Cimahi

Er was eens een tehuis, waar op zekere dag een nieuwe beheerder kwam, een man, zelf voortgekomen uit de Hollandse volksklasse en die lang geen slecht karakter had. Maar hij was vroeger sergeant-majoor geweest en was dus gewoon te werken ‘volgens de reglementen’. Welnu, hij schakelde zijn gezond verstand uit en begon te werken volgens de reglementen, die hij zichzelf misschien wel had geschapen, en waarin o.a. stond, dat de beheerder van het tehuis elke avond een hoofdstuk uit de Bijbel zou lezen, zo nodig daaraan nog enige beschouwingen zou vastknopen om dan deze plechtigheid te besluiten met een gebed, volgens het orthodoxe recept, vooral wat de lengte ervan betrof.
[Walraven – Eendagsvliegen, 98-99] 

En de beheerder van het tehuis, die dan toch sergeant-majoor was geweest en op Atjeh vuur had gezien, en die dus wel het een en ander had beleefd, zei mij op een avond, toen wij alleen waren: ‘Weet je met wie je de meeste last hebt? Met die fijnen!’
[Walraven – Eendagsvliegen, 100-101] 

Ook de Militaire Tehuizen werken voordeelig op de moraliteit van den militair, omdat men in Indië zoo verstandig is, die ‘tehuizen’ niet te vergiftigen door onnoodig vroomheidsvertoon of ongenietbaar te maken door bijbelteksten en zedespreuken. Hier te lande zijn ze maar al te dikwijls een plaats, waar de soldaat zich per se moet vervelen in zedige braafheid. In Indië zijn ze de gezellige plek waar hij voor een oogenblik zonder jenever, zich thuis en gewoon mensch kan voelen.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 120-122] 

Omtrent de manier, waarop het Christelijk karakter der instelling tot uiting behoort te komen, bestaat verschil van meening. Waar de militaire tehuizen in het openbaar besproken worden, kan men telkens weer opmerken, dat sprekers van verschillende richtingen hun sympathie betuigen met een heel breed standpunt: een huiselijk milieu, waarop de Christelijke geest zijn stempel drukt, maar geen kerkelijke richting of leerstelligheid. [Christelijk Militair Tehuis, 3, 5, 9] 

Dat dit verbod een voor Indië enorm groot belang zal zijn, kan blijken uit de douane-statistieken, die wijzen op een geregelde sterke toename van den invoer van bier, wijn, likeuren en jenever in Indië, terwijl het drankgebruik onder de Europeesche militairen ontzaggelijk is verminderd, tengevolge van de verbetering hunner maatschappelijke positie, waardoor het meerendeel der onderofficieren een vroeg huwelijk sluit. Dit resultaat van de door de Christelijke zoowel als door de sociaal-democratische groepen gevoerde ethische politiek, mag in het voorbijgaan wel even worden vastgelegd. Maar aan de andere zijde werd geconstateerd, dat in tegenstelling met 20 jaren terug, thans in de Preanger, de grootste en mooiste residentie van Java, in elke desa wijn en jenever is te verkrijgen, terwijl in de kleinste waroeng zelfs bier verkocht wordt. Dit zijn sprekende feiten. [Indië, geïllustreerd weekblad, 7, 232-234] 

Naar Aneta ons uit Den Haag seint heeft het Tweede Kamerlid de heer dr. L.N. Deckers (r.k.) tot den minister van koloniën, dr. J.C. Koningsberger de volgende schriftelijke vragen gericht:
Is het den minister bekend, dat het legerbestuur aan de R.K. onderofficiersver. Sint Ignatius op een dezerzijds gedane vraag heeft medegedeeld dat het concubinaat in de kazernes nog is toegelaten? Is de minister bereid maatregelen te nemen ter bevordering van het verbieden van het concubinaat? [de Locomotief, 15 Januari 1927 (3,1)] 
De Locomotief, 29 Januari 1927 (3,2): [...] De minister deelt den heer Deckers in zijn antwoord mede, dat hij niet in bezit is van ambtelijke bescheiden nopens een mededeeling ter zake van het Legerbestuur aan de R.K. Onderofficiers-vereeniging St. Ignatius, waaruit zou blijken, dat het concubinaat in de kazernes nog zou zijn toegelaten. De minister verwijst den heer dr. Deckers voorts naar de Memorie van Antwoord op het Voorloopig Verslag van de Eerst Kamer betreffende de vorige Indische begrooting, zulks ten bewijze, dat de minister ten volle bereid is mede te werken, opdat t concubinaat zoo spoedig mogelijk worde afgeschaft.

