvoor in Nederland reeds twee of drie millioen is bijeengebracht.
De heer Bosscha maakte de voorwaarde, dat de abituriënten van de school werkelijk tot ingenieurs betrekkingen zullen worden toegelaten en de school in het koel klimaat van Bandoeng verrijst. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift -20, 424] 

[G.G. bij de opening:] “De stichting van deze Hoogeschool is een goede daad geweest van Nederlanders, dubbel te waardeeren, omdat zij ons ten voetspoor kan dienen op een door ons nog te zeldzaam betreden pad.
Aan Indië’s jongelingschap nu, om deze zalen te doen leven, te toonen dat in haar zijn de innerlijke kracht en het doorzettings-vermogen, vereischt om, geleid door haar hoogleeraren den thans geopenden nieuwen levensweg zoo te begaan, dat zij den Indischen ingenieur een naam verwerve van gelijken klank als zijn Nederlandschen vakgenoot in binnen en buitenland.” [Het Indische Leven-1-48, 952] 

Een interieur van het hoofdgebouw der Technische Hoogeschool te Bandoeng.→
De opname werd voornamelijk gedaan om de interessante kap-constructie te doen uitkomen. [Het Indische Leven -2-15, 296] 

De constructie is een verbeterde methode van het weinig toegepaste systeem Emy [...]. Deze buigt de planken in de lengte-richting over mallen, die den gewenschten straal hebben en voegt dan zoveel planken door middel van houten pennen, bouten en ijzeren stroppen aan elkaar, als noodig is. Als grootste pijl kan bij grenen- en dennenhout 1/25, bij eikenhout 1/10 der lengte van de gebogen plank zonder gevaar van splijten genomen worden.
Een voordeel van deze constructie van Emy is, dat men geen houtverlies door verzagen heeft, dat geen der vezels wordt doorgesneden en dat de volle lengte der plank tot haar recht komt. Ook hier worden de voegen zoodanig gelegd, dat zij voldoende verspringen.
De gebogen constructiedelen zijn bij de ITB samengesteld uit een aantal lagen djatihouten plankjes van 1 c.M. dikte, bijelkaar gehouden door ijzeren beugels en stroppen.
De constructie is niet goedkoop, maar voldoet aan de hooge aesthetische eisen.
De keurige profileering van enkele constructiedeelen bewijst dat ook de afwerking goed verzorgd wordt.
De plannen voor deze bouw zijn gemaakt door het “Ontwerp-bureau”, onder leiding van den Ir. Macl. Pont., terwijl de uitvoering geschiedt onder leiding van den kapitein der Genie, M.T. van Staveren. De Supervisie over deze bouw berust in handen van den Heer V.L. Slors, Directeur van het Gemeentelijk bouwbedrijf. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift -23, 127] 

Onder groote belangstelling had 2 Juli [1924] te Bandoeng de viering plaats van het 4-jarig bestaan van de Technische Hoogeschool. Bij die gelegenheid had tevens, namens de Faculteit van weg- en waterbouwkunde, de uitreiking plaats van de eerste door haar toegekende Ingenieurs-diploma’s. Hiernaast een groep der studenten en geslaagden. In hun midden Mej. Odenthal, de eerste vrouwelijke ingenieur. [Het Indische Leven-5, 941] 

In ’21 werd de twintigjarige Soekarno een van de zes inheemse studenten die aan de Technische Hogeschool te Bandoeng in het eerste jaar van haar bestaan voor civiel ingenieur gingen studeren. [...]
In ’26 ontving Soekarno zijn diploma als civiel ingenieur. Hij wilde uit beginsel niet bij het gouvernement in dienst treden, werd leraar op een van de scholen die Douwes Dekker had opgericht en trachtte vervolgens door middel van een particuliere praktijk enig geld te verdienen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 322-324] 

Zaterdag 18 October [1924] had bij monde van den Heer K.A.R. Bosscha de overdracht plaats van de Technische Hoogeschool aan den Lande. De G.G. ’nam de Hoogeschool in ontvangst’. [Het Indische Leven-6, 338]

Een foto van het portret van den Heer K.A.R. Bosscha, door Wenghart geschilderd, dat aan de T.H.S. werd aangeboden.

De heer Bosscha, zoon van de Leidse hoogleraar, was wetenschappelijk ontwikkeld, buitengewoon energiek en bekend met nieuwigheden die elders in de cultuur werden toegepast, en was reeds toen de meest bekende onder de Preanger planters. Hij was schatrijk en besteedde een deel van zijn fortuin aan het scheppen van nieuwe bedrijven – een romanietfabriek en een fabriek voor rubberbanden, beide te Bandoeng – en aan hulp aan wie naar zijn mening hulp verdiende.
[Koch - Verantwoording, 47, 87] 

Mashoedi Nataatmadja; Op de TH hadden we vrijwel geen contact met de Nederlandse studenten, zodat we ook geen ruzie konden krijgen over het nationalisme. Maar al na een paar jaar studie vielen de Japanners binnen. Dat gaf ons geen gevoel van bevrijding, want dankzij onze nationalistische oriëntatie wisten we dat zij imperialisten en fascisten waren. We hadden ook al hun daden in Mantsjoerije goed gevolgd en wisten dat ze hard konden optreden. [Verboden voor honden, 120-121] 

