Bandung 1B – Station - Gemeentehuis - Van Deventerweg

We passeren de Pasar Baru, met de fruitstalletjes (doerian, mangga, nangka, pisang, djeruk, salak, blimbing, noem maar op) en komen aan het station van Bandung waar het plotseling begint te regenen. We kunnen nog net een dranktentje bereiken. Bier voor meneer en limonade voor de jongeheer.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 44] 

Na de inval van de Japanners waren de verbindingen met de hoofdstad verbroken. [Bouwer – Het vermoorde land, 28] Maar wanneer dat enigszins hersteld is, is het station een concentratiepunt voor vluchtelingen.

Een Europese vrouw is gisteren op het station van Bandoeng door een Japanner betrapt. Hij veegde met zijn handen de kosmetiek van haar gezicht en smeerde deze aan haar sarong. Daarna beval hij haar zich te ontkleden in tegenwoordigheid van alle reizigers. In de wachtkamer moest zij een kwartier vrijwel naakt rondlopen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 42]

Van de weinige oudere gebouwen van eenig belang te Bandoeng is de residentswoning (gebouwd in 1860 voor ƒ 82000 !) een voorbeeld van het typische 'Oud-Indische' Europeesche huis (ook door de goede situatie in het stadsplan), als van de wijze waarop deze huizen door een latere generatie met behulp van dakijzer op ijzeren stijltjes tegelijk bruikbaarder zijn gemaakt en esthetisch verknoeid !. [Locale Techniek-3-6, 144]
Maar het is wel een monument. [Locale Techniek-3-6]
In 1941 gerestaureerd door architect Gmelig Meijling.

Bestuurlijke veranderingen. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 521-522], [Indië, geïllustreerd weekblad-9, 263]

Wij stonden perplex en lieten niet na de resident te doen beseffen, hoe wij over dit vermoeden van de regering dachten. Wij namen, in de beslotenheid van het kabinet van de resident, geen blad voor de mond en gaven een oordeel over de houding der regering, dat grensde aan twijfel aan Buitenzorgs gezond verstand.
[Koch - Verantwoording, 184-185] 

[G.G.] Van Starkenborgh *] was, volgens een tevoren vastgesteld plan, ruim twee weken eerder in het nachtelijk duister uit Indië’s hoofdstad Batavia weggereden, waar hij zijn echtgenote en een van zijn twee dochters (de andere bevond zich in bezet Nederland) had achtergelaten; hij had aanvankelijk zijn intrek genomen in een aan de noordelijke rand van Bandoeng gelegen villa van een Chinese miljonair maar was na enkele dagen verhuisd naar de midden in de stad gelegen ambtswoning van de resident, het hoofd van het Nederlands-Indisch bestuursapparaat in de residentie der Preanger Regentschappen. Daags tevoren, op zaterdag 7 maart, waren evenwel de bijgebouwen van die residentswoning getroffen door een Japanse bom – de gouverneur-generaal was toen naar de miljonairsvilla teruggekeerd. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 1-2] 

*] Tot de vele legenden die hier in Nederland bestaan, behoort ook de legende dat Nederlands-Indië bij het uitbreken van de wereldoorlog, een gebied zou zijn geweest dat, onder de bekwame leiding van Tjarda, in alle opzichten een voorbeeld was van een koloniaal rijk, dat zich in de richting der vrijheid ontwikkelde. De voorstelling die men in Nederland van zijn bewind heeft is, dat een vooruitstrevend Gouverneur-Generaal, bijgestaan door uiterst bekwame en democratisch gezinde ambtenaren, tot grote tevredenheid van de Inlandse bevolking, met vaste hand zijn gebied stuurde door de moeilijkheden die, vooral nadat Nederland door de Duitsers bezet was, ongetwijfeld aanwezig waren. Dit alles is een legende.
[Kadt, de – Indonesische tragedie, 15-16] 

