Bogor 2 – Plantentuin

Open: 8-6 Zondags erg druk.

In de verte steekt de poort met zijn wachthuisjes wit af tegen de schaduwtunnel van de grote oprijlaan. (Niet die dag, maar later, zal ik daar nog eens uren rondzwerven, onder de reuzenbomen, de Canarium zeylanicum, de Garcinia livingstonei, de Ficus superba – zoals de pedante bordjes, nog steeds dezelfde, vermelden; ik hervind de grote grijze keien in de droge bedding van de Tjiliwung, de boomwortels als kluwens verstarde slangen of als menshoge diepe plooien in de schors: onvergetelijk speelterrein van het kind, dat ik veertig jaar geleden ben geweest.)
[Haasse – Krassen op een rots, 109] 

De Plantentuin.
In 1816 onder dezen aristocratischen Gouverneur Generaal [Van der Capellen] werd weder de Nederlandsche vlag te Batavia geheschen. Van groot belang onder zijn bestuur was ook de stichting van den Plantentuin te Buitenzorg in 1819 en de opstand te Djokjakarta onder Dipo Negoro – het begin van den Java-oorlog.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 96] 

De botanische tuin omvat een terrein van zevenentachtig hectare waarin circa vijftienduizend inheemse en uitheemse planten en bomen een plaats hebben gevonden, volgens de folder.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 58] 

Een der eerste daden van den ‘Directeur tot de zaken van Landbouw, Kunsten en Wetenschappen’ [C.G.L. Reinwardt, hoogleraar in scheikunde, artsenijbereidkunde en natuurlijke historie aan het Atheneum Illustre te Amsterdam] was het voorstel, op 15 April 1817 aan commissarissen-generaal gedaan, tot stichting van een plantentuin te Buitenzorg, en nog op denzelfden dag werd hiertoe besloten. ‘Een woest en onaanzienlijk stuk gronds, achter en terzijde’ van het park van den gouverneur-generaal gelegen, werd voor dit doel aangewezen, en op 18 Mei 1817 werd de eerste patjoel in den grond gedreven voor het herscheppen van dit terrein in den kruidentuin, die thans een der schoonste vruchten is van het Nederlandsche bewind over Indië. [Indië geïllustreerd weekblad-1, 83, 85-86] 

De vroegste bewuste herinneringen: groene tintelende bewegende vlekken hoog boven mijn hoofd, de kronen van de reuzen-waaierpalmen in de Plantentuin van Buitenzorg. Ik zit of lig in een wagentje dat door mijn moeder wordt voortgeduwd. Dat moet geweest zijn in 1919 of 1920. Ik was ongeveer twee jaar oud.*]
[Haasse – Zelfportret als legkaart, 14] 

*] De natuur van Indië versterkte in hoge mate de aanleg tot waarnemen die me is aangeboren, of al heel vroeg ontstaan is.
[Haasse – Dieptelood, 400] 

Overal geleiden de fraaiste wandelwegen naar de schilderachtigste natuurtooneelen, bij welker aanschouwing men opgetogen is, doch welker beschrijving ik vruchteloos zoude beproeven.
[Olivier – Tafereelen I, 256-257] 

De plek heeft altijd een koninklijke snit gehouden want al in 1814 werd er het Olivia Marianne Raffles Memorial opgericht ter nagedachtenis aan de in dat jaar in Buitenzorg overleden vrouw van de Engelse Governor General. een monument dat tijdens een storm in 1970 zwaar beschadigd werd, maar er nu weer als nieuw bijstaat.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 57] 

Reeds onmiddellijk bij het binnenkomen door de poort treft ons de prachtige Kanarielaan met reusachtige boomen, omwoeld met klimplanten, waarvan de takken bedekt zijn met de meest fantastisch gevormde orchideeën.[...]passeert men een leelijk witgepleisterd monument, opgericht ter nagedachtenis aan de eerste vrouw van Raffles; m.i. staat het daar zeer hinderlijk. [Indië geïllustreerd weekblad-2, 43] 