Setiadi: Voor de zekerheld deed ik mee aan het toelatingsexamen van de PTT, maar spoedig kwam van het departement van Onderwijs en Eeredienst de beurs af voor de TH, .f 300 per jaar: net genoeg voor de colleges. Voor het dagelijks levensonderhoud bleef ik de eerste jaren afhankelijk van mijn ouders. De TH duurde vier jaar en toen ik in het laatste jaar zat, begon ik als 'candidaat civiel ingenieur' les te geven aan een particuliere middelbare school. lk was dus werkstudent geworden en kon mijn ouders zeggen dat zij me niet langer hoefden te ondersteunen. [Verboden voor honden, 146-147] 

Sluit de Bandoengsche T.H.S., want in Nederland loopen honderden ingenieurs rond, die goedkoop te krijgen zijn. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-29, 104, 161] 

Aan de Technische Hogeschool in Bandung is een kunstacademie verbonden. Hier ziet men misschien meer dan waar ook, dat een moderne cultuur voor Indonesië niet kan groeien in een cultuur-reservaat, dat nationale groei betekent opnemen van het Westen. Of men kan het ook zo zeggen: wat wij verwestersen noemen is eigenlijk niet anders dan moderniseren, aanpassen, sociaal, economisch en cultureel, aan een wereldniveau. Maar op het terrein van de beeldende kunst beschikt men voor de daarvoor noodzakelijke scholing uitsluitend over reproducties, waarvan er overigens een met zorg gekozen collectie is aangelegd.
[Romein-Verschoor – Met eigen ogen, 58] 

In Bandoeng is een Technische Hoogeschool. Ik zie elk jaar een soort van almanak, uitgegeven door het Bandoengsche Studentencorps. Het is armzalig en meelijwekkend, wat je daarin lezen kunt. Z.g. schetsjes en versjes van een stumperigheid, die niet te beschrijven is. En, naar Indische gewoonte, missen ze elke zelfkritiek. Als ik er in de krant den draak mee steek, schrijven ze een ingezonden stuk. En dat moet je dan lezen! Alsof twee wijven van Tandjong Perak voor den landrechter komen met hun krakeel.
[Walraven – Brieven, 300] 

Een H.B.S.-abituriënt, een jongen van misschien 17, 18 jaar in Europa, weet soms meer van het leven dan onze intellectuelen, studenten of afgestudeerden.
[Kadt, de – Indonesische tragedie, 103-104] 

Hij droeg er ook zorg voor dat op het terrein van de Technische Hogeschool te Bandoeng een gedeeltelijk onder de grond gelegen betonnen Algemeen Hoofdkwartier werd gebouwd dat plaats bood aan de commandanten van Zee- en Landmacht en hun staven en voorts aan de gouverneur-generaal en de algemene secretaris met enig secretarie-personeel. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 646, 647-648] 

Op Vrijdag moet 't besluit om te capituleeren genomen zijn, nadat er een voor Zimmerman niet duidelijk misverstand bestaan had, waarbij 't tijdelijk weer ingetrokken was. Een auto werd naar boven gestuurd met een officier, die onverrichterzake terugkwam, omdat hij zei geen contact te kunnen krijgen! Toen Zimmerman Vrijdagavond in het ondergrondsche hol van de generale staf kwam vond hij (Legercommandant) Ter Poorten, (generaal) Bakkers (,chef staf) en (overste) Mantel bij een kruik Bols na het besluit tot capituleeren, waarbij de glazen dramatisch op de grond warden stukgesmeten (toen de Bols op was).
[Jansen – In deze halve gevangenis, 59-60] 

Op 8 maart 1942 werden te Kalidjati bij Bandoeng besprekingen gehouden tussen militaire leiders van het Koninklijk Nederlandsch-lndisch Leger en de Japanse strijdkrachten, die leidden tot onvoorwaardelijke overgave aan de Japanners. De commandant van de Nederlandse strijdkrachten, generaal H. ter Poorten, maakte melding van de overgave via het radiostation Bandoeng. Deze mededeling werd in de Nederlandse dagbladen opgenomen.
Uit een noodeditie van de Nederlandse dagbladpers op Java, 9 maart 1942;
Op last van den opperbevelhebber is hedenmorgen het volgende omgeroepen: [Verboden voor honden, 181-182] 

Ter Poortens besluit was geen blijk van zwakte of lafheid, maar van realisme. Anders dan de gouverneur-generaal, de marinebaas of de regering in Londen was hij een van de weinigen die beseften dat tegen deze overmacht doorvechten geen enkele zin had.
[Reybrouck – Revolusi, 188-190] 

De Technische Hogeschool in Bandoeng is gisteren plechtig heropend. De studenten zijn – naar Japans voorbeeld – in witte uniformen gestoken. Het zijn merendeels nog jochies, vrijwel uitsluitend Indonesiërs, die na een nietszeggend vergelijkend examentje werden ingeschreven. Er zijn ook verscheidene studenten, die vroeger op de M.U.L.O. zaten en onder de Japanners op het een of andere kantoor werkten, dank zij protectie van hun bazen zonder examen ingeschreven ... Als ik me wel herinner studeerde Soekarno ook op deze Technische Hogeschool voor ingenieur.
[Bouwer – Het vermoorde land, 255] 

Ook op de Technische Hogeschool heeft zich een studentenrel voorgedaan. De Indonesische professor, ir. Roossano – lid van de 'Tyuuoo Sangi-In'! ['Volksraad'] – heeft van de Japanse docent Furukawa in aanwezigheid van alle in de aula verzamelde studenten een klap in zijn gezicht gekregen. Een van de studenten stapte op Furukawa toe en adviseerde hem de professor niet meer te slaan, maar het liever even met hem uit te vechten.
[Bouwer – Het vermoorde land, 295] 