... dat kazerneconcubinaat dat al in de tijd van de Compagnie was voorgekomen, werd in 1836 officieel goedgekeurd. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 65] 

Een bijzonder Indisch vraagstuk heeft jarenlang het kazerneconcubinaat opgeleverd. Het was om verschillende redenen, onder andere om het contact met de locale bevolking te beperken en geslachtsziekten te voorkomen, wenschelijk, dat de militairen vergezeld werden door vrouwen, op wie eenige controle mogelijk was en die zelf een vreemd element ter plaatse vormden. De bezoldiging der onderofficieren en minderen was zoodanig, dat een huwelijk, althans voor de Europeanen onder hen met vrouwen van hun eigen landaard niet mogelijk was. [Insulinde, 157-158] 

[1920] De nieuwe onderofficiers-sociëteit zal dezer dagen feestelijk worden geopend. → [Het Indische Leven-1-31, 612] 

In 1922 werd te Tjimahi opgericht de centrale ‘Leergang tot opleiding van onderofficieren van de Militaire Administratie‘. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N.-I., 752-753] 

De tangsi was het militaire kampement waar soldaten-manschappen, korporaals en soms onderofficieren van het ‘Koninklijk Nederlandsch-Indische Leger’ in waren ondergebracht.
[Scholte – Anak kompenie, 2-5] 

Begin 1900 lag het Corps genietroepen in Tjimahi. Dat betrof toen de staf, drie compagnieën en de ‘spoorweg- en telegraafcompagnie’. De genie was belast ‘met alle bouw-technische aangelegenheden, het leger betreffende, in het bijzonder, zoowel in vredes- als in oorlogstijd, met het ontwerpen, den bouw en het onderhoud van ’s lands verdedigingswerken, en van de gebouwen en verdere inrichtingen, zoo voor het personeel als het materiaal van het legeren met het beheer der genie-voorraden. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-16, 195] 

Echter, bij een corps als de Genie, waar men elkander kende en altijd bij elkaar bleef, ging alles vanzelf, en vooral bij de telegraaf-afdeling (de studentencompagnie, zooals de mannen van schop en pikhouweel afgunstig zeiden) was het een ware familie, waar zelden een dissonant werd gehoord. Moeilijke karakters werden eenvoudig verwijderd door den kapitein, want een telegrafist werd bij oefeningen en manoeuvres aan zichzelf overgelaten, ingedeeld bij andere legerafdeelingen of bij den Generale Staf,
[Walraven – Op de grens, 171-172] 

Feitelijk was het een lui leventje. De dienst begon om half zes, en bij de telegraafcompagnie had men soms de grootste moeite de menschen bezig te houden. Het prettigst vond ik de militaire marsch op Donderdag, met den ransel op. Zeventien kilometer bergterrein of twintig op vlak terrein, dat deerde mij niet. Maar velen deerde het wel, en allerlei ‘akals’ werden verzonnen om er zich aan te onttrekken. Dat kwam door de compagniesziekten, waarover ik niet meer spreken zal. Toen ik later bureauman was geworden, heb ik dikwijls vanuit het raam met leede oogen mijn eigen korps zien voorbijtrekken, en had ik graag meegegaan.
[Walraven – Op de grens, 172-174] 

Dergelijke drinkgelagen komen onder de genietroepen méér voor, zegt de correspondent.
Den buitenstaander geeft dit verhaal een vreemden indruk van de tucht in een deel van het Indische leger. Een sergeant die des avonds laat meedoet aan een drinkpartij in de kazerne en zelfs toelaat dat gestraften eraan deelnemen!
’t Schijnt bij de genie een vrijgevochten boel te wezen. [De Locomotief, 24 Mei 1910] 