Met Du Perron wandelen wij door de Plantentuin. De tuin als zodanig schijnt hem koud te laten, maar hij keurt het in mij af, als ik bij het vrij conventionele koepeltje ter gedachtenis aan mevrouw Raffles niet dadelijk naar mijn blocnote grijp om het gedicht op te schrijven:
[Walraven – Eendagsvliegen, 307] 

Een tijdlang werd de sarong-kabaai in den ban gedaan, toen Olivia Marianne, de eerste echtgenoote van den Luitenant Gouverneur van Java, Thomas Stanford Raffles, door haar voorbeeld haar omgeving, de gansche bureaucratie en samenleving noodzaakte de Engelsche zeden te volgen en van den vroegen ochtend tot den laten avond op Europeesche wijze gekleed te gaan – wat de dames hier verschrikkelijk vonden.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd II, 14, 15] 

En dat alles omdat mevrouw Van Waliënhove sarong en kabaia een indécente kleeding vond!
De landvoogdes had zich op dit punt vrij sterk uitgelaten; ze noemde de nationale dracht nooit anders dan “het indisch nachtcostuum”; eens zelfs, boos geworden door het beweren van den heer Hagen, dat hij ’s morgens ging wandelen om de nonnaatjs te zien in wat hij “de mooiste kleeding voor een mooie vrouw” noemde, verklaarde ze, dat het haar onaangenaam was op hare ochtendwaandeling dames te ontmoeten in dit “even smakeloos als ongepast toilet”.
[Foore – Bogoriana, 53-54] 

1914 – Opening van het Treub-laboratorium, uit bijdragen van botanici van bijna alle landen gesticht ter nagedachtenis van den derden directeur van ’s Lands Plantentuin. [Indië geïllustreerd weekblad-1, 83, 85-86] 

Daarom is het denkbeeld gerezen, aan dat gedenkteeken den vorm te geven van een gebouw, bestemd voor datgene, dat tot Treub’s meest geliefkoosde en best geslaagde stichtingen mag worden gerekend, datgene tevens, waaraan hij een groot deel van zijn internationalen roem heeft te danken; de ontvangst van de wetenschappelijke gasten, die nog steeds van alle deelen der wereld naar Buitenzorg komen. M.a.w. zou aan de nagedachtenis van Treub zijn te wijden een Laboratorium, in het bijzonder bestemd om den buitenlandschen natuuronderzoekers tot werkplaats te dienen. Kiest men dien vorm voor het monument, dan zal zijn beeltenis, in het front of in het voorportaal ervan, meer tot haar recht komen dan op elke andere wijze. [De Locomotief, 5 December 1910] 
Tevens te zien een lijst met de namen van de wetenschappers die in het laboratorium hebben gewerkt.

En nu begint de waarde van Tjibodas bergtuin pas echt te stijgen en komt de tijd, dat Tjibodas naam krijgt. Dat vindt zijn oorzaak daarin, dat de belangrijke invloed van Melchior Treubs directeurschap na enkele jaren overal begint door te werken. De Plantentuin begint meer nog de attentie te trekken van de geleerde wereld en Treub weet door de macht van zijn persoonlijkheid steeds meer Europeesche botanisten naar den tropischen Hortus te lokken, waar niet enkel de betere werkgelegenheid en de belangwekkende tropische natuur, maar ook Treubs persoon als intellectueel centrum, het verblijf zoozeer de moeite waard maakte. [Nederlandsch Indië oud & nieuw-1, 529-534] 

De volgende laboratoria zijn gouvernementsinstellingen:
I. De botanische laboratoria van ’s Lands plantentuin, ressorteerende onder het departement van economische zaken. Het hoofd is belast met het algemeen biologisch en physiologisch onderzoek van de tropische flora. Onder zijn beheer staan: a. het Treublaboratorium te Buitenzorg hetwelk gelegenheid biedt aan niet aan het departement verbonden natuuronderzoekers om aldaar werkzaam te zijn. Tal van buitenlandsche natuuronderzoekers komen in het vreemdelingenlaboratorium werken;
b. het laboratorium van den bergtuin te Tjibodas, met logeergebouw, hetwelk is bestemd voor de studie van het tropische oerbosch en de bergflora.
II. Het zoölogisch museum en laboratorium te Buitenzorg, eveneens tot ’s Lands plantentuin behoorende. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 713-715] 