Dat wil zeggen de G.G., naar Bandoeng gevlucht, was vast besloten op zijn post te blijven, maar de G.G. had geen enkel perspectief voor een langdurige tegenstand, laat staan voor enige Amerikaanse of andere hulp, waardoor die tegenstand enige zin zou krijgen.
[Kadt, de – Indonesische tragedie, 56-58] 

De gouverneur van West-Java, kol. Matsui is gedegradeerd tot resident. Dit is geen strafmaatregel, maar een gevolg van de opheffing van het ambt van gouverneur. Java is nu in twee militaire distrikten verdeeld, waarmee een civiele onderverdeling niet meer parallel loopt. Resident R.A.A. Wiranatakoesoema is nu weer gewoon regent geworden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 116b]
De Japanse resident van Bandoeng heeft in een rede verklaard, dat de 'Amerikaanse negers vol spanning op de komst van de Japanse troepen wachten om hen te bevrijden van het Amerikaanse juk'.
[Bouwer – Het vermoorde land, 246]
Bouwer meldt in zijn dagboek de snelle opvolging van Japanse residenten:
[Bouwer – Het vermoorde land, 237-238],
[Bouwer – Het vermoorde land, 277],
[Bouwer – Het vermoorde land, 325c]

Tot gemeentehuis verbouwde woning van de Assistent-Resident.

Liep men Braga door en stak men de spoorrails over, dan passeerde men een school en enkele Europese woonhuizen en aan de rechterhand de woning en het kantoor van de assistent-resident, hoofd van plaatselijk bestuur. Dit gebouwencomplex dateerde reeds van vóór 1830, toen de bekende planter Andries de Wilde er zijn vorstelijke woning had. Het werd later verbouwd en tot gemeentehuis bestemd.
[Koch - Verantwoording, 46c]

Over aloon-aloon, groote Postweg en Bragaweg ging het op de woning van den assistent-resident, a.s. Burgemeester af. Een groot getal nieuwsgierigen liep mee en op de trottoirs hadden zich talrijke toeschouwers verzameld. [De Locomotief, 22 Juni 1917] 

De groei van de gemeente in één jaar. [Indië, geïllustreerd weekblad,-5, 36-37]
[1934] Ir E.H. de Roo, hoofd van het gemeentelijk ontwerpbureau, over zijn ontwerp en de verbouwing:
[Locale Techniek-3-4, 82-89], [Locale Techniek-8-5, 160]

In de gemeenteraad van Bandoeng vocht hij [M. Vastenhouw] hardnekkig voor de belangen der 'kleine luyden' tegen de vertegenwoordigers van groepen die van hun woonplaats een stad voor Europeanen wilden maken. Bandoeng was sinds omstreeks 1915 snel gegroeid: de wijken voor Europeanen hadden zich uitgebreid ten koste van de woonoppervlakte voor de inheemse inwoners, die in toenemende mate de stad uitgedrongen werden.
[Koch - Verantwoording, 210]

Het verzet van de totok-vrouwen tegen hun internering is geweldig en de Japanners zitten met hun handen in de gekortwiekte haren. Het stadhuis staat van de vroege morgen tot de late avond vol vrouwen die het de ambtenaren verschrikkelijk lastig maken met de zonderlingste vragen en verzoeken.
[Bouwer – Het vermoorde land, 142a] 

Er is nog iets: bij de ontruiming van zijn woning, moet men de huissleutels op het stadhuis inleveren, ook die van achterdeuren en bergruimten. Op de daarvoor bestemde afdeling van het stadhuis ligt een enorme berg sleutels, waar niemand meer wijs uit kan worden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 144]
Het inschrijven van zijn dochter in het bevolkingsregister. [Bouwer – Het vermoorde land, 321-322]

Vandaag zijn de feesten begonnen ter gelegenheid van de herdenking van de Japanse bezetting van Indië. Vanmorgen om tien uur verzamelden zich op het stadhuisplein alle lands- en gemeente-dienaren ten einde hun eed van trouw aan Dai Nippon te hernieuwen. Daarna maakten zij gezamenlijk een buiging in de richting van het keizerlijke paleis in Tokyo. Normaal buigt de Mohammedaan alleen maar richting Mekka.
[Bouwer – Het vermoorde land, 242] 