[1944] De 'Tjahaja' bevatte een oproep aan Indonesische jongelui, die werktuigkundig ingenieur willen worden. Dat kunnen zij. In zes maanden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 257a] 

Het huis in de Jan Steenlaan zal voor een jaar gehuurd zijn geweest. Schneider herinnert zich dat zijn ouders hem in de grote vakantie van juli 1941 verrasten met het nieuws dat ze opnieuw zullen verhuizen, ditmaal naar de Kistlaan 16, waar hij tot zijn grote vreugde voor het eerst een eigen kamer zal krijgen. Het naastgelegen paviljoen wordt bewoond door een een leerlinge van het Christelijk Lyceum. In 1990 speelt deze Polly van Dongen een rol in Springers lezing voor de Universiteit Leiden die hij houd in het kader van een gastschrijverschap. [Vindplaatsen, 55] 

In alle tuinen werden schuilkelders gegraven en opeens verdienden de fabrikanten van braadpannen goed geld, want de autoriteiten meenden dat burgers zich tegen bomscherven het beste konden beschermen door een omgekeerde braadpan op hun hoofd te zetten. Wij gingen naar school met klein formaat pannetjes in onze tas en rubberblokjes om tussen de tanden te steken als de bommen neerregenden. Onze vaders moesten opkomen bij de Landstorm en de Stadswacht en wij zaten ons tranen te lachen als we die ouwe heren zagen oefenen.
[Springer – Tabee, 40-42] 

Er woonde bij ons in huis een lang, blond meisje. Ze heette Polly en zat bij mijn vader op het lyceum. Haar ouders woonden op en afgelegen onderneming op Sumatra. Ze was achttien en twee keer blijven zitten en ze had steeds hopeloos slechte rapporten, maar ook beleefde zij vele kortstondige, maar daarom niet minder heftige liefdesavonturen met vooral adelborsten, van wie zij dacht dat die haar de een na de ander tot in de eeuwigheid zouden beminnen. Maar niets beklijft in dit leven. Niet alleen vanwege de adelborsten vond ik het begrijpelijk dat haar prestaties op school diep onvoldoende waren. Soms bespiedde ik haar en dan zat ze nooit huiswerk te maken, maar lag ze op haar buik op bed, benen achter zich in de lucht, een boek voor zich en een doos bonbons naast zich die zij in hoog tempo leeg at. [Vindplaatsen, 55a] 

mijn vader ging – een officier die niet
kon schieten ik schaamde mij voor hem
was trots ook wel
zijn kop stond oud en smartelijk
als hij in motor met zijspan werd thuisgebracht
na tien uur decoderen op het hoofdkwartier
rampzalig nieuws van Karel Doorman
[Springer in: Indië – Indonesië, 75-76] 

Toen landde er een Japanse voorhoede van parachutisten in de buitenwijken van Bandoeng. Ze kwamen ook gewoon bij ons in de straat neer. Het bleken geen kleine Japanners te zijn, maar grote Koreanen. Die waren even verbluft over wat ze zagen als wij! Ik weet nog goed dat wij daar zaten en zo’n Koreaan binnenkwam met camouflagebossen over z’n helm, groot geweer, en alles goed bekeek. Horloges, die moest hij hebben. Ik zie hem en zijn kompanen nog wel met vier, vijf horloges rustig de straat uit lopen. Er was geen enkel verzet. [Vindplaatsen, 63-64] 

Wij zaten op het dak van de garage te kijken naar de Japanse parachutisten, die overal boven ons uit vliegtuigen sprongen. Twee landden er geruisloos voor ons huis. De straat was uitgestorven, maar achter alle gordijnen loerden de mensen naar de eerste vijanden die wij te zien kregen.
[Springer – Tabee, 57-59] 

Misschien houdt dit alles ook verband met de ontruiming van het bekende Borromeus-ziekenhuis, die vóór de 10e september a.s. plaats moet hebben. Dit is ongeveer nog het enige grote ziekenhuis, dat de Europeanen was overgebleven. Er is nog een aantal kleine, partikuliere klinieken met zeer weinig bedden. De ontruiming moet dermate snel geschieden, dat men in enkele panden tegenover het grote ziekenhuis – dat bovendien op het ogenblik stampvol is – maar een noodhospitaaltje heeft ingericht.
Daar kunnen de allerergste gevallen tijdelijk worden opgenomen. Het is echter zo pover uitgerust, dat er niet eens een ijszak is. Zelfs geen thermometer. In Batavia is iets dergelijks geschied. Alle hotels werden daar tot noodhospitalen ingericht.
[Bouwer – Het vermoorde land, 204] 

De schaarste aan vrijwel alles in de stad is nu zodanig, dat patiënten, die b.v. voor een operatie in het ziekenhuis moeten worden opgenomen, zelf ether, watten, verbandgaas en andere geneesmiddelen moeten meebrengen. Anders worden ze niet opgenomen. Als een patiënt geen ether kan leveren, wordt hij zonder verdoving geopereerd, wat al herhaaldelijk moet zijn voorgekomen. Ook moeten familie of kennissen van de patiënt de voeding verzorgen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 249-250] 