Er waren in het kamp altijd wel gevallen van dysenterie, maar door snel maatregelen te nemen bleven ze meestal beperkt tot een tien- of twintigtal. Maar deze keer brak er een epidemie uit die niet te stuiten leek. Er waren al honderden patiënten. De ziekenzaal was spoedig overvol en het buitenhospitaal wilde niemand meer opnemen. Er moesten barakken worden ontruimd die met prikkeldraad omgeven werden. Bovendien waren er ernstige gevallen bij. De patiënten hadden vaak hoge koorts, ze begonnen te ijlen en liepen als in trance naar de overbezette latrines. Overal op de grond zag je druppels bloed.
[Nieuwenhuys – Een beetje oorlog, 94] 

Op de foto: zou de barak boven het woord Subroto gelegen hebben.

Meneer Cornet overleefde weliswaar Tjiater, maar hij stierf in de krijgsgevangenschap te Tjimahi van uitputting en dysenterie nog voor er drie maanden om waren. Mevrouw had het per gesmokkeld briefje vernomen, lang voordat het officiële bericht kwam.
[Mahieu – Verzameld werk, 346] 

Mijn ingewanden begonnen zo te spoken, dat ik het kamphospitaal indraaide. Dat was meestal het begin van het einde, maar ik heb het gehaald, hoe weet ik niet precies. Ik weet wel, dat ik op een gegeven ogenblik, naar het aantal ligweken gerekend de oudste patiënt was.
[Alberts – Namen noemen, 150] 

Natuurlijk kreeg ik ook weer eens dysenterie ...
[Vroman – Warm, 71-73] 

De Japanners hadden namelijk besloten in Tjimahi, even te noorden van Bandoeng, een grote vergaarbak te maken. Een kamp van tienduizend man. Op een middag, na een maand of vijf, werden we erheen gereden. Ditmaal ging het transport bijzonder snel. En toen we er aankwamen was het kamp – de kazerne van het tiende bataljon infanterie – nog bijna leeg.
[Alberts – Namen noemen, 148-149] 

Een aantal burgergeïnterneerden is uit het L.O.G. overgebracht naar kampen in Tjimahi, waar door de voortdurende afvoer van krijgsgevangenen naar bestemmingen buiten Java nu voldoende plaats is. Ik hoorde, dat het de bedoeling van de Japanners is om van het plaatsje Tjimahi een groot interneringskamp voor burgers te maken. De geïnterneerden uit de vijf kampen in de stad zullen geleidelijk op transport worden gesteld, terwijl ook nog zoveel mogelijk burgers uit andere steden naar Tjimahi zullen worden overgebracht.
[Bouwer – Het vermoorde land, 184] 

Het schijnt, dat een commissie ingesteld door het Japanse opperbevel, verschillende kampen heeft bezocht en over inrichting en behandeling een vernietigend oordeel heeft uitgesproken. Als ik zoiets hoor, ruik ik al bij voorbaat de Japanse propaganda, want voor mij staat vast, dat de Japanners zich er niets aan gelegen laten liggen, of krijgsgevangenen, vrouwelijke en mannelijke geïnterneerden behoorlijk worden behandeld en voldoende te eten krijgen. Het tegendeel is veeleer waar.
[Bouwer – Het vermoorde land, 209] 

Uit de resterende burgerkampen in de stad – het L.O.G., het Klooster 'Maria Sterre der Zee' en het 'Palace-hotel' – zijn ongeveer 300 geïnterneerden naar Tjimahi overgebracht. De anderen zullen na verloop van tijd volgen. Men hecht aan deze transporten algemeen grote betekenis, maar ik geloof niet, dat daarvoor reden is. Mijns inziens is deze concentratie onvermijdelijk, omdat de bewaking en verzorging van de aparte kampen op verschillende punten van de stad teveel personeel kost, dat voor andere doeleinden nodig is.
[Bouwer – Het vermoorde land, 215] 

Eerder schreven wij dat in juni een groep Indisch-Nederlandse krijgsgevangenen (en een gemengde groep technici) uit Bandoeng naar Tjimahi werd overgebracht. De binnenkomenden zagen dat er in het grootste kamp aldaar kooien waren gemaakt in de openlucht en vernamen dat krijgsgevangenen die met de buitenwereld contact hadden gehad, in die kooien werden gestopt en dagenlang niets te eten of te drinken kregen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 643-644] 

Adoeh, ons entree in het 4de en 9de Bat, waar alle tawanans kaal waren als galeiboeven. Ach, niet alleen al die lelijkheid, maar vooral de schande! Maar alsjeblieft, binnen twee dagen moest alles botak zijn, want anders ....! Onze kampbarbiers hadden drukke dagen. Eigenlijk was iedereen barbier die in het gelukkige bezit was van een tondeuze.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 163-164] 

Tegenstellingen als in Tjihapit deden zich ook in het grote kamp (vroeger van het IVde en IXde bataljon 101-102) te Tjimahi voor. Een daar geïnterneerde vroegere assistent-resident, B. de Jong, meende dat van de kampleiding weinig uitging om aanvullende levensmiddelen naar behoeften te verdelen, zodat ‘honderden de hongerdood stierven’, en ergerde zich eraan dat die leiding anderzijds bij het tegengaan van de kampsmokkel Japanse dreigementen overnam; [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 797-798] 

En daar, in Tjimahi begonnen we aan de laatste, ruim anderhalf jaar. De honger kwam nu in al zijn geweld naar voren. Eerst nog in verhalen van anderen, maar al gauw echt en onwezenlijk tegelijk
[Alberts – Een kolonie, 99-100] 

Toen het kamp van het IVde en IXde bataljon in Tjimahi als mannen-interneringskamp ging fungeren, was er bijvoorbeeld aanvankelijk geen toestel maar de daar mede geïnterneerde Chinezen zetten er een in elkaar en verborgen het in het lijkenhuisje dat de Japanners, bevreesd als zij waren voor besmetting, niet waagden te betreden. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 803-804] 

In het mannenkamp Tjimahi was er één pakket voor elke acht geïnterneerden; de Amerikanen onder dezen kregen elk een heel pakket, maar dat accepteerden zij niet: ze deelden gelijk-op. ‘Achteraf’, aldus een der mannen, ‘blijkt er veel gestolen te zijn, eerst door Japanners, dan door Indonesische politie, dan door eigen mensen’ [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 798-800] 

De vermoedelijke oorzaak is, dat ook al werd er veel gegeven, het toch geen zoden aan de dijk zette, toen het over de duizenden krijgsgevangenen en geïnterneerden werd verdeeld.
[Bouwer – Het vermoorde land, 260] 

Er mogen briefkaarten met 25 woorden in blokletters worden geschreven aan de burgergeïnterneerden in de kampen in Tjimahi. Overal elders is dat al geruime tijd toegestaan, maar resident Komiyama heeft het hier nog steeds weten tegen te houden. Nu was het bevel echter afkomstig uit Batavia. Er mag door de geïnterneerden niet worden teruggeschreven.
[Bouwer – Het vermoorde land, 221b] 

Toen ik in dienst was, of kwam, toen was daar commandant van het Korps Genietroepen de heer De Gaay Fortman, die nu nog burgemeester van Dordt is. Een vroom man, die je met een psalm op de lippen in de nor draaide voor een onbeteekenend vergrijp. Hij leefde volgens het stelsel van ‘de straffende hand van den slaanden God’. God zal er hem wel rekenschap van vragen hiernamaals, als God tenminste zulke dingen doet. Na een jaar vertrok deze vrome man en werd vervangen door ‘de neus’. Dat was kapitein Kramers, die alleen maar kapitein kon worden en nooit majoor, omdat hij wel eens dronk, en een Inlandsche vrouw had, en meer van die eigenaardigheden.
[Walraven – Brieven, 181-182] 