Het registratiegeld werd echter ook wel door grote handelsfirma’s (naar wij aannemen, vooral ook door Chinese) betaald ten behoeve van hun employé’s. ‘Zo ziet men’, aldus Elias, ‘in de maand mei een grote file van betalers voor het gemeentehuis’ (in dit geval: van Bandoeng) ‘samengedrongen tussen hekken van latwerk. De langzaam voort schuifelende menigte is als een kudde schapen in handen van de scheerder.’ [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 323-325] 

In Bandoeng, zo noteerde Bouwer op 10 november, werden de [radio]toestellen op de eerste inleveringsdag ‘bij tientallen’ naar het gemeentehuis gebracht. ‘Het is een harde slag voor de mensen. Met vrijwel alle ontvangers kon na de ‘behandeling’ toch wel naar de buitenlandse stations worden geluisterd. Daarop hebben de mensen geleefd. Het maakte alles zoveel gemakkelijker te dragen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 377-378] 

‘De Japanners’, noteerde Bouwer in Bandoeng begin januari '43, ‘hebben het nieuwe jaar ingezet met de afranseling van ongeveer honderd betja-voerders, bestuurders van de driewielige persoons-bakfietsen, op het plein voor het Gemeentehuis. Op Oudejaarsavond liet een dronken Japanse officier een portefeuille met circa f 600 er in alsmede zijn sabel in een betja liggen. De bestuurder deponeerde de sabel in een sloot langs de kant van de weg en ging er met het geld vandoor. Bij wijze van represaille arresteerden de Japanners vrijdagmorgen j.l. (Nieuwjaarsdag) ongeveer honderd willekeurige betja-bestuurders die bijeengedreven werden en vervolgens door een detachement met bamboestokken gewapende Japanners werden afgeranseld. Gelukkig Nieuwjaar!’ [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 230-231] 

Djojokoeno was het type van een oude abituriënt van de Hogere Kweekschool voor Inlandse onderwijzers, die de moderne stromingen in de pedagogiek plichtmatig uit zijn hoofdacteleerboeken bestudeerde. Zijn pedagogie-leraar was hem alles en hij blokte met een ontroerende plichtsbetrachting, waardoor zijn boeken één kleurenmengeling vertoonden van rode en blauwe strepen, want elke zin haast vond hij belangrijk.
[Djojopoespito – Buiten het gareel, 81]

Bij het jongste toelatings-examen voor de Inlandsche kweekschool alhier waren er ongeveer 240 candidaten van welke er slechts 18 geplaatst konden worden. Dit wijst op een buitengewoon te kort aan dergelijke kweekscholen. [De Locomotief, 5 October 1911] 
In 1920 waren er 120 leerlingen.
De situatie anno 1923 voor heel Indië: [Indië, geïllustreerd weekblad-7, 387-388] 

Abdul Haris Nasution: In 1935 voltooide ik mijn studie aan de kweekschool en maakte als dekpassagier op een scrip van de KPM de oversteek naar Java. Bandoeng was het einddoel van mijn reis want daar vervolgde ik mijn studie aan de zogenaamde bovenbouw van de kweekschool die drie jaar duurde. Uit alle delen van het land kwamen jongens van de onderbouw-kweekscholen naar Bandoeng voor de eindfase. [Verboden voor honden, 44-45] 

Mohamad Sanoesi Hardjadinata: Misschien is het wel mijn karakter, maar ik heb altijd geprobeerd een prettige verhouding te hebben met iedereen, ook met de Hollanders. Op de kweekschool had ik dan ook geen enkel probleem met mijn Nederlandse leraren. Deze goede verstandhouding werd wel af en toe verstoord door wat wij als onrechtvaardig beschouwden in de maatschappij. Zo hadden de Nederlanders uitgerekend dat het dagelijks minimumloon op een gobang, tweeënhalve cent, kon worden gesteld omdat de Javaan daarvan kon leven. Ja, de Javaan kon wellicht met een gobang per dag eten, maar het leven is niet alleen beperkt tot eten, zeker niet als men nog een gezin heeft. [Verboden voor honden, 142] 

Rooms-katholieke kerk St Petrus (1922 – Schoemaker en Wolff Schoemaker).