Ten einde de directeur van Landbouw te kunnen ontlasten van de tijdroovende, dagelijksche bemoeienissen met de behandeling der natuurwetenschappelijke zaken bij zijn departement en hem op die wijze in staat te stellen om zijn volle aandacht te wijden aan andere belangrijke aangelegenheden, is de leiding van de gezamenlijke natuurwetenschappelijke zaken geconcentreerd in de hand van een afzonderlijk ambtenaar met den titel van ‘directeur van ’s lands plantentuin’. [De Locomotief, 23 October 1911] 

 

De directeur van ’s lands plantentuin bezat het voorrecht haar zijn gade, zeven alleraardigste dikke jongetjes het nog grooter voorrecht haar hun moeder te noemen. Ze zou even beminnelijk en zeker amusanter zijn, wanneer ze niet altijd zoo overstroomende was van teederheid voor haar achtdubbelen schat; immers ook de aardigste vrouw schijnt langdradig als ze over haar kroost spreekt, voor ongehuwden omdat ze oningewijden zijn, voor getrouwden omdat ze popelen van begeerte om over hun eigen wonderkinderen te beginnen.
[Foore – Bogoriana, 73] 

Daar ze ziet dat haar toespraak niet den minsten indruk maakt, slaat ze op eens een graftoon aan: “Ze blijven hier nooit een nacht, want de jongens hebben last om, zoodra het donker wordt, ze te verwurgen of dood te slaan."
Nauwelijks heeft mevrouw Paerel uitgesproken, of Louis, die op haar schoot leunde, springt ontzet achteruit; een gehuil als van halve wilden stijgt op uit de groep, een stem, nu niet van de béo, zegt duidelijk hoorbaar: “wat een gemeen mensch!" Teekenen worden gegeven, en zonder een woord te spreken rennen ze weg, met de beschermelingen onder den arm, de voorgalerij uit, de kanarielaan weer in.
[Foore – Bogoriana, 159-161] 

Ik weet niet hoe lang ik daar heb zitten droomen. Ik had een afspraak gemaakt met den Directeur, den heer Dr. Docters van Leeuwen, die mij wel door deze wonderen wilde rond leiden. Ik vergat heelemaal uur en tijd.... Ik dacht, dat het steeds half zeven bleef.... dat het oogenblik stil stond.
Met een schrik kwam ik terug tot tijd, werkelijkheid en bewustzijn een afspraak te hebben. En haastte mij naar de directeurswoning. En verdwaalde tusschen bamboe, palm, agave, lianen en ficus....
[Couperus – Oostwaarts, 130-132] 

En dan, wat de meeste dames missen en zij in de gegeven omstandigheden niet genoeg waardeeren kan, haar liefhebberijen; haar talent voor teekenen, haar studielust, haar botanische kennis en de prachtige gelegenheid, welke de Plantentuin biedt om die kennis te vermeerden. [Foore – Bogoriana, 179-180] 

Langzamerhand echter, voornamelijk onder het bestuur van Teysmann, werden ook vele planten uit andere landen ingevoerd, met het doel ze in Java te acclimatiseeren hetgeen ook dikwijls uitstekend gelukte. En ten slotte, dat is nog niet zoolang geleden, werden er een museum, een bibliotheek en verscheidene laboratoria voor scheikundige, botanische en artsenijkundige onderzoekingen ingericht; [De Wit – Java, 189-190] 

Verkreeg men vroeger de modellen door een in houtwol gewikkelde ruwe vorm met klei te bestrijken, om er daarna de huid overheen te spannen – nog vroeger naaide men eenvoudig de huid dicht en vulde deze met zaagsel aan – tegenwoordig wordt het dier systematisch ontleed en anatomisch tot in de kleinste deelen verzorgd en gemodelleerd. Zoo zagen wij er den voorloopigen vorm van een reusachtigen zaagvis, met een lengte van 5,32 Meter, volgens de nieuwste methode ‘gereconstrueerd’, die binnen eenige weken zal zijn voltooid. Deze nieuwere methode van conserveeren vordert hier te lande door de temperatuurs-wisselingen nog meer zorgvuldigheid dan in Europa. Men is echter thans zoo ver, dat de grootste bezwaren overwonnen zijn. [Het Indische Leven-5, 176-177] 