[27 augustus 1945] Rondom de kampen blijft een grote drukte heersen door bezoeken en het afgeven van pakjes en brieven. Vanmorgen zijn ongeveer 50 ernstig zieke burgergeïnterneerden uit Tjimahi naar het Borromeus-ziekenhuis overgebracht. Het z.g. Irene-paviljoen is voor hen vrijgemaakt. De Japanse 'direkteur-geneesheer', de slager Kobayashi, weigert evenwel Europese geneesheren toe te laten.
[Bouwer – Het vermoorde land, 387] 

Rondom het ziekenhuis en het schuin daar tegenover liggende gebouw van het Christelijk Lyceum, waar Europese vrouwen en kinderen waren ondergebracht, waren enkele posten van Britse militairen geplaatst, die ons moesten beschermen. Op een avond in de tweede helft van October werden beide gebouwen door pemoeda’s aangevallen. Het werd een nacht vol angst. In de omliggende straten gingen vele huizen in vlammen op. De woningen aan de Ruysdaelweg werden alle grondig vernield: de bewoners vluchtten en de kapel van het ziekenhuis stroomde vol. Wij hoorden het schieten voortdurend dichterbij komen en zagen door de bomen de vlammen en de rook van verbrande huizen. Wij vreesden dat de zwakke verdediging het niet zou kunnen houden en wij spoedig oog in oog zouden staan met de woeste bende.
[Koch - Verantwoording, 247-249] 

[Dit is het noordelijk gebouw van het voormalige complex van het Christelijk Lyceum. Het is in spiegelbeeld van – en later gebouwd dan – een zuidelijker gelegen gebouw van architect Gmelig.
Daartussen en wat meer naar achteren lag het hoofdgebouw. De laatste twee genoemde gebouwen zijn afgebroken.]
Naar het A.I.D. verneemt, heeft de Vereeniging Het Christelijk Lyceum door tusschenkomst van de Bandoengsche Administratie Maatschappij, het perceel Dagoweg 81 te Bandoeng aangekocht, het huis van de familie Tan, om daar voorloopig haar school onder te brengen. Het voornemen is, zoo spoedig mogelijk over te gaan tot den bouw van een modern lyceumgebouw op het terrein ten Zuiden van het thans aangekochte huis, dat dan bestemd zal worden voor het jongens-internaat. [De Locomotief, 22 Januari-1927 (1,1)] 

Ze draaiden de oude Dagoweg weer op. De chauffeur wees naar een complex gebouwen.
‘Vroeger het Christelijk Lyceum, beste school van toenmalig Indië. Pardon mevrouw, dat, heb ik op de heenweg vergeten te vertellen. Mijn pipa zei dat ik erheen mocht, maar het was al te laat. Al oorlog.'
'En na de oorlog?' vroeg Vera. Hij haalde zijn schouders op.
‘Ik heb dat lyceum ook nooit gehaald,' zei Regensberg.
[Springer – Bandoeng-Bandung, 94] 

De laatste klassefoto van de lagere school in Bandoeng kon ik haarscherp voor me halen, en Dollie stond er popperig op. Wat is dat toch een snoezig meisje, had mijn moeder gezegd en ze zag gelukkig de gloeiende kleur niet, die ik kreeg. Dat was in '41, nog voor de oorlog met Japan, toen wij overgingen naar het Christelijk Lyceum aan de Dagoweg. Dollies vader was ambtenaar op het residentiekantoor, pas het jaar daarvoor van Celebes naar Java overgeplaatst. Mijn vader was leraar op het lyceum. Hij gaf Duits, dus na mei '40 was dat afgelopen en moest hij Nederlands en bijbelse geschiedenis onderwijzen.
[Springer – Tabee, 16] 

[1945] In het ziekenhuis en in het gebouw van het Christelijk Lyceum waren Europese jongelui als corveeërs te werk gesteld. Zij beschouwden het als hun plicht bij de verdediging te helpen. Een verpleegster, zuster Van Dijk, een stoere Friezin, stelde zich met twee corveeërs aan de kogels bloot door uit de kinderkliniek, die moeilijk verdedigd kon worden, enige baby’s naar de kapel over te brengen. De corveeërs in het Lyceum stelden zich op het ruime voorerf op om de pemoeda’s met niets dan bamboestokken en –spiesen te beletten het hoofdgebouw te bereiken. Toen een Gurka, die een mitrailleur bediende, van bomen uit beschoten werd en wegliep, nam een corveeër zijn plaats in.
[Koch - Verantwoording, 247-249] 

Met steun van de Nederlandse regering en goedvinden van het Indisch gouvernement had de Kadt, die in de Meidagen van '40 samen met zijn Joodse ouders en drie broers naar Engeland ontkomen was, zich mèt die familieleden naar Indië kunnen begeven. Hij kwam er eind augustus aan als een van de leden van de eerste groep Joodse vluchtelingen welke tot Indië werd toegelaten. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 590-593] 

Toelatingspapieren kreeg hij evenwel niet, maar er werd een formule gevonden: De Kadt was niet ‘toegelaten’, maar ‘binnengelaten’...
[Koch - Verantwoording, 223-224] 

De Kadt bleek een man te zijn met een enorme belezenheid en een formidabel geheugen. Toen wij gelijktijdig in de door de Japanners tot interneringskamp bestemde gebouwen van het Lands-Opvoedingsgesticht te Bandoeng opgesloten waren, waar wij ongeveer anderhalf jaar bleven alvorens naar elders te worden gezonden, was hij de vraagbaak voor wie zich een datum van een of ander feit of de naam van een schrijver of een citaat van Shakespeare of Goethe of een stelling van een filosoof wenste te herinneren.
[Koch - Verantwoording, 225] 