In de rooms-katholieke kerk alhier is gisteren het huwelijk tussen een Indisch meisje en een Japanse officier voltrokken.
[Bouwer – Het vermoorde land, 76]
Tijdens het fourageren door Australische krijgsgevangenen heeft zich in de stad een incident voorgedaan. Een Nederlands meisje probeerde de Australiërs een pakje sigaretten te geven. Een Japanse bewaker zag het en wilde het meisje arresteren, dat echter door de Aussies werd gewaarschuwd en in de rooms-katholieke kerk vluchtte, waar een ochtendmis werd gelezen. De Japanner volgde het meisje de kerk in, waar een groot tumult ontstond. Het meisje ontkwam door de pastorie.
[Bouwer – Het vermoorde land, 86a]

De eerste katholieke kerk in Bandung. 

[1922] Onze mooie stad is op nieuw een mooi indrukwekkend gebouw rijk geworden, dat door zijn sierlijk, fijnbelijnd torentje reeds van verre en van alle kanten den blik tot zich trekt. Jaren en jaren reeds was het de hartewensch van onzen welbeminden pastoor Muller, dat Bandoeng een nieuw godshuis zou bezitten, doch jaren ook leek het of dat verlangen tot (men vergeve mij deze woordspeling) de vrome wenschen zou blijven behooren. [Indië, geïllustreerd weekblad, 6, 108-110] 

Het uiterste in deze richting is wel de katholieke kerk, waarvan ik mij niet meer herinner of Schoemaker ook daarvan de schepper is. Er is een volledig gothisch program van spitsboog, venster, steunbeer en fioel, maar (juist daarom) zonder afstraling van eenige gevoelswarmte. Daarin moet zij het afleggen tegen het onaanzienlijkste dorpskerkje uit oude tijden. [Mijn Indische Reis, 106] 

Commentaar op het ontwerp: [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-28, 147]
Commentaar op toezicht en onderhoud: [Locale Techniek-4-4, 19]

De jezuïetenkerk wordt kruisherenkerk. [De Locomotief, 22 Januari 1927 (3,1)]

[1910] Voortaan zal het nu mogelijk zijn van Batavia uit te spreken met Djokja, Solo en Madioen, via Bandoeng. Hierdoor is Midden-Java dus telefonisch regelrecht met Batavia verbonden. [De Locomotief, 15 September 1910] 

De meisjes zwenkten af en Beyling en ik, steeds gevolgd door Belloni en Junius als getuigen, reden naar het telefoonkantoor; wij gingen met ons vieren de trap op, een telefoniste die niets van dit talrijk jongensbezoek begreep kwam ons haastig tegemoet. 'Ik zou graag de juffrouw willen spreken, zei Beyling, die 's middags hier ...' Het was duidelijk waar hij heen wilde; ik sneed hem de pas af. 'Is het mogelijk, juffrouw, dat iemand die door een onbekende opgebeld is, van de Dagoweg per fiets hier komt, dat is dus minstens een kwartier, en dan het nummer nog hoort?' 
[Du Perron – Het land van herkomst, 281-283] 

Met zijn [Ir. K.A,R, Bosscha] levendig initiatief en zijn zin voor praktisch-sociale mogelijkheden gaf hij in 1895 de stoot tot de oprichting van de Preanger Telefoonmaatschappij. Ze werd later door het Nederlands Indische gouvernement overgenomen.
[Koch – Batig slot, 64]

Het verbod om de Nederlandse- of Engelse taal in telefoongesprekken te gebruiken is de laatste dagen in de plaatselijke pers voortdurend herhaald.[...] Een Bandoengse arts heeft een aardig grapje uitgehaald. Hij belde de telefooncentrale op en sprak gewoon Nederlands, waarop de plichtsgetrouwe Indonesische telefoniste interrumpeerde: 'Toean haroes bitjara bahasa Indonesia. Dilarang memakai bahasa belanda'. (U moet Indonesisch spreken, meneer. U mag geen Hollands spreken).
[Bouwer – Het vermoorde land, 144-145]