[1923] Dit museum werd ongeveer 18 jaren geleden, door den in 1922 gestorven, gepensionneerden Majoor Ouwens opgericht, die in zijn 16-jarigen diensttijd een schat aan voorwerpen, de Zoölogie betreffende, had weten bijeen te brengen, welke hij grootendeels op expedities en kleinere excursies verzameld en daarna geprepareerd had.
Momenteel staat het Museum onder leiding van Dr. K.W. Dammermann, die zich tot taak heeft gesteld het Museum opnieuw te organiseeren. Ten dieneinde werd het vorige jaar een Europeesch Conservator, de Heer P.Fr. Franck, geëngageerd, wiens werk het is de nieuwe aanwinsten tot biologische groepen samen te stellen, en in hunne natuurlijke levenswijze en omgeving weer te geven. [Het Indische Leven-5, 176-177] 

Uit het paleis, dat zich verheft te midden dier tropische heerlijkheid, stroomt een zee van licht.
De inlandsche jongelingen en meisjes sluipen naderbij, of ze ook iets mochten bespeuren van het schitterend toneel daarbinnen. Ze zien slanke gestalten in witte kleedjes; ze hooren rijtuigen ratelen, zweepen klappen, orders geven; ze vernemen het geruisch van satijn, het getrippel van hoge hakjes in de marmeren vestibules; dan worden al die geruchten overstemd door de eerste tonen der dansmuziek.
[Foore – Bogoriana, 1-2] 


Er zijn stoelen geplaatst op het balkon, maar het is stikdonker buiten, en juist egyptische duisternis, als in een diepe stilte – bewijs van nieuwsgierige spanning waarin het gezelschap verkeert – de intendant met zijn zakdoek wuift. Was de heer d’Hannecour gewapend geweest met het stafje ener fee, niet plotselinger had de verandering kunnen zijn, niet tooverachtiger had uit de duisternis het tooneel kunnen verrijzen, dat nu het oog der toeschouwers boeit. In een licht zoo zuiver wit als werd Bogor’s eeuwig bloeiende tuin te midden der gletschers gevonden, ligt daar de vijver, een reusachtige spiegel, gevat in groenfluweelen rand: rondom buigt zich zacht wuivend loover, de avondwind suizelt en bestrooit de glinsterende watervlakte met bloemen.
[Foore – Bogoriana, 22-23] 

De zuid- of parkzijde heeft een vooruitspringend, door zuilen gedragen middendeel met fronton en aan weerszijden eene breede galerij, waarvan het dak eveneens door zuilen geschraagd wordt. Het uitzicht dat men van hier en ook uit de schoone en reusachtig groote eetzaal geniet, is nog schooner dan dat aan de voorzijde. De vijver met zwanen bevolkt, veel grooter dan die aan de voorzijde en een onregelmatigen driehoek vormende, nadert met zijne beide peervormige verlengingen tot dicht aan den voet van het gebouw, terwijl men daarachter het oog laat weiden over reusachtige boomen, heerlijke bloemperken, een volière met prachtig gevogelte, en in het verre verschiet weder op het blauwend gebergte, aan welks langzaam oprijzende hellingen dichte bosschen en donkere ravijnen met dorpen en rijstvelden afwisselen. [Nederlandsch Indië oud & nieuw-1, 64] 

We staan aan de rand van de gewelfde vijver waarin grootbladige lotosbloemen drijven. Het paleis, doodstil, geen mens te zien, drukt in zijn pompeuze sierlijkheid iets uit, in deze jaren bijna iets naïefs en toch geladens, het doet ook denken aan L’Année dernière à Marienbad. Ik voel me hier volkomen gelukkig. Plantaardig, groen, ruisend.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 208-209] 

Na veertien dagen werd het wat rustiger en mochten we de Plantentuin. gaan bezichtigen, maar die was toen helaas erg verwaarloosd en vervuild. De britse soldaten hadden, vlakbij het paleis van de goeverneur-generaal, dat zij moesten bewaken, latrines gegraven.
[Van Heekeren – Batavia seint: Berlijn, 357] 

... wij dwalen door de vochtig-hete kassen met misschien wel 's werelds rijkste orchideeëncollectie, tot bloem geworden exotische vlinders. Weer buiten gekomen, rapen we onder de bomen wat van de glanzend rood-zwarte vruchtpitten op die u wel tot snoeren geregen hebt gezien.
[Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 113] 

We gaan een orchideeënkas binnen en drentelen langs honderden variaties, een gids volgt ons. Tante heeft een hartstochtelijke liefde voor planten en beziet de soms zeer grillige en vreemde vormen en kleuren met kennersblik en, blijkt later, lage begeerte. We komen in een tweede kas, de gids loopt voor ons uit. ‘Hier is het erg verwaarloosd vergeleken bij een jaar of wat geleden,' merkt tante op. En als we buiten zijn zegt ze: 'de bloemen in de eerste kas waren veel kostbaarder, daarom liep de gids achter ons aan.' 'Waarom? Snap ik niet,' antwoord ik onnozel. 'Adoeh jij!... omdat ik dan geen stekjes kan gappen! In de tweede kas, geeft niet!'
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 208] 

Zij hecht de plant met een u-vormig krammetje vast op een langwerpige zwarte plak varenturf, en vertelt me dat dit een larat is, die aan de straks volwassen stengel een tros van wel zes, acht of nog meer bloemen zal dragen, nu eens niet in de kleuren purper-roze en fluwelig donkerrood, maar sneeuwwit, met een zachtgroene keel.
[Haasse – Sleuteloog, 22-23] 

Mijn favoriet onder de orchideeën was de anggrek boelan, de witte maanbloem, rond van vorm, sneeuwwit, soms met tien kelken tegelijk bloeiend aan een lange stengel. Juist deze betoverende soort had vaak te kampen met een ziekte waartegen geen kruid gewassen bleek. Waren de bladeren te nat geworden door binnenwaaiende regen of overdadig begieten (aan dat laatste maakte de kebon, die ook wel eens meehielp, zich tot wanhoop van Non herhaaldelijk schuldig), dan ontstonden er doorschijnende vlekken in het bladgroen, die zwollen tot blaren, gevuld met een stinkende zwarte pap.
[Haasse – Sleuteloog, 115-117] 

Zij bleven voor mij onzichtbaar achter een hoog rek, waaraan de orchideeën hingen die de gastvrouw kweekte, ‘anggrek boelan’, de witte maanbloem.
[Haasse – Dieptelood, 411-412] 

Het oude gebouw van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel
(1913, Snuijf).

De leiding van dat departement zou in handen moeten worden gelegd van een praktisch landbouw-econoom, die op dat gebied zijn sporen had verdiend. Hij bood die werkkring aan de heer H. J. Lovink aan, destijds directeur-generaal van de landbouw bij het ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel te Den Haag. Lovink aanvaardde het voorstel en kwam in december 1909 te Buitenzorg.
[Koch – Batig slot, 47-48] 

In 1911 werd het departement van Landbouw uitgebreid met een nieuwe afdeling, die van Nijverheid en Handel. Er was in het buitenland een levendige vraag naar produkten van Nederlands-Indië ontstaan, maar de gevolgen van opkomende buitenlandse concurrentie moesten bijtijds onder ogen worden gezien.
[Koch – Batig slot, 49-50] 

Schrijver dezes was in de eerste periode van de eerste wereldoorlog op het departement van Landbouw Nijverheid en. Handel waarnemend chef van de afdeling Handel en werd in die functie enige malen op het paleis geroepen om de landvoogd inlichtingen te verstrekken. Die bleken dan details te moeten betreffen; omtrent de algemene strekking van een of andere voorgenomen maatregel en van de moeilijkheden welke bij uitvoering daarvan verwacht konden worden, was de G.G. zeer wel op de hoogte en ook een aantal details waren hem bekend.
[Koch – Batig slot, 16-17] 

De tani zou, meende hij, direct bereikt moeten worden door dorpsonderwijzers, lagere ambtenaren, wie enige elementaire landbouwkennis zou zijn bijgebracht en die deze aan de inheemse boer zouden doorgeven; demonstratie achtte hij noodzakelijk, door verstrekking van kunstmest, goed zaad, betere werktuigen e.d.
[Koch – Batig slot, 48-49] 

Lovink was een imposante persoonlijkheid. [...] Hij was een voortreffelijk onderhandelaar. Ik heb conferenties bijgewoond, waarin hij residenten die bezwaren hadden tegen de organisatie van zijn landbouw-voorlichtingsdienst, inwikkelde tot ze heengingen met het gevoel heel wat te hebben bereikt, terwijl ze in feite Lovinks denkbeelden grotendeels hadden overgenomen.
[Koch - Verantwoording, 76-77] 

[1904] Machtiging is verleend om het hoofdgebouw voor het departement van landbouw te Buitenzorg te bouwen, zijnde de kosten geraamd op f 18.852. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift -7,182] 

Het departement van Landbouw heeft proeven genomen met de verzending van Indische vruchten naar Holland. Daarheen gezonden kistjes ananas kwamen mooi aan. [De Locomotief, 5 September 1910] 

Naar wij vernemen, is thans de officieele titel van den directeur van Landbouw met ingang van 1 dezer: Directeur van Landbouw, Nijverheid en Handel, [De Locomotief, 9 September 1911] 

Volgens de Javabode is besloten op het gedeelte van het departementsgebouw – n.l. het zuidelijk gedeelte van den linkervleugel en het achtergebouw – dat thans nog niet van een verdieping is voorzien, een verdieping aan te brengen, welke 8 lokalen zal bevatten. [De Locomotief, 4 April 1917] 

Bij het departement van economische zaken is sedert 1918 te Buitenzorg een afdeling ‘Nijverheid’ welke in den meest uitgebreiden zin voorlichting verschaft, zoowel aan de Europeesche als aan de inheemsche industrie. Onder het hoofd van deze afdeeling zijn nijverheidsconsulenten werkzaam. Onderzoekingen worden verricht en voorlichting verstrekt in het belang van de steen- en pannenbakkerij, van de leerlooierij, terwijl de textielnijverheid wordt bevorderd. Mede wordt gelegenheid gegeven tot het ontvangen van practisch onderricht. [Geïllustreerde Encyclopaedie, 463-465] 

Plaats van het voormalig Kantoor Algemene [Gouvernements] Secretarie.

Uit de Bataviasche Courant van 1827 blijkt, dat Gang Secretarie [in Batavia] werd aangelegd op het “plein” der “voormalige” Secretarie. Reeds in 1825 was deze eerste Secretarie voor afbraak verkocht. Wij bespeuren echter tegelijk het bestaan eener nieuwe Secretarie eenige huizen van de Harmonie af aan Koningsplein Noord of op Rijswijk. In het begin van 1829 liet Du Bus deze tweede Secretarie evenzoo verkoopen, nadat hij de heeren pennisten had gehuisvest in het paleis aan het Waterlooplein. Anno 1836 verhuisde een deel daarvan naar Buitenzorg. In 1847 bracht de G.-G. Rochussen de heele Secretarie van Buitenzorg en Waterlooplein over naar eene derde Secretarie op Koningsplein Noord, vanwaar zij onder Van Rees weer naar Buitenzorg is verhuisd. [Oud Batavia I, 397 Noot] 

Een van de belangrijkste functies van die staf was, er op toe te zien dat geen voorstel de gouverneur-generaal bereikte waarover niet alle in aanmerking komende instanties advies hadden uitgebracht en dat beslissingen van de gouverneur-generaal kenbaar werden gemaakt aan alle daarvoor in aanmerking komende gezagdragers. Aldus werd in het gehele gouvernementsapparaat de eenheid van beleid bevorderd. Ook droeg de Algemene Secretarie zorg voor het bijeenbrengen van alle belangrijke stukken uit dat gehele apparaat die opgenomen werden in de z.g. mailrapporten welke wekelijks aan de minister van koloniën werden toegezonden, en voor het opstellen van het concept voor het jaarlijks Koloniaal Verslag dat in zijn definitieve vorm door de minister aan de Staten-Generaal werd voorgelegd. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 157] 