Ik weigerde dus toe te treden doch ontwierp een program, dat ik later met socialistische en progressieve vrienden besprak en dat ik ook wist te doen toekomen aan Sjahrir, die ik van uit Nederland kende en die toen in Soekaboemi woonde. Enige weken later kwam Sjahrir mij in Bandoeng bezoeken, gaf me uitgebreide inlichtingen over de opvattingen die in de nationalistische kringen bestonden en besprak uitvoerig met mij het program, dat op een volledige dominion-status voor Indonesië gericht was.
[Kadt, de – Indonesische tragedie, 103-104] 

Kortom, De Kadt is blijkens dit werk nog steeds de teleurgestelde communist,
[Sjahrir – Overpeinzingen, 93, 94-95] 

[Multatuli] Een schrijversfiguur van dit formaat zou in Frankrijk vereerd en gehuldigd zijn als een Victor Hugo, wiens naam men tot in de franse koloniën en het buitenland aan straten en pleinen heeft gekoppeld; in ons Indië heeft Multatuli het op dit gebied nu zover gebracht dat men een straat in Rangkasbetung en een boulevard in Bandung naar hem genoemd heeft.
[Du Perron – Verzameld Werk IV, 461] 

En je weet niet waar je je meer over verbazen moet: over de botheid van een overheid van een kwart eeuw geleden, die hier onder de rook der tropische vulkanen nette stratenbordjes liet aanbrengen: Bilderdijk-, Da Costa-, Ten Kate-straat, enz. (gelukkig ook een Multatuli-boulevard!) of de lankmoedigheid van de hedendaagse machthebbers, die zich wel het hoofd gebroken hebben om nieuwe Indonesische namen te verzinnen, maar die onder de oude hebben laten aanbrengen, waarschijnlijk tot die als dorre bladeren vanzelf afvallen.
[Romein-Verschoor – Met eigen ogen, 26] 

Gelukkig blijkt dat toch niet zoo erg te zijn, als ik het in mijn tijd ondervond. Ik was geheel familie- en kennisloos en door geldgebrek aangewezen op het Militair Tehuis in Tjimahi. Maar als jij, na gedanen arbeid, op den Multatuli boulevard zit, dan kun je je toch weer mensch voelen, zou ik denken, samen met een lotgenoot. Als men vrijgezel is, komt het er eigenlijk zoo weinig op aan, hoe het gaat. Alleen voor de schrijverij moet er toch wel een goed plaatsje en rust zijn.
[Walraven – Brieven, 635] 

Zijn vader was in Bandoeng ambtenaar op het departement van verkeer en waterstaat en toen wij allemaal in de kampen verdwenen, bleven de Spanjers gewoon op de Multatuliboulevard aan de rand van de stad wonen. Zijn vader hoorde hij 'vitale bedrijven' en moest zorgen dat de waterleiding van Bandoeng en omstreken bleef lopen. Bovendien waren ze meer Indisch dan Hollands, dus Menno en zijn broers en zusters konden ongehinderd en onopvallend op straat lopen.
[Springer – Tabee, 35-36] 

Wij hebben een Jap thuis,' zei Menno. 'Hij komt voor mijn zuster. Iedere dag.'
'Neukt zij met hem?' vroeg Theo Oei, die nu ook naast ons zat. Menno knikte. 'Natuurlijk,' zei hij, 'geen flauwe kul. Ik heb het zelf gezien.'
Hij had staan loeren door het muskietengaas van zijn zusters kamer, achter aan de galerij. Zijn ouders zaten zenuwachtig op de veranda voor het huis. Die Jap kwam altijd op de thee, haha, en liep gewoon na het eerste kopje door naar Thea's kamer.
[Springer – Tabee, 61]

Voor Nederlandse mannen was het onderduiken al even moeilijk. ‘Enkele mannen’, aldus dr. van Velden, ‘zijn er in geslaagd zich tot het eind schuil te houden’ – een van hen was de door ons al meermalen geciteerde dagboekschrijver J.B. Bouwer. Hij, een journalist, correspondent van het Amerikaanse persbureau United Press en van de Amerikaanse omroepmaatschappij CBS (Columbia Broadcasting System), was gehuwd met een Indisch-Nederlandse vrouw die niet geïnterneerd werd. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 352-353] 

Naarmate de maanden en jaren van de gruwelijke bezetting verstreken, bestond voor mij ook niet meer de mogelijkheid om mezelf vrijwillig aan te melden. De Japanners zouden me als spion eerst hebben gefolterd om te weten te komen, waar ik al die tijd was ondergedoken en wat ik wel had uitgespookt en me daarna hebben doodgeslagen. Ik ben geen held en ik zou onder folteringen waarschijnlijk zijn gaan ‘zingen'. Daardoor zouden ook nog andere mensen die in het onderduik-huis aan de Dagoweg 42b in Bandoeng woonden in levensgevaar zijn gekomen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 8]

Gisterochtend kwamen dan twee Kenpeitai-officieren. Hun voornaamste taak bleek te zijn de door de Indonesische gemeente- en politie-ambtenaar verzamelde gegevens nog eens te controleren. Iedereen in huis – behalve ik, die diep in m'n partikuliere jungle zat – moest opdraven.
[Bouwer – Het vermoorde land, 103-104] 

De Japanners hebben laten bekendmaken, dat iedere volbloed-Hollander, die na de gelegenheid te hebben gehad om zich vrijwillig aan te melden nog als 'onderduiker' wordt gearresteerd, als spion zal worden behandeld. Dat maakt mijn positie niet gemakkelijker. Mezelf aangeven heeft nu geen zin meer. Het spelletje zal dus moeten worden voort- en naar ik hoop uitgespeeld. In verband met verdacht gerij van Japanse vrachtauto's in de nacht van donderdag op vrijdag j.l. heb ik de hele nacht in mijn jungle doorgebracht.
[Bouwer – Het vermoorde land, 147b] 

Gistermorgen om half elf nogmaals bezoek gekregen van 4 Japanners en 2 Indonesiërs. Ben toen door het oog van de naald gekropen. Ik zat in de voorkamer te werken en wist niet, dat de voordeur niet op slot was. Ivy hoorde de Japanners langs het raam van de slaapkamer voorbijgaan en kon mij nog net op tijd waarschuwen. Toen de Japanners binnenstapten was ik nog geen anderhalve sekonde de kamer uit.
[Bouwer – Het vermoorde land, 159] 

Een paar dagen hebben wij in de angst gezeten. We kregen een brief van het gemeentebestuur, waarin werd geklaagd over de woestenij achter ons huis, m'n jungle waarin ik mij altijd schuil houd. Kort daarop kwamen werklui om het terrein schoon te maken en – naar wij vreesden – met voedingsgewassen te beplanten. lk was één ogenblik onvoorzichtig. Ik wilde gewoon weten, wat er gebeurde. Tenslotte stond er voor mij heel wat op het spel. Als de jungle onder beheer van de gemeente zou komen, zou dat bij de eerstvolgende razzia het einde van mijn toch al zo riskante ‘vrijheid' betekenen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 183-184] 

Een nieuw gevaar bedreigt m'n partikuliere jungle: mijn rechterbuurman, wiens huis ook op de achtertuin uitkomt, wordt op de 25e a.s. met zijn gezin in het kamp Oosteinde opgesloten. Zijn huis zal door een Japanner worden betrokken naar ik hoor.
[Bouwer – Het vermoorde land, 203b] 

Nieuwe bedreiging voor m'n vrijheid. Het huis van onze rechterbuurman is door het militaire gezag gevorderd voor... het hoofd van de plaatselijke Kenpeitai. Weliswaar wordt m'n jungle van zijn achtertuin door een muur gescheiden, maar het is onherroepelijk een feit, dat het gebruik van de jungle nu aanzienlijk gevaarlijker gaat worden. Bovendien zou het me zeer verwonderen als die woestenij hem, zodra hij eens over zijn muur kijkt, niet direkt opvalt.
[Bouwer – Het vermoorde land, 221] 

Op Nieuwjaarsdag stroomde het de hele dag bezoek bij onze buurman Kono van gemillimeterde Japanse officieren en ‘haikara' (het Japanse woord stamt van het Engelse 'high collar' en betekent 'burger') in slecht zittende colbertjes in de meest fantastische kleuren, of in kimono.
[Bouwer – Het vermoorde land, 231a] 

Dinsdagavond hebben wij een merkwaardig incident beleefd. Om half acht 's avonds hoorden wij geschreeuw van Japanners uit het huis rechts naast ons, waar Kono vroeger woonde. Sindsdien woont er een andere Japanse officier, die zich gezelschap laat houden door een stuk of drie Indische meisjes. Ik ren naar het tuimelraam, dat uitzicht geeft op de voordeur van het huis. Door de kier zie ik een auto van de Kenpeitai voor het bordes staan. Plotseling tuimelen 5 Japanners tegelijk de voortuin in en ik herken onze Japanse buurman, die door 4 soldaten van de Kenpeitai naar de auto wordt gesleurd, waarbij hij zich hevig verzet.
[Bouwer – Het vermoorde land, 253-254] 

M’n partikuliere jungle is op het ogenblik ook geen veilige schuilplaats meer. Met het open kappen van de woestenij is het zo'n vaart niet gelopen. De Japanse buurman heeft maar een klein stukje van het terrein schoongemaakt, waar hij zijn bedienden knolgewassen laat verbouwen. Wel zijn er nu dikwijls Indonesiërs in de jungle, maar ook dat is het ergste nog niet. Veel erger is, dat in een hoge regenboom op de hoek van de Zeelandiastraat een observatiepost is gebouwd, van waaruit je m'n hele verblijf kunt overzien. Ik kan de jungle haast niet meer bereiken zonder te worden opgemerkt.
[Bouwer – Het vermoorde land, 285] 

Voor het eerst sinds lange tijd heb ik woensdag j.l. weer eens geruime tijd in m'n partikuliere jungle doorgebracht, toen Japanners en Indonesische politieagenten invallen deden op zoek naar clandestiene en geregistreerde radiotoestellen waarvan de zegels waren verbroken. Wij werden 's morgens gelukkig tijdig door kennissen gewaarschuwd om op onze hoede te zijn en inderdaad verschenen er 's middags om vier uur een Indonesische inspekteur van politie met vier agenten.
[Bouwer – Het vermoorde land, 308] 