Hij werd al droeviger in zijn relazen, en ten slotte begon hij over zijn vrouw, die een Inlandsche was, en die hem dien morgen zoo ‘zuur’ ontvangen had, toen hij uit de nor kwam. Zij wilde heelemaal niet lief tegen hem zijn, en in zulke oogenblikken heeft een man toch behoefte aan en lieve vrouw, is ’t waar of niet?
Bij dit verhaal lachte niemand, maar allemaal schenen zij met bitterheid te denken aan ‘dat kreng’, dat zoo slecht haar vrouwelijke plichten bleek te verstaan.
[Walraven – Op de grens, 169] 

Sommige mensen dragen straffen met een gemakkelijke gelatenheid, dat zijn de gelukkigen. Maar er zijn anderen, die deze straffen voelen als een persoonlijke belediging en het nooit vergeten! Welk mens met enig zelfrespect verdraagt vrijheidsberoving, opsluiting van vijf uur namiddag tot aan de dageraad in een hok met wandluizen, waar het pikdonker is en waar slechts een houten slaaptafel staat?
[Walraven – Eendagsvliegen, 101-104] 

In de nabijgelegen garnizoensplaats Tjimahi zijn de totok-vrouwen al in kampen ondergebracht en wel in de kazernes van het z.g. Treinkampement. Er zijn daar ook al grote vorderingen gemaakt bij de internering van Indo-Europese vrouwen, die in de kazernes van het 6e Bataljon zullen worden ondergebracht. De ruimte in het Treinkampement is veel te klein. De toestanden zijn schandalig.
[Bouwer – Het vermoorde land, 143] 

Verhuizing van 's Landsopvoedingsgesticht naar Tjimahi-treinkampement. Reuze rotzooi. Tocht met zwaar opgeladen kar dwars door de stad. Vele vrouwen krijgen klappen. Corry presteert het om in toko's, warongs en zelfs in een huis in Tjimahi voor de ramen te zitten met allerlei inlanders. 17 km sjouwen. Toch niet bijzonder ruw. In Tjimahi op open grasveld aangetreden in de gloeiende zon.
[Kan – Burma dagboek, 15] 

Van het LOG is mijn vader een maand later getransporteerd naar het Treinkampement Tjimahi ten noordwesten van Bandoeng. Ook daar hebben we hem nog enkele malen bezocht. Daarna is hij uit ons zicht verdwenen. [Vindplaatsen, 65] 

Ik: Ja, overste, maar ik heb bij de minderen al mijn vrienden. Is het niet mogelijk dat Rayer met ons mee gaat naar 't zesde?
Overste (lacht vertederd): Dacht ik wel dat er bezwaren zouden zijn. Maar Rayer kan onmogelijk mee naar 't zesde. Dus dan gaat u uit elkaar. U moet het zelf weten maar uw werk is dan kapot!
Ik: Ja... ik kan hierin niet zelf beslissen. Geeft u uw bevelen s.v.p.
Overste: U blijft hier. Volgende kwestie.
[Kan – Burma dagboek, 24-25] 

Van Bergartillerie naar treinkampement (overste De Vries). Weer verhuisd naar luchtdoelartillerie. Bij elke verhuizing verloor je weer spullen. Totdat je alleen je hemd overhield heeft de Jap ons verhuisd.
[Bloem – Vaders van betekenis, 76] 

Maar als hij in het concentratiekamp
‘s avonds ver-weg de donkre gamelan hoorde
terwijl de blanda zwaar en snorkend sliep,
was het of hem een gouden kris doorboorde
en hem zijn moeder zacht een dringend riep ...
[Brandt in Indië – Indonesië, 80] 

Gisteren (maandag) met zijn allen naar 't 'zesde' geweest om daar een speech van een Jap. generaal te horen. Het werd ten slotte een overste, die vertelde dat we maar vooral heel zoet en gehoorzaam moesten zijn en nog een heleboel wat natuurlijk niemand kon verstaan. Toen 't uit was kwam de tolk Baumgarten en vertaalde het een en ander. Zei o.a. dat we in de toekomst volgens de Conventie van Genève behandeld zouden worden, maar dat werd door andere tolken en door de commandant van 't 6de direct tegengesproken, zodat we ± 3 uur onderweg zijn geweest terwijl nu niemand het juiste schijnt te weten.
[Kan – Burma dagboek, 64-65] 