... ze scheldt zichzelve kinderachtig, veeleischend, ondankbaar; ze tracht mevrouw De Bruining na te spreken, die betrekkelijk kalm verklaren kon: “Ja, zie je, onze mannen, dat zijn eigenlijk onze mannen niet; die zijn van de secretarie,” en ze neemt zich voor, evenals zij, afstand te doen ten behoeve der secretarie.
[Foore – Bogoriana, 125] 

Van Twist had behoefte had aan “een betrouwbare en zaakkundige ambtenarenstaf. En die ontbrak maar al te zeer. Het kostte de grootste inspanning, op de algemene sekretarie iemand te vinden die het koloniaal verslag kon opstellen.
[Du Perron – Verzameld Werk IV, 641-642] 

Met een vaak hinderlijke neuswijsheid werd de wenselijkheid van een maatregel die door een departement werd voorgesteld, door secretarie-ambtenaren beoordeeld. En doordat de algemene secretarie fungeerde als een trechter, waardoor al wat van de departementen kwam de gouverneur-generaal bereikte, had zij op de beslissing van de landvoogd een invloed, die aan louter administratieve ambtenaren niet toekwam.
[Koch – Verantwoording, 80] 

Van Heutsz kon iemand de mantel uitvegen in een taal waar geen woord Frans in was. Op de Algemene Secretarie gingen stukken met in de marge geplaatste disposities en opmerkingen van de G.G. meermalen van hand tot hand, en dan was er grote pret om de ongezouten kenschetsing van wat hem in een stuk onlogisch voorkwam.
[Koch – Batig slot, 8] 

Het ambtenaren-apparaat (het blijvende in de Nederlands-Indische maatschappij, waar G.G.’s kwamen en gingen, en dat z’n centrum vond in de Generale Secretarie te Buitenzorg, waarvan eens Welter het hoofd was, opgevolgd door andere Welters) probeerde dus op alle wijzen de Sarekat Islam-beweging het leven zo moeilijk mogelijk te maken en met behulp van allerlei bepalingen, die zowel het vergaderen als de uitingen van de pers buitengewoon moeilijk maakten, slaagde men er altijd in, een volksbeweging in staat van beschuldiging te stellen en het zover te brengen, dat men bewijzen in handen had dat een of ander voorschrift was overtreden en dat de rust en orde in gevaar waren gebracht. En als er geen bewijzen waren, handelde men zonder bewijzen!.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 39-41] 

De Graeff had een voorspoedige ambtelijke loopbaan achter de rug. Hij was als jong ambtenaar op de Algemene Secretarie te Buitenzorg geplaatst, was een plichtmatig werker en kwam in dat bureaucratische milieu snel vooruit.
[Koch – Batig slot, 35-36] 

“Waar bij?” herhaalt de heer De Bruining opgewonden. “Wel ... maar, ’t is waar! Je weet het nog niet. Daar is me Verschuere benoemd ...”
“Benoemd? Tot ... tot eersten gouvernements-secretaris?’
“Ja. En dat terwijl Van Heuvel er het volste recht op had, terwijl het hem beloofd was; hij is resident van Krawang gemaakt, de arme drommel!”
“Mijn hemel, Daan! Verschuere ...”
“Ja, je moogt wel schrikken.”
[Foore – Bogoriana, 41-42] 

Over wandaden van het leger op Java kwamen ter Algemene Secretarie regelmatig brieven voor de landvoogd binnen. Duidelijk staat mij één daarvan, in onbeholpen Indonesisch geschreven, nog voor de geest: een Javaanse vrouw beklaagde zich erover dat haar kampong door het leger was platgebrand en de mannelijke bevolking vermoord. Die brieven werden volgens de gebruikelijke procedure gezonden naar de legercommandant ‘voor beschouwingen en raad’. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 1016 noot]