Wij hebben sedert 1 december een soort winkeltje geopend, waar wij proberen deels zelfgemaakte, deels elders aangekochte huisvIijt-artikelen te verkopen. Het winkeltje is eigendom van Jeanne Salomons, die als vriendin van Ivy eindelijk werd ingelicht over het feit dat ik hier nog zit ondergedoken en dat Ivy een baby verwacht. Alle vijf in huis (schoonmama, Ivy, Jeanne Salomons, neef Hans en ik) maken allerlei dingen, zoals kinderspeelgoed, breitassen, handtassen van touw, korsages van lapjes goed etc.
[Bouwer – Het vermoorde land, 309a] 

Ons huis heeft momenteel de ongewenste belangstelling van een zekere Flinzner, een tot Nederlander genaturaliseerde Duitser, die – naar men zegt – verscheidene Europeanen bij de Japanners heeft aangegeven. Enige malen per dag komt hij langs, blijft soms voor het huis of in de buurt staan. Zou hij iets weten of vermoeden?
[Bouwer – Het vermoorde land, 317c] 

Dinsdag, 13 februari [1945]
Ivy en baby maken het uitstekend en alles blijft goed gaan. Morgen zal de geboorte op het stadhuis worden aangegeven. ‘Vader onbekend' zal er voorlopig komen te staan. Wordt er pressie uitgeoefend, of gaat de politie de aangifte onderzoeken, dan zal onze vriend Boy Puyt het 'vaderschap' voorlopig op zich nemen. Hij en zijn vrouw Doortje, bewijzen ons deze grote vriendendienst, eveneens in het volle besef van het grote gevaar in geval van mijn ontdekking en arrestatie.
[Bouwer – Het vermoorde land, 321-322] 

[Augustus 1945] Ivy, schoonmama en neef Hans Beijnon zijn vanmiddag gearresteerd en ik weet nog niet waar zij zijn. Jeanne Salomons – onze huisgenote en ik zijn met Maudje in het huis achtergebleven. Er is vandaag verschrikkelijk veel gebeurd. Ik moet kort zijn en snel schrijven. Ieder ogenblik kunnen wij opnieuw door de politie worden overvallen. Nadat Ivy, schoonmama en Hans weg waren, deden de Japanners huiszoeking, de grondigste die wij ooit hebben gehad. Letterlijk alles werd overhoop gehaald. Jeanne, die officieel als bewaakster van de baby en het huis werd ‘aangesteld', probeerde alles zoveel mogelijk in de gaten te houden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 369-372] 

Deze dag is voor mij ook de dag geworden, waarop ik 37 maanden en 1 dag heb gewacht. Om half twee Javatijd – ik zal uur en dag nooit vergeten – heb ik in gezelschap en onder bewaking van dr. Bob Brenkman voor het eerst dit huis Dagoweg 42b verlaten, om een bezoek te brengen aan een collega-onderduiker, de heer Van Vierssen, employé van de British American Tobacco Company, die op de Dagoweg 123 ondergedoken zat.
[Bouwer – Het vermoorde land, 380] 

Vrijdag, 24 augustus [1945] Ivy, schoonmama en Hans zijn vanmorgen uit de Bantjeuj-gevangenis ontslagen met schurft en dysenterie en elk enkele kilo's afgevallen.
[Bouwer – Het vermoorde land 383-384] 

Ik stel me voor... de Dagoweg 47... ik – (liefst onverwacht) – de tuin in. Corry alleen bezig in het huis. Ze ziet me nog niet. Ze is natuurlijk met de plantjes bezig. Ze kijkt niet op en ik zeg alleen zachtjes: dag! schat! dag Olle! En dan draait ze zich om en ze ziet me. Even denkt ze dat ik net als op 30 april weer terug zal moeten naar het kamp. Maar dan begrijpt ze het ... ik ben vrij. We zijn samen vrij. En dan begint onze hele jeugd opnieuw!
[Kan – Burma dagboek, 40, 42] 

Wanneer eindigt nou die oorlog? Wanneer gaan we naar Holland? Wanneer zie ik Olle terug? Ik heb de hele dag haar kousen aan. Ben zo bang dat ze uit ons lieve Dagoweghuisje zal worden gezet. Wil graag iets over de belasting weten en over of ze nog geld heeft... Maar niets... De poort is hermetisch gesloten! Prettige situatie!
Maar Ol is flink en heeft zich in haar leven wel eens meer moeten behelpen... Niet denken! Niet denken! Niet denken !!!!!
[Kan – Burma dagboek, 48, 50] 

En dan geen enkel bericht over Ol. Ja gisteren iets vaags. Van iemand die haar vrijdag nog gesproken zou hebben. Maar hoe gaat het haar en hoe draagt ze dit allemaal. Eet ze goed en slaapt ze normaal. Doet ze geen domme dingen of blijft ze rustig in haar huisje in Bandoeng. Als ik de wekker opwind dan denk ik aan haar. Vannacht sliep ik voor het eerst met de wekker in mijn klamboe. Gezellig idee. Net of Olle nu de wekker is geworden.
[Kan – Burma dagboek, 18] 

Dit dagboek is al weer vol.
De mogelijke adressen van Corry zijn: Dagoweg 47 en Riouwstraat 51 Bandoeng.
Gelieve het daarheen te brengen als ik het zelf niet zou kunnen doen!
[Kan – Burma dagboek, 50] 

Volgens de Interlocale telefoongids voor Java, Madoera en Bali uit 1939 is op Dagoweg nr. 47 gevestigd: Ingenieursbureau Ingenegeren – Vrijburg. [Persoonlijkheden, 730] 

De Van de Capellenschool, tweede christelijke Europese lagere school, in 1926 ontworpen door F.J.L. Ghijsels, lag aan de Zeelandiastraat 12. Hier doorliep Carel Jan [Springer] de eerste drie klassen en nog enkele maanden van de vierde klas tot het oorlog werd en de school werd gesloten. 
[Vindplaatsen, 48] 

Weer die kreet, die zo lang geleden de meisjes van de Kapellenschool in Bandoengs Zeelandiastraat had doen rillen. (Sommigen durfden niet alleen naar huis en dan stuurden moeders de djongos om hun maagdjes op te halen.) Ik stond daar wat lullig te wachten tot hij uitgebrald was. Het ergste vond ik, dat Dollie rustig ging zitten praten met de kerel naast haar. Alsof ik lucht was. Alsof wij niet net een weerzien overleefd hadden zoals je dat alleen in romans tegenkomt.
[Springer – Tabee, 13-14] 

[December 1942] Een aantal N.S.B.ers heeft dezer dagen eveneens een oproep gekregen om zich voor internering aan te melden. Zij zijn opgesloten in het vrij nieuwe kamp in een school aan de Zeelandiastraat. Zelfs Duitsers, Italianen en Zwitsers moesten opkomen, maar werden weer vrijgelaten, behalve zij die in de een of andere funktie voor de Nederlandse regering werkzaam waren.
[Bouwer – Het vermoorde land, 149c] 

Nu echter schijnen de meeste mannenkampen in de stad te worden ontruimd. De geïnterneerden gaan naar de grote kampementen in het nabije Tjimahi. Gisteren zijn de mannen uit het kamp in de Zeelandiastraat daarheen gebracht. Dit heeft een grote drukte in de stad veroorzaakt. Honderden vrouwen, moeders, dochters en verloofden waren op straat in de buurt van de kampen, maar werden door een sterke politiemacht op een afstand gehouden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 213-214] 

Het Japanse orgaan dat verzet en illegaliteit bestreed: de Kenpeitai, de Japanse militaire politie. In Japan was voor de Kenpeitai het handhaven van de orde onder de militairen een neventaak geworden – haar hoofdtaak was het opsporen en uitschakelen van alle groepen en individuen die weigerden, ‘de keizerlijke weg te volgen.’ [...]
In Bandoeng zetelde de Kenpeitai in een ontruimd katholiek broedertehuis, in Semarang en Soerabaja in het gebouw van de Raad van Justitie, in Soerakarta in een hotel, in Malang (meer gegevens hebben wij niet) in de Christelijke muloschool. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 466-467] 

lk ben vanmorgen bij de gevreesde Kenpeitai geweest, de Japanse Gestapo en eufemistisch bekend onder de naam Militaire Politie, om mij te beklagen over het inpikken van m'n auto. Nadat me was gevraagd, of ik een 'orang belanda' (Hollander) was, werd ik in een volle, rokerige wachtkamer gebracht, vroeger de aula van de Rooms-Katholieke H.B.S. aan de Heetjansweg. Officieren van de Kenpeitai hielden daar zitting
[Bouwer – Het vermoorde land, 29] 

Verscheidene hoge ambtenaren van het voormalige departement van Binnenlands Bestuur zijn gearresteerd, onder wie de directeur mr. Drossaers. In de cellen van de Kenpeitai hier in Bandoeng wachten circa 600 gevangenen op verhoor en berechting. In de afgelopen nacht hebben de eerste massa-arrestaties hier plaatsgehad.
[Bouwer – Het vermoorde land, 60] 

In het plaatselijke hoofdkantoor van de Kenpeitai gebeuren de vreselijkste dingen. Wat precies zullen slechts zij, die er worden gemarteld en mishandeld, kunnen navertellen. Als zij het tenminste overleven. De Kenpeitai heeft al toegegeven, dat in de afgelopen week 23 Europeanen en Indo-Europeanen zijn geëxecuteerd. De tolken zijn met de zwaarste straffen bedreigd, wanneer zij ook maar iets loslaten.
[Bouwer – Het vermoorde land, 121] 

Zeventig Nederlandse vrouwen zijn zondag j.l. door de Kenpeitai gearresteerd. Op Sinterklaasavond hadden zij ondanks de verduistering kleine pitjes laten branden en Sinterklaasliedjes gezongen, met af en toe een vaderlands lied er door heen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 147a] 

Er is nog een aardig verhaal van een Indo-Europese vrouw, die tijdens de Kerstdagen bezoek kreeg van een sentimentele, maar lichtelijk aangeschoten Japanner. Toevallig had zij nog telefoon en belde de Kenpeitai op, waar de officier van dienst haar zei, dat zij de Japanner maar gewoon haar huis uit moest smijten. Uiteraard lukte dat niet. Toen kreeg de vrouw plotseling een brainwave. Zij belde opnieuw de Kenpeitai op en zei: 'Die Japanner zit nog steeds hier. Hij doet zo raar. Hij zegt allerlei rare dingen over de Salomons-eilanden'.
[Bouwer – Het vermoorde land, 151b] 

Hoeveel verraders waren er? G.H. de Heer die van mei '42 tot augustus '45 tolk was geweest bij de Kenpeitai-Bandoeng, kon in februari '46 aan de Nefis de namen geven van negentien Indische Nederlanders die incidenteel of regelmatig verraad hadden gepleegd, en zei toen voorts dat ‘vele Inlanders’ en ‘enkele Chinezen’ hetzelfde hadden gedaan. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 468-469]