In het gebouw dat hier vóór WO Ii stond waren ook het kantoor van de Bandoengsche Kunstkring en de Indische Maatschappij voor Individuele Werkverschaffing gevestigd.
[Koch - Verantwoording, 201-202] 

Philips, die de nieuwe telefooncentrale bouwde en het lijnennet vernieuwde, werkte slechts met enkele buitenlandse ingenieurs, maar gaf een aantal Bandoeng-ingenieurs een trainingscursus en leidde ook het lagere personeel als mecaniciens en monteurs op. Dit is geen lofzang op de firma Philips als werkverschaffer, maar uitsluitend een voorbeeld hoe soms in deze ‘boze’ wereld een ‘goede?’ daad wordt beloond.
[Vuyk – Reis naar het vaderland, 20-21] 

Nadat zijn vijfjarige ambtsperiode in december 1914 ten einde was gelopen, had Idenburg op verzoek van de Nederlandse regering, die begreep dat het verkeerd zou zijn 'van paarden te wisselen in de stroom' zich bereid verklaard voorlopig nog te blijven. Hij behield zijn functie tot maart 1916. Mr. Van Deventer, vrijzinnig-democratisch geestverwant van de minister van Koloniën Pleyte, was aanvankelijk voor het hoge ambt bestemd, maar in 1915 overleden. 
[Koch – Batig slot, 18]

De man, die dat overduidelijk maakte, was C.Th. van Deventer, een Semarangse advocaat, die in een nummer van De Gids van 1899 een stuk publiceerde onder de titel Een Eereschuld. De schuld was het totaalbedrag van de batige saldi, in ruim veertig jaar overgeheveld naar de Nederlandse schatkist. 
[Alberts – Twee jaargetijden, 28-30] 

In de dagen van Cremer’s Ministerschap verscheen het zoo keurige pleidooi van Mr. C.Th. van Deventer voor een restitutie door Nederland aan Indië van een deel der millioenen, welke Nederland door de batige sloten uit Indië had genoten. Aan deze wensch wilde Cremer geen gevolg geven, maar hij erkende, dat de Indische middelen geheel ten bate van Indië zelf moeten worden besteed, zoodat er van bijdragen of uitkeeringen voor uitgaven, die zoogenaamd ook in Indië’s belang worden gedaan, geen sprake meer kan zijn. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-2, 93] 

De reis van de heer en mevrouw Van Deventer in 1912 opende de gelegenheid om in Indië besprekingen te voeren, welke leidden tot de oprichting der Kartini-Vereeniging te Semarang, op 15 September 1913 gevolgd door het openen van de eerste Kartinischool aldaar.[Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 305-308] 

Het Haagsche [Kartini] fonds, welks statuten bij Kon. Besluit van 2 September 1913 No. 47 werden goedgekeurd, is sedert de oprichtingsvergadering op 27 Juni 1913 voorgezeten door Mr. C.Th. van Deventer. Hij sprak bij die gelegenheid een gevoelvol woord, dat spoedig daarna in druk verscheen, met den titel ‘Onder de hoede van Kartini’s naam’ en naast zijn schoon gidsartikel, mede aan deze hoogstaande vrouw gewijd, veel bijgedragen heeft om hare gedachten bekend te maken. De heer van Deventer heeft van den aanvang af met veel beleid en de hem eigen toewijding de belangen der vereeniging bevorderd [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 306-307] 

Deze overweging leidde tot het grondvesten eener stichting, die den naam zal dragen van ‘Mr.C.Th. van Deventerstichting’ en welker doel zal zijn: de bevordering van het voortgezet onderwijs van inlandsche meisjes in Ned.-Indië. Voor dit doel werd in korten tijd een bedrag van f 38.000 bijeengebracht, hetwelk als voorlopig stamkapitaal voor de oprichting zal dienen. [De Locomotief, 19 Januari 1917] 

Het is nimmer van Deventers doel geweest de massa’s in beweging te brengen. Het was zijn innige overtuiging, dat dit voorbehouden moest blijven aan de landkinderen zelf en dat alleen deze in staat zouden zijn om die beweging zoo te leiden, dat zij een zegen zou zijn voor land en volk.
Aanleg en verstand maakten hem wars van zich opdringen.
Van Deventers doel was leiders te vormen voor het volk, eigen leiders, die dat volk geheel zouden begrijpen; hij wilde dat volk het geloof bijbrengen in hun kunnen, dat hij zelf in sterke mate bezat. Niet was zijn bedoeling bemoeizuchtige voogdij uit te oefenen; hij was een groot voorstander van zelfstandigheid, zelfs al mocht deze leiden tot minder aangename ervaringen. Hij wenschte alleen hulp en steun te verleenen, waar daaraan behoefte bestond, waar er om gevraagd werd; van een opdringen van hulp was hij volstrekt afkeerig. [De-Taak-1, 3];

Na van Deventer’s dood werd bekend, dat minister Pleyte hem kort tevoren had aangezocht, een voordracht als opvolger van Idenburg in de landvoogdij te aanvaarden. [De Locomotief, 14 Februari 1917a] 

Van Deventerschool (1919, Schoemaker en Wolff Schoemaker).

De Van Deventer-vereeniging voor West-Java, 20 April 1918 te Batavia opgericht, opende in October 1918 de Van Deventerschool te Bandoeng en in 1919 werd het gebouw voltooid en plechtig ingewijd. [Indië, geïllustreerd weekblad-7, 678]
1920 Van Deventerschool voor inlandsche onderwijzeressen met 24 leerlingen. [Indië, geïllustreerd weekblad-4, 264]
In 1921 bekend onder de naam Normaalschool voor meisjes.
Het vijfjarig bestaan van de school: [Indië, geïllustreerd weekblad-7, 605-608]
Van het type der Gouvernementsnormaalscholen zijn nu 10 inrichtingen op Java. [Indië, geïllustreerd weekblad-7, 388] 

School 

Zeker, Europeesche onderwijzeressen voor de Inlandsche meisjesscholen kan men altijd genoeg krijgen, maar het is eene algemeene overtuiging, dat het, met alle waardeering voor de door Europeesche dames betoonde toewijding en belangstelling in de opvoeding der Inlandsche meisjes, de voorkeur verdient, dat die opvoeding ligt in de handen van hoog staande Inlandsche vrouwen zelve. [Indië, geïllustreerd weekblad-7, 675-678]
Het streven van Kartini: [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 305-308]

[1901] O, en zeker om ons te troosten en op te vroolijken moesten wij vernemen, dat er van dat goddelijk Regeeringsplan, om de dochters van regenten tot onderwijzeressen op te leiden, niets komen zal, wijl vele regenten, wier advies in deze werd ingewonnen, er zich tegen verklaarden, daar 't tegen den adat strijdt, dat meisjes buitenshuis opleiding ontvangen. 't Is voor ons een harde slag, daarop hadden wij al onze hoop gebouwd; adieu nu illusie! adieu gouden toekomstdroom! waarlijk 't was te mooi, om waar te zijn! O! wisten ze maar wat ze verwierpen!
[Kartini – Door duisternis tot licht, 96-98]

[1903] Overbekend is het schreeuwend gebrek aan medische hulp in Indië. Ambtenaren en onderwijzers zouden zeer best daarin eenigszins tegemoet kunnen komen. Op hoofden- en kweekscholen voor onderwijzers worde als een nieuw vak ingevoerd: gezondheids- en verbandleer. O! zooveel levens zouden niet verloren behoeven te gaan, indien in de naaste omgeving maar iemand was, die maar elementaire kennis van hygiëne bezat. Hoeveel keeren is het niet gebeurd, dat bij verwondingen iemand doodbloedde, aleer er geneeskundige hulp, die dikwijls mijlen ver is, kwam.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 367-369]