 

In de kampen in Tjimahi zitten vrijwel alle hoge Nederlands-Indische ambtenaren, die ondanks jarenlange moedwillige uithongering, zeker nog wel bij machte zijn om voorlopig het bewind over te nemen. Plannen zijn uitgewerkt, maatregelen zijn ontworpen, taken zijn vastgesteld.
[Bouwer – Het vermoorde land, 374-375] 

Elders op Java namen de interneringen, aansluitend op de voor Batavia geldende verordening no. 33, meer tijd in beslag.
Woningen en een barak in Tjimahi (het Baros-kamp) werden in december de gedwongen verblijfplaats van ca. twaalfhonderd vrouwen en kinderen uit die plaats en haar omgeving. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 349] 

De prominenten onder die mannen (de bestuursambtenaren met de rang van assistent-resident of hoger) hadden zij van meet af aan als een aparte groep behandeld: zij waren in '42 mèt anderen opgesloten in de Struiswijk-gevangenis te Batavia en midden '43 in de Soekamiskin-gevangenis bij Bandoeng en zij werden in '44 in het door de krijgsgevangenen verlaten Knil-kampement Baros (Tjimahi) opgesloten. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 745-747] 

De Struiswijk- en de Soekamiskin-gevangenis werden begin '44 als interneringsoord voor mannen opgeheven. Uit beide gevangenissen werden de meeste geïnterneerden naar het kamp van het XV de bataljon in Bandoeng overgebracht, de prominenten evenwel eerst naar het kamp van het IVde en IXde bataljon in Tjimahi en vervolgens, in oktober '44, naar een ander kamp in diezelfde plaats: Baros III. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 839] 

De hooggeplaatste Japanner sprak vanuit zijn oprechte overtuiging dat de nietswaardige geïnterneerden die hun vaderland verloren en dus eigenlijk nergens meer recht op hadden (‘jullie zijn als snippers papier, weggewaaid door de wind’, zei eens de Japanse commandant van het mannen-interneringskamp Baros te Tjimahi), al dankbaar moesten zijn voor het feit dat hij zich verwaardigde, het woord tot hen te richten. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 751-752] 

Misdragingen waren er ook in het Baros-kamp te Tjimahi, waar in juli '44 ca. zeventienhonderd mannen en jongens geïnterneerd werden. Een Nederlander lichtte ons in '85 in dat er van de twaalf jeugdleiders in zijn barak, ‘allemaal onderwijs-inspecteurs, broeders, een professor, mannen om u tegen te zeggen’, slechts twee of drie waren die zich niet misdroegen; [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 774-775] 

Baros was bepaald minder riant dan het Bataljon. De barakken konden geen enkele vergelijking met welk kamp ook doorstaan. Het was vooral vervelend, dat de daken van de barakken waren gefabriceerd van een soort stro of gedroogd gras, dat geheel beantwoordde aan de voorstelling, die een wandluis van het paradijs moet hebben gehad. Ze regenden naar beneden.
[Alberts – Een kolonie, 101-102] [Leven op de rand, 119] 

Als gevolg van de concentraties waren al die kampen buitensporig vol geraakt. Vervuilde complexen waren het, waar men het miniem-kleine hoekje dat men had weten te behouden, weer met nieuwgekomenen had moeten delen. Honger en dorst werd er geleden, goede kleding en goed schoeisel waren er niet meer en mede door het vrijwel totaal gebrek aan medicamenten waren de sterftecijfers vooral in '45 angstwekkend hoog opgelopen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11c, 523-525a] 

‘Hoe vreselijk de toestanden in deze kampen ook geweest mogen zijn, men mist er toch de opzettelijke van hoger hand geboden kwaadaardigheid van Hitlers’ kampen’.
[Alberts – Een kolonie, 5-6] 

... hij had in het kamp Baros III met geïnterneerde hoofdbestuursleden van het Indo-Europees Verbond kunnen spreken – zij hadden zich bezorgd getoond omdat, naarmate meer tegemoet gekomen zou worden aan de wensen der Indonesiërs, de Indische Nederlanders sterker in het nauw zouden geraken. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11c, 532-533] 

Dit nu lag anders in het kamp Baros III te Tjimahi, het kamp der prominenten. Daar had zich in '44-‘45 een groep gevormd die het als haar natuurlijke taak zag om, als bij een onverwachte capitulatie van de Japanners de luitenant-gouverneur-generaal of een door hem gemachtigde autoriteit niet ter plaatse zou zijn, het hoogste gezag van de Japanners over te nemen. Dat zou dan dienen te geschieden door mr. H.J. Spit, de vice-president van de Raad van Nederlands-Indië. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11c, 533-535] 

De dood kwam soms in de gelederen grijpen langs den weg van typhus en dysenterie, de echte ziekten van Bandoeng en ommelanden, althans destijds. Speciaal na een oefening of een manoeuvre druppelden de patiënten elke minuut het hospitaal binnen, en wie kwam te liggen achter het scherm op zaal I, die kwam er gewoonlijk niet meer levend vandaan, een enkele uitzondering daargelaten. Dan werd ik dikwijls geroepen, als trouw bezoeker van het Militair Tehuis, door den sergeant-ziekenverpleger Post, en zat ik soms langen tijd achter dat scherm, op een stoeltje bij het bed van een kameraad, hopende dat die zijn ogen nog eens zou openen en mij zien en misschien iets zou zeggen. Maar in de meeste gevallen liep het uit op een langzamen marsch, met een tamboer en een hoornblazer voorop, naar het kerkhof aan den voet van den Leugenaarsberg (Goenoeng Bohong), waar de ruwe kist, als een trog, in de natten grond werd neergelaten.
[Walraven – Op de grens, 174-175] 

Op het kerkhof Goenoeng Bohong ben ik geweest. Het ligt wel mooi, aan den voet van het Leugenaarsbergje, op een glooiend terrein. Maar het wordt niet meer gebruikt, want het grondwater maakt begraven hier afstotelijk voor de achterblijvenden. Men heeft nu een nieuw militair kerkhof op Leuwigadjah, den weg naar Baros uit. De graven op Goenoeng Bohong zijn veelal niet van opschriften voorzien en ik vond niets terug van wat ik daar zelf had helpen brengen, of van wat ik wist, dat daar behoorde te zijn.
[Walraven – Eendagsvliegen, 115-117 

Langs gebaande en ongebaande wegen gingen vader en dochter naar één van de omliggende ‘tjotten’ rond Tjimahi. Te beginnen met de gunung Bohong, (bohong = leugen, fop) waarschijnlijk zo genoemd omdat hij geen echte berg was, al stak hij pretentieus zijn kop in de laagst hangende wolken wanneer die toevallig voorbijdreven op mistige dagen. Aan het eind van hun klim op de pseudo-berg aten ze de meegebrachte boterhammen, terwijl ze het wijde panorama rondom in zich opnamen.
[Scholte – Anak kompenie, 83-84] 

De twee commanderende Japanse officieren ‘bedronken zich na afloop van de executie’, aldus een Nederlandse kapitein die als een van de twee tolken was opgetreden, ‘om, zoals zij ons, tolken, verklaarden, de ellende te kunnen vergeten.’ De Japanse kampcommandant (van wie verteld was dat hij naar het Japanse hoofdkwartier in Bandoeng was gegaan om er gratie te bepleiten) legde de volgende ochtend een krans op de graven. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 627-629] 

[1945] Vier miljoen doden. Op een bevolking van 68 miljoen waren er volgens een studie van de Verenigde Naties maar liefst vier miljoen doden gevallen in Indonesië, bijna 6 procent van het land. Het is internationaal nauwelijks doorgedrongen maar Indonesië kwam als een van de zwaarst getroffen landen uit de Tweede Wereldoorlog: één op de zeventien inwoners leefde niet meer. Qua dodental was Indonesië het vijfde land ter wereld (na de Sovjet-Unie, China, Duitsland en Polen en vóór Japan); qua burgerdoden was het zelfs het eerste.
[Reybrouck – Revolusi, 290] 

Zijn kazerne staat temidden van kampoengs, die broeihaarden zijn van venerische ziekten en slechts zeer bijzondere mensen blijven daarvan vrij. Van het transport waarmee ik in Indië kwam, bleef slechts vijf percent vrij van geslachtsziekten en het was een grotendeels in Holland geselecteerd transport, aangeworven voor een bepaalde dienst waarvoor goede lagere schoolkennis werd vereist, hetgeen ook op een examen vooraf werd onderzocht. Wanneer er van deze betrekkelijk superieure groep dus vijfennegentig percent sneuvelden in de kampong, hoe zal het dan zijn met andere contingenten, die naar dit land worden gebracht? Iedere verbandkamer in ieder militair hospitaal kan u daarop het antwoord geven.
[Walraven – Eendagsvliegen, 101-104] 

Bandoeng mag van geluk spreken dat het in zijn nabijheid een inrichting heeft die bij het totaal gemis van een gelegenheid tot verpleging van ernstige zieken – welk gemis zich in den laatsten tijd sterk deed gevoelen [cholera] – in deze behoefte voorziet. Ik bedoel het militair hospitaal te Tjimahi. Behalve militairen, worden daar ook particulieren en ambtenaren opgenomen, tegen een tarief van f 2 tot f 7.50 daags, waaronder begrepen voeding en verpleging, geneeskundige behandeling en operatie, genees- en verbandmiddelen. Voor gepensioneerden wordt niet meer dan hoogstens de helft van zijn pensioen per maand berekend. Sedert de oprichting van het hospitaal in 1897 werd reeds een groot aantal niet-militaire patiënten daar verpleegd en, op een zeldzame uitzondering na, mochten zij zich in een herstelde gezondheid verheugen. [De Locomotief, 14 Juni 1910] 

... maar hij had toch al de ziekte te pakken, die 90 procent van de kolonialen hebben, n.l. venerische ziekte.
[Walraven – Brieven, 141] 

De dood kwam soms in de gelederen grijpen langs den weg van typhus en dysenterie, de echte ziekten van Bandoeng en ommelanden, althans destijds. Speciaal na een oefening of een manoeuvre druppelden de patiënten elke minuut het hospitaal binnen, en wie kwam te liggen achter het scherm op zaal I, die kwam er gewoonlijk niet meer levend vandaan, een enkele uitzondering daargelaten. Dan werd ik dikwijls geroepen, als trouw bezoeker van het Militair Tehuis, door den sergeant-ziekenverpleger Post, en zat ik soms langen tijd achter dat scherm, op een stoeltje bij het bed van een kameraad, hopende dat die zijn ogen nog eens zou openen en mij zien en misschien iets zou zeggen.
[Walraven – Op de grens, 174-175] 

Het echte ziekenhuis lag een eindje verderop en we kregen daar allemaal een groflinnen Japanse kimono aan, en onze kleren werden ontluisd. Mijn ingewanden pasten zich voortreffelijk aan de nieuwe toestand aan en begonnen weer te spoken van belang. De dokter kwam zijn ronde langs de bedden maken terwijl wij zaten te eten. Hij vroeg mij wat ik at en ik zei: Bruine bonen. Hij zei: Een uitstekende kost voor iemand met chronische enteritis.
[Alberts – Namen noemen, 154] 

Het transport naar het hospitaal buiten het kamp ging gewoon door. Maar voortaan was er meer kans op overleven, omdat er meer eten kwam. Niet voor allemaal, maar de kans was er. Aangezien ik er zelf ook werd heengebracht, kon ik het zien en ondervinden. We lagen nu op bedden, ongewend hoog en we moesten oppassen om er niet uit te vallen.
[Alberts – Een kolonie, 108-109] 

Ik zag in de verte, uit de richting van het dorp een tamelijk groot aantal mensen komen. Indonesiërs, toen ik ze van wat dichterbij kon zien. Ze leken me nogal rumoerig en ze waren op de een of andere manier gewapend, maar bijzonder weinig militair. Ze kwamen nog dichterbij en ze werden wat stiller. De Japanse schildwacht, onze bewaker, stond op en liep naar voren.
[Alberts – Een kolonie, 114-117]