De laatste waarnemingen zijn gedaan in 2018
De wandeling in PDF formaat

Begin van de wandeling: Jl Sunda (Oosteindeweg) hoek Jl Nantnua.

[1943] Een ander kamp wordt in gereedheid gebracht aan het Oosteinde. Dat is bestemd voor de z.g. 'gezinsinternering', d.w.z. voor gezinnen, waarvan het hoofd nog in dienst van de een of andere Japanse instantie is.
[Bouwer – Het vermoorde land, 171] 

Andere vrijlatingen volgden later: bijvoorbeeld van functionarissen van de PTT, van de spoor- en tramwegen en van de waterschappen (dat laatste in verband met de irrigatiewerken die in aanleg waren) – allemaal personen van wie gebleken was dat het bezettingsbestuur hun ervaring en kunde niet kon missen; zij moesten als ‘ballenjongens’, d.w.z. met een witte armband met rode bal er op, hun werkzaamheden hervatten. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 303-304] 

Het Oosteindekamp was in functie van maart ’43 tot november ’44. Het had als grens in het noorden de Natunaweg [Jl Nantuna], in het oosten de Oosteindeweg [Jl Sunda] en in het zuiden en westen Oosteinde Binnen [Jl Panaitan].


Volg de Jl Sunda in noordelijke richting. 
Ga de spoorweg over.

Voorts zal worden gevraagd of er ten opzichte van den aard der sluitboomen nog overleg zal worden gepleegd met den Raad. (Die aan Braga- en Residentieweg werken bij wijlen als guillotine). [De Locomotief, 9 Februari 1917] 


Ga rechtsaf: Jl Bangka (Bangkastraat).
Ga de brug over de Ci Bunut over.
Ga linksaf: Jl Bangka.
Links: nr. 1 – Topografi. (Kantoor “Herzieningsbrigade van West-Java” van de Topografische Dienst.) 

Topografische Dienst

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Topografische Dienst

[1942] Ook zijn in de afgelopen dagen weer razzia's op jongens en mannen gehouden. Mijn inlichtingen wijzen er echter op, dat resident kol. Matsui na het bezoek van de chef-staf, gen. Okazaki, een uitbrander heeft gekregen voor het feit, dat er in Bandoeng nog veel te veel Europese- en Indo-Europese mannen vrijlopen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 133-134] 

[1943] De 17-jarige jongens, die zijn geïnterneerd, zijn na aanvankelijk in het leegstaande gebouw van de Topografische Dienst te zijn opgesloten, over de vijf burgerkampen in de stad verdeeld. Moeders zoeken nu naar hun zonen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 156] 


Ga terug en linksaf: Jl Gudang Utara (Noorder Magazijnstraat).
Rechts: Citra Bhakti (Hoofdwacht Bandoeng).

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Hoofdwacht BandoengDe hoofdwacht is het gebouw van waaruit de wacht, de bewaking van een complex wordt geregeld.

Het Knil was in hoofdzaak een politieleger: het was bedoeld om binnenlandse onlusten te onderdrukken. Zeker, het had óók de taak om Indië tegen een buitenlandse aggressor te verdedigen, maar daar had het noch de numerieke sterkte noch de uitrusting voor.
Het vredes-Knil was een beroepsleger dat ca. vijf-en-dertigduizend militairen telde: ca. tienduizend Europeanen (hoofdzakelijk Nederlanders), ca. vijf-en-twintigduizend inheemsen, t.w. (in ‘37) bijna dertienduizend Javanen, ruim vijfduizend Menadonezen, ca. vierduizend Ambonnezen, bijna tweeduizend Soendanezen, ruim duizend Timorezen en – enkele honderden anderen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 175-176] 


Ga linksaf: Jl Menado
(Kampementstraat).
Rechts: Militair kampement. (15de Bataljon Infanterie.)

15de Bat

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs 15de Bataljon

Van maart 1942 – januari 1944 krijgsgevangenenkamp Tjikoedapateuh, beter bekend onder de naam ‘15de Bat’ met in de drukste tijd 11.700 gevangenen. Daarna tot augustus (oktober) 1945 interneringskamp voor ongeveer 10.000 mannen en jongens. De grenzen van het kamp waren: Noorder Kampementstraat [Jl Aceh], Van Oldebarneveldweg [Jl Tongkeng], Noorder Magazijnstraat [Jl Gudang Utara] en de Kampementstraat [Jl Menado].

[1942] In Bandoeng zoeken de Japanners naar officieren en manschappen van het K.N.I.L., die zich na de capitulatie niet voor ontwapening en internering hebben gemeld. Voor deze stad alleen wordt het aantal 'deserteurs' op 5000 geschat.
[Bouwer – Het vermoorde land, 40] 

[1942] De Japanners nemen verdere maatregelen tegen de nog voortdurende ontsnappingen uit de krijgsgevangenenkampen. Brede prikkeldraadomrasteringen zijn klaar. De straten in de buurt van de kampen zijn ontruimd en verbarricadeerd. Machinegeweren zijn in stelling gebracht.
[Bouwer – Het vermoorde land, 55] 


Recht vooruit:

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Militaire Societeit“Militaire Sociëteit”.

Onder de nieuwtjes der laatste dagen [...] de bouw van een mooie cantine op het militair terrein van Bandoeng, waarvoor de som van 47 mille is uitgetrokken. [De Locomotief, 3 Februari 1910] 
Het legerbestuur zou liever zien, dat de ‘soos’ niet zoo dicht in de nabijheid der officierswoningen kwam te staan. Met het oog hierop gaf het legerbestuur den afdeelingscommandant in overweging, pogingen aan te wenden om een meer geschikt terrein te zoeken. [De Locomotief, 21 September 1910a] 


Ga rechtsaf: Jl Ermawar (Stadhouderslaan).
Na 100 meter links en rechts: woningen.

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Europese onderofficierenVoor WO II woningen van gehuwde Europese onderofficieren (16, 14).

Wat den bouw van officierswoningen betreft schijnt men af te willen wijken van de gewoonte, al die woningen in één buurt te zetten. [...] Voor het meer verspreid doen wonen der officieren is wel wat te zeggen. In de eerste plaats voorkomt men daarmede het vormen van een buurt met een exclusief militair tintje, in de tweede plaats is het voor de officieren aangenamer, niet al te dicht bij elkaar te wonen. Een beetje vermenging van militair en civiel kan geen kwaad. [De Locomotief, 21 September 1910] 


Ga linksaf: Jl Tongkeng (Van Oldenbarneveldstraat).
Steek de Jl Patrakomala over.
Links: (tegenover schuine zijstraat rechts) een laag woningblok.

Hospitaal

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Hospitaal KNIL complex

Hospitaal van het KNIL-complex. In de interneringstijd waren er meerdere ziekenbarakken op dit gedeelte van het terrein.

Verdomd, in het kamp raakte ik opeens uitgemergeld en daar lag ik in die ziekenbarak 's nachts op mijn beurt om mijn mammie te janken. Je ziet je mammie en je zusje voor je en je begint te janken, belachelijk gewoon! Broeder Laurens kwam mij op zijn nachtronden door de barak altijd even in het donker over mijn kop aaien en soms stopte hij een stuk corveekoek, ja, zo heette dat, een corveekoek onder mijn matje. Van zijn eigen rantsoen.
[Springer – Bandoeng-Bandung, 44-45] 


Ga terug en ga rechtsaf: Jl Patrakomala
(Sociëteitstraat). Voormalige O.O.-woningen.
Ga rechtsaf: Jl Menado (Kampementstraat).
Rechts: Militair kampement (1e Depot Bataljon).

Meer informatie

Abdul Haris Nasution: Plotseling en onverwacht eigenlijk kwam voor mij de kans! In de krant las ik dat er een opleiding voor inlandse reserveofficieren was in Bandoeng. De legerleiding had ons kennelijk nodig. Snel dus ontslag genomen en teruggegaan naar Bandoeng omdat men zich moest melden voor de zoveelste juli in het depot bataljon. Het ging om het Corps Opleiding voor Reserve Officieren, het CORO, dus nog niet voor beroepsofficier. Aan het einde van de opleiding werd je sergeant-cadet, waarna je nog twee jaar opleiding moest volgen aan de academie om officier te kunnen worden. [Verboden voor honden, 45-46] 

‘Ja, veel geslagen ben ik. Ik ben driftig. Ik daag ze altijd uit. Ik wil niet buigen. Ik ben altijd dwars ik. Waarom moet ik luisteren naar de Jap. Ik wil niet ach. En je hebt er gekken tussen. Ze willen niet dat je zo bent. Ik laat niets merken. Ik geef geen kik’.
‘In Bandoeng, Depotbataljon, jij bent bijna dood toch’.
‘Ze krijgen mij niet kapot immers. Een keer had ik brieven naar huis gesmokkeld. Ik wil weten of Iboe in orde is. En Zus, is alles goed met haar? Ze woonde helemaal in Malang, toen noch. Ik hoor helemaal geen bericht over haar seg. Ongerust natuurlijk.
[Bloem – Vaders van betekenis, 135-137] 

Midden december ’43 werd ontdekt dat Poulus clandestien leningen was aangegaan. Hij werd mishandeld en het gehele Voedingsfonds werd door de Japanse sergeant in beslag genomen en moest onmiddellijk besteed worden (zodat ‘in enkele dagen tijds een enorme hoeveelheid levensmiddelen, rokerij, vruchten en alle mogelijke prullaria het kamp binnenkwam’). Vervolgens werden Poulus en enige andere officieren naar Tjimahi gevoerd waar zij, na afgerammeld te zijn, werden opgesloten, en werden alle krijgsgevangenen uit Bandoeng, behalve de Britten en de Amerikanen, naar Batavia getransporteerd waar zij in het kamp van het Xde bataljon werden opgesloten. Het Knil-kampgedeelte werd enige tijd later als burger-interneringskamp opnieuw in gebruik genomen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 717] 

Eind oktober [1944] werd het kamp in de gevangenis [Struiswijk in Batavia] opgeheven en werden de officieren landinwaarts getransporteerd naar het kampement van het 1ste bataljon te Bandoeng, waar ook de officieren uit het kamp te Tjimahi terechtkwamen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 721] 

Alle kampen zijn voorzien van zwarte vlaggen, voorzien van de kamp-initialen. Er schuilt veel ironie in de letters 'P.W.', die op de vlaggen van de krijgsgevangenenkampen staan om aan te duiden, dat daar 'Prisoners of War' zijn ondergebracht. De krijgsgevangenen zelf hebben daarvan gemaakt ‘Poosje Wachten'. Dit typeert de stemming over de laksheid der Nederlands-Indische autoriteiten in Brisbane, die na 9 dagen nog niets van zich hebben later horen of merken, behalve een order aan iedereen om in de kampen te blijven.
[Bouwer – Het vermoorde land, 384-385] 


Het jongenskamp lag achter de 2de ingang van het kazernecomplex, in een strook van + 50 meter breed en + 250 meter diep.

De eerste dag waren ze ingekwartierd in een barak achter in het kamp. Robbie, Leendert, Bernard, Flip en wie nog meer. Een dominee nam hen onder zijn hoede. Ze werden hartelijk opgenomen in een groepje ernstige jongemannen, dat de dominee om zich verzameld had. ‘Wij zijn Do’s discipelen,’ zei een van hen. Do schepte zelf de stijfselpap op en smeekte Gods zegen daarover af.
[Springer – Bandoeng-Bandung, 56] 

De jongetjes van de sjouw- en sorteerploeg kwamen terecht in het vijftiende bataljon in Bandoeng, het kamp voor burgergevangenen. Ze waren ingedeeld in groepen van twintig, de ‘moeders’ vervangen door broeders: katholieke onderwijzers die als kloosterlingen geen militaire dienstplicht hadden te vervullen en in de burgerkampen terecht waren gekomen. Onderwijs werd niet gegeven, maar er werd wel gecorveed, gesport, gezongen en zelfs toneelgespeeld. Een dubbele prikkeldraadafrastering scheidde het jongens- van het mannenkamp en alleen wie daar een vader had, mocht op zondag bij hem op bezoek.
[Vuyk – Kampdagboeken, 65-66] 


Links: o.a Lapangan Tennis (een deel van het voormalige exercitieterrein).

Exercitieterrein

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Exercitie terreinILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Exercitie terrein map

Begin mei 1945 moesten we verzamelen op het Oranjeplein. Toen was ik alweer een beetje opgeknapt en zijn we als jongensgroep daarvandaan te voet via de Noorder Kampementstraat – niet ver van het Tjihapitkamp – begeleid door Japanners op fietsjes naar het voormalige kampement van het KNIL gelopen. De route was helemaal afgezet met bilik (bamboe vlechtwerk), je liep tussen blinde muren door. [Vindplaatsen, 77] 

Toen was er niets meer te doen voor ons. De akela's werden zelf in bussen weggevoerd en wij liepen, Japanse marsliederen zingend, van Tjihapit naar een voormalige KNIL-kazerne niet ver daar vandaan, waar een burgermannenkamp was ingericht.
[Springer – Tabee, 85-87] 

Ze stonden aangetreden bij hun schamele spullen. Doodstil stonden ze bij elkaar op dat sportveld te wachten op verdere bevelen. Een enkele snik, maar de meesten hielden zich flink.
[Springer – Bandoeng-Bandung, 53-54] 


Ga linksaf: Jl Aceh (Menadostraat).
Rechts: Palang Merah – Medical Centre (I.E.V.V.O. Tehuis voor werkende meisjes).

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Bandoengsch InternaatVoordien Bandoengsch Internaat voor schoolgaande jongens.

(1919, Schoemaker en Wolff Schoemaker).

De Japanners hebben spoedcursussen geopend voor gymnastiek-onderwijzers. De leerlingen worden gekeurd en in een internaat opgeleid. Ze leeren ook Japansch en blijven 3 maanden practisch opgesloten. Ze worden ook geestelijk getraind en dat schijnt veel indruk te maken. De geest van judo spreekt tot de Indonesische jongens. Ze probeeren zich Japanner te voelen.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 66-67] 


Steek de Jl Lombok over.
Ga rechtsaf: Jl Flores (Floresweg).
Op het eind van de straat, vrijwel op de linker hoek, stond nr. 19..

[1942] Wij hoorden vanavond, dat op 2 april j.l. de Japanners alles wat zich in ons huis Floresweg 19 in Batavia bevond, hebben geconfiskeerd. Uit woede, dat zij mij nog steeds niet hebben gevonden en dat ik niet uit mijzelf ben teruggekeerd, verschenen Kenpeitai-agenten die morgen met drie vrachtauto's, braken het huis open, smeten alles in de tuin en laadden het vervolgens op de trucks.
[Bouwer – Het vermoorde land, 56] 


Rechts: Jl Ambon 23 – SMPN 7. 

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Neutrale Europeesche Lagere SchoolJulianaschool, de 2e Neutrale Europeesche Lagere School en Fröbelschool van de Bandoengsche Schoolvereeniging (1935 – Brinkman en Voorhoeve).

Goedgekeurd zijn de statuten der Bandoengsche Schoolvereeniging. De vereeniging stelt zich ten doel het oprichten en besturen van een of meer scholen te Bandoeng voor het geven van lager onderwijs. [De Locomotief, 8 Februari 1917] 

Na de neutrale fröbelschool in de Jl Aceh [wandeling Bandung centrum B], gesticht in 1898, kwamen er neutrale lagere scholen in de Riouwstraat [Jl Martadinata – SD, SMP, SMA Tarona Bakti], aan de Van Bevervoordeweg [Jl Wastukencana – SMPN 40] en hier in de Ambonstraat, waar tevens een tweede fröbelschool kwam.


Ga linksaf: Jl Ambon (Ambonstraat).
NB. Op linker hoek: bord met afbeeldingen van burgemeesters van Bandung.
Ga rechtsaf: Jl Banda
Ga linksaf: Jl Martadinata (Riouwstraat).

Eerst reed hij een paar uur rond door de stad om zich beter te kunnen oriënteren en een idee te krijgen van de sfeer van elke wijk. Hier en daar praatte hij met buren of het hun bedienden. Hij zocht een stille, brede laan uit en vond daar een leegstaand huis met witgekalkte muren, een behoorlijk stukje tuin en een paviljoentje ernaast.
[Zikken – Indische Jaren, 36-38] 


Rechts: nr. 53 of nr. 51: het huis waar Wim Kan en zijn vrouw Corry Vonk hebben gewoond.

Corry Vonk

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Wim Kan Corry Vonk

Zondagmorgen 9.30, 13 september 1942
Vandaag een halfjaar geleden dat ik – nagewuifd door Corry – met koffie achter op de Riouwstraat 53 verliet! 'Als er niks bijzonders is, kom je toch wel meteen naar huis,' riep Ol toen nog. Hahaha! Nou is 't een half jaar geleden – en nog niet thuis.
[Kan – Burma dagboek, 64] 

Dit dagboek is al weer vol. De mogelijke adressen van Corry zijn: Dagoweg 47 en Riouwstraat 51 Bandoeng. Gelieve het daarheen te brengen als ik het zelf niet zou kunnen doen!
[Kan – Burma dagboek, 50] 


Links: Nrs. 28 Nieuwbouw en 24, een vooroorlogs woonhuis.

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Bandoengsche SchoolvereenigingOp nr. 26 stond de 1e Neutrale Europeesche Lagere School van de Bandoengsche Schoolvereeniging. [De Locomotief, 8 Februari 1917] 

In juni 1917 werd mede dank zij Bosscha's steun de neutrale lagere school van de Bandoengse schoolvereniging geopend. Voor uitvoering van een goed project kon op zijn hulp gerekend worden. Bosscha was geen politicus en had er ook niet de minste aanleg voor; wat hij ten bate van de Nederlands-Indische samenleving deed had met politiek niet te maken. Hij had van de eerste dag van zijn loopbaan in de tropen af de maatschappelijke verhoudingen aanvaard als de gegeven achtergrond voor zijn practische werkzaamheid en voelde geen aandrift om tot hervorming ervan mede te werken. [Koch – Batig slot, 66-67] 


Ga de 2de straat linksaf: Jl Seram (Ceramstraat).
Ga linksaf: Jl Ambon (Ambonstraat).
Rechts: Monumen Pastoor Verbraak.

Pastoor Verbraak

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Pastoor Verbraak

Wat soldaten in Indië nodig hebben is praktisch christendom en praktisch christendom wordt zowel beoefend door zogenaamde gelovigen als door zogenaamde ongelovigen. Het voornaamste werk van Pastoor Verbraak in Atjeh was het praktische werk dat hij daar verrichtte, de praktische hulp en de praktische steun in wereldse zaken, die door hem aan arme gewonden en stervenden werd geboden. Want als God een God is vol erbarmen, dan zal Hij niet vragen of er bij het sterfbed van een gewonde fuselier wel gebeden is door een predikant en of hem wel de laatste sacramenten zijn toegediend door een pastoor, alvorens hij de geest gaf, ver van zijn vaderland, in dienst van een zaak, waarvan hij nauwelijks de portee kon begrijpen. God zal alleen zien de barmhartige mens, die in de ure des doods aan het sterfbed stond en deed voor de stervende wat hij kon, en op die mens zullen de woorden van toepassing zijn: ‘Wat gij de minste Mijner schepselen hebt gedaan, dat hebt gij Mij gedaan’.
[Walraven – Eendagsvliegen, 96-97] 


Rechts
: achter het beeld, Taman Maluku.

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs MolukkenparkHet Molukkenpark.

Het Europese stadsgedeelte te Bandung kan bogen op een groot aantal parken, aangelegd op daarvoor door het Gemeentelijk Grondbedrijf beschikbaar gestelde terreinen. Het Molukkenpark, niet groot, doch enigszins geaccidenteerd en met een waterpartij, geldt als het best geslaagde [Locale Techniek-4-3, 11] 

Molukkenpark met het Jaarbeursgebouw. →


Rechts: PELTI: Persatuan Tenis Lagangan Seluruh Indonesia – tennisbaan met tribunes (Bandoengsche Tennisclub).

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Bandoengsche TennisclubDat meisje Thomas, uit dezelfde straat, naast de tennisbanen, moest met alle geweld Shirley Temple, of nee, Deanne Durbin imiteren. Die filmster hadden May en zij in de bioscoop gezien. Tilly Thomas heette dat kind. Ze was nauwelijks een jaar ouder dan May, maar May keek belachelijk tegen, haar op. Tilly voor, Tilly na. Ziekelijk gedweep met Tilly.
[Springer – Bandoeng-Bandung, 60-62] 

Misschien krijgt hij na het avondmaal lust en fut voor een spelletje tennis op de door booglampen verlicht courts van zijn club, maar in den regel heeft hij alleen ’s Zaterdags en Zondags genoeg energie voor sport.
[Ammers-Küller – Wat ik zag in Indië, 79-81] 

Tennismatches voor de Japanners (de elite) en voetbalwedstrijden voor Indonesiërs (het plebs). Verschillende leiders van de ‘Poetera' hebben redevoeringen gehouden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 166] 


Rechts: Lapangan GOR. Saparua (Terrein van Bond voor Lichamelijke Opvoeding).

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Bond voor Lichamelijke OpvoedingVoor het aanleggen van het Molukken-park werd f 7.430 becijferd. Hierbij zijn geen fondsen uitgetrokken voor dat deel (¼ van het heele parkoppervlak), dat wellicht als sportterrein (tennisbanen etc.) zal worden ingericht. [De Locomotief, 6 Februari 1917] 

In de nota wordt het terrein, dat bestemd is voor sportpark in beheer gevraagd zonder eenigerlei tegemoetkoming voor de inrichting, dus aannemende, dat de inrichting van het terrein door de rendabele bestemming een tegemoetkoming van het gouvernement overbodig maakt. [De Locomotief, 5 Februari 1917] 

[1926] Zaterdag j.l. woonden wij den laatsten dag van de te Bandoeng gehouden schoolwedstrijden om den Gouverneur-Generaal beker bij. Het weer was schitterend en het zonnetje stak alsof het Weltevreden bescheen. Naar schatting een paar duizend kinderen waren op het terrein van den Bond voor lichamelijke opvoeding, gelegen voor het Jaarbeurs-gebouw, aanwezig. [Het Indische Leven - 8, 411-412] 


Ga rechtsaf: Jl Banda (Bandastraat).
Links: nr. 26 – Geredja Katholik Bebas “S. Albanus”. (Theosofische Loge 1920 – Ghijsels).

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Theosofische LogeDat het nieuwe gebouw, behalve voor het werk der vereeniging zelf, ook nog in ander opzicht nuttig bruikbaar is, wordt bewezen door het feit, dat de Bandoengsche Kunstkring vanaf 1 Januari a.s. er zijne verschillende bijeenkomsten zal houden. Binnenkort zal men dus in de gelegenheid zijn, in het loge-gebouw kamermuziek-uitvoeringen of lezingen bij te wonen, dan wel teeken-, tooneel- of dans-cursussen te volgen. [Het Indische Leven-1-19, 371] 

In het gebouw was tot 2017 een door Nederland gesubsidieerde opleiding voor de Nederlandse taal gevestigd.... maar er moest in Nederland bezuinigd worden ... 

[1901] Er is sedert een half jaar een ernstig streven onder de Inlanders waar te nemen om jullie mooie taal te leeren. Vele Europeanen zien dit met leede oogen aan, doch vele edeldenkende juichen het toe en moedigen het warm aan. Op verscheidene hoofdplaatsen verrijzen Hollandsche cursussen als paddestoelen uit den grond. 
[Kartini – Door duisternis tot licht, 89] 

Het doel dezer bijeenkomst was om middelen te bespreken over de verspreiding van de kennis der Nederlandsche taal onder Inlanders. [De Locomotief, 30 Maart 1910] 


Ga rechtsaf: Jl Aceh (Menadostraat).
Links: 50 – KODIKLAT (Vereeniging N.I. Jaarbeurs, 1919 – Schoemaker en Wolff Schoemaker).

Jaarbeurs

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Vereeniging N I Jaarbeurs

Het was juist de tijd van de Jaarbeurs. Rondom het daarvoor bestemde gebouw stonden de amusementskramen van een Luna-park, onderling verbonden door guirlandes electrische lampen. Tussen de dichte menigte schoven wij voetje voor voetje mee over het met verfrommelde toegangsbewijzen, zuurtjes- en lollieverpakkingen bestrooide terrein. Mijn ouders bekeken de stands van kunstnijverheid en industrie, maar voor kinderen lagen vanzelfsprekend de attracties elders: bij de zweefmolens, het reuzenrad, de achtbaan.
[Haasse – Zelfportret als legkaart, 85-87] 

Zij vormden een comité dat een afscheidsavond organiseerde: de bijeenkomst had plaats in de grote hall van het hoofdgebouw van de Jaarbeurs. Er werden voordrachten en toespraken gehouden en ik heb zelden een afscheid meegemaakt waar een zo welgemeende hartelijke toon heerste en zo spontaan en ondubbelzinnig blijk gegeven werd van dankbaarheid voor hetgeen in alle eenvoud en zonder ophef aan medegevoel en hulp gegeven was.
[Koch - Verantwoording, 202] 


Ga linksaf: Jl Sumbawa (Soendastraat).
Steek de Jl Belitung over.
Ga de volgende straat rechtsaf.

Links: The Centrum (Dining-Wedding-Events) – Zwembad “ ‘t Centrum” (1927, Wolff Schoemaker; verbouwing 1937, Gmelig Meiling.)

Midden in de nieuwe wijk lag een modern bad, gebouwd in dezelfde trant als de woonhuizen. De chloorlucht was adembenemend. Het ontsmettingsmiddel prikkelde het slijmvlies van de ogen, de huid bleef er na het zwemmen naar ruiken, blond haar verkleurde op den duur tot zeegroen. 
[Haasse, Zelfportret als legkaart, 97-98] 

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Zwembad t Centrum 1ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Zwembad t Centrum 2Abdul Haris Nasution: lk wist natuurlijk heel goed dat er in onze maatschappij wel degelijk verschillen bestonden, die in de hand werden gewerkt door de officiële scheiding tussen Europeanen – waartoe notabene de Japanners behoorden – vreemde oosterlingen en inlanders. Die leefden sociaal en politiek gescheiden van elkaar. Daarbij deden zich natuurlijk gevallen van discriminatie voor. lk herinner me bijvoorbeeld dat de HBS, die niet zover van ons vandaan lag in Bandoeng, een zwembad had waar de toegang verboden was voor 'honden en inlanders'. Wij mochten er niet in. [Verboden voor honden, 46-47] 

H. Mashoedi Nataatmadja: Positief was dat je op school en in de persoonlijke verhoudingen geen last had van discriminatie, maar tegelijkertijd bestond het negatieve feit van openbare discriminatie. Wij 'inlanders' werden geweerd uit het zwembad Centrum bij de HBS, uit de sociëteit Concordia en belendende bioscoop Majestic, evenals uit de bioscoop Elita. Wij werden gelijkgesteld met honden die er, getuige de verbodsborden, ook niet in mochten. [Verboden voor honden, 121] 


Ga rechtsaf.
Ga linksaf: Jl Belitung (Bilitonstraat).
Links: SMA Negeri 5 (Hoogere Burgerschool, 1920 – Van Hoytema).

H.B.S.

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Hoogere Burgerschool

De Preangerbode deelt mede dat het adres aan de minister van Koloniën, ter verkrijging van een H.B.S. te Bandoeng, thans naar Holland is gezonden. Het werd van 546 handteekeningen van hoofden van gezinnen voorzien, zoodat kan worden aangenomen dat het namens 2700 personen spreekt. [De Locomotief, 12 Mei 1910] 

'Rick is ook in Bandoeng geplaatst, wat zeggen jullie daarvan?! Ook toevallig, he?! Hij is benoemd aan de HBS hier. May en Chrisje raken er niet over uitgepraat! Ze zeggen dat ‘oom’ Rick maar gauw moet trouwen met Leni (zijn nieuwe vriendin) en wij zouden het ook prettig vinden als zij de ware Eva voor die knaap blijkt te zijn!
[Springer – Bandoeng-Bandung, 79-80] 


Ga rechtsaf Jl Kalimantan (Borneostraat).
Rechts: Detaseman Markas.

Departement

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Departement van Oorlog

Departement van Oorlog (1918, Kapt. Ing. Schoemaker). [Indië, geïllustreerd weekblad-2, 113] 

De omschrijving kan heel kort zijn: een blok steen zonder de minste architectonische waarde. Het toekomstig departementsgebouw is bestemd om, als alle bouwwerken der genie, een droevig figuur te maken, ondanks de toepassing van de traditionele pakhuisvormen, verouderde gevellijnen en slecht gecopieerde renaissancemotieven. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-16, 44] 

Ik wensch Bandoeng gaarne toe, dat zij Weltevreden op zij streve. Dat de nieuwe hoofdplaats van Java, Bandoeng zij. Dat andere Departementen, het strategisch hier, naar het mij schijnt zeer juist overgebrachte Departement van Oorlog, volgen.
[Couperus – Oostwaarts, 134-135] 


Links: Taman Ade Irma Suryani Nasution (Insulindepark).

[1914] De regeering heeft een bedrag van f 21000 toegestaan voor de aanleg van het Insulindepark te Bandoeng. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-17, 188] 

Onder nog veel minder fraaie mededeelingen over de wegen, de verlichting, enz., heet het: het Insulinde-park is nog niet voltooid (’t lijkt er nog niet op ! – Corr.) en het Molukkenpark moet nog geheel aangelegd worden. [De Locomotief, 6 Februari 1917] 


Ga schuin links: Jl Aceh (Menadostraat).
Rechts: Militair gebouw 

Legercommandant

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Paleis

Paleis” van de Bevelhebber van het Koninklijk Nederlandsch Indisch Leger en Hoofd van het Departement van Oorlog.
(1916, 1ste Luitenant Schoemaker) [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-17, 25] 

Ook bij den bouw van het Hotel van den Legercommandant te Bandoeng wordt een ruim gebruik van Wadjak-marmer gemaakt, zoo o.a. voor de hoofdtrap, die toegang tot de verdieping geeft en voor vloeren. Een groot deel van het buitenwerk als sokkelplaten en plinten, wordt in Bobos-trachiet uitgevoerd, afkomstig van de groeven in Cheribon. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift–18, 310] 

De volgende dag [28 februari 1941] landden Japanse troepen op drie punten op de noordkust van Java: in de Baai van Bantam, nabij Rembang en noordelijk van Bandoeng. Batavia werd tot open stad verklaard, en de Japanse troepen trokken er binnen. Bandoeng was regeringszetel geworden en was basis van het Nederlands-Indische leger. De strijd duurde maar kort: het leger gaf zich op 8 Maart onvoorwaardelijk over.
[Koch - Verantwoording, 237-238] 


Ga scherp links: Jl Sumatra (Sumatrastraat).
Links: 47 (Tehuis Roemer Visscher Vereeniging).

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Tehuis Roemer Visscher VereenigingILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Roemer Visscher Vereeniging 2Het doel der Vereeniging is om de minvermogende Indische meisjes en vrouwen den strijd om ’t bestaan te verlichten door haar meer te ontwikkelen, haar werk te verschaffen en hierbij als bemiddelaarster op te treden tusschen werkgevers (-geefsters) en werkzoekenden. Haar werkkring strekt zich dus over geheel Ned.-Indië uit en daarom roepen wij dringend den steun in van allen in ons Indië, die wat voelen voor gezonde philantropie. [De Locomotief, 31 Januari 1910] 

Oude naam links van de deur →


Rechts: 39 (Generaal Majoor P. Cox, Inspecteur der Infanterie.)

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Woning van den Kolonel te BandoengGebouwd als de “Woning van den Kolonel te Bandoeng” (± 1910).

Hedenmorgen (15 Jan.) werden zeven van de tien gouvernements perceelen, gelegen tusschen de kweekschool en Tjikoeda pateuh, in het openbaar verkocht voor een totaalbedrag van f 21500 en tegen den bepaalden minimum prijs van een gulden den vierkanten meter. Omstreeks een half jaar geleden waren bij den publieken verkoop van de dertig in deze buurt gelegen perceelen er twintig opgehouden. De animo is dus sinds dien wel toegenomen. Van dat 20-tal hield het departement van Oorlog er tien aan voor het bouwen van officierswoningen. Dit is het toekomstige villa-kwartier. Nu zou men allicht meenen, dat in zoo’n nieuwe wijk – zooals eenige jaren geleden Nieuw-Merdika en Paser-kaliki ook nog waren – zich bij de woonhuizen ook toko’s zouden vestigen, welke zoo’n buurt bedienden. Gelijk bij den uitbouw van Den Haag in de laatste jaren minstens dadelijk een apotheek, een vleeschhouwerij, een banketbakkerij en een melkinrichting in een nieuwe straat werden geopend. Niet alzoo hier, waar de winkelstand zich conservatief houdt aan den Bragaweg, de eenige winkelstraat.  [De Locomotief, 17 Januari 1910] 


Ergens in de Sumatrastraat...

[1944] Inmiddels is dank zij de bemoeienissen van het plaatselijk Indo-comité bereikt, dat op 29 april a.s. krijgsgevangenen en alle mannelijke-en vrouwelijke geïnterneerden pakjes mogen ontvangen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 252-253] 

Karrevrachten gaven voor krijgsgevangenen en burgergeïnterneerden zijn vrijdag aan het verzamelpunt in de Sumatrastraat afgeleverd. Dat was trouwens nog lang niet alles, wat in de kampen zal worden verdeeld. Het meeste geld, dat werd geschonken, moet nog worden besteed.
[Bouwer – Het vermoorde land, 254] 


Rechts: “St Angela”, ingang scholen van de Zusters Ursulinen. Hoofdgebouw Jl Merdeka 24 [Bandung 1B]
Steek over en ga rechtdoor: Jl Sumatra.
Links: 42 – SMPN 2 (1e School A).

Schaken

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs 1e School A

Ook de school is nog precies zo als in 1929. Een langgerekt laag gebouw, de klassen koel gehouden door de open galerijen die rondom lopen. Mijn herinnering ruikt een moerbeiboom, ’s middags plukten we stiekem de paarse langwerpige vruchten, meestal nog voor ze rijp waren, dan smaakten ze wrang en groen.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 156-157] 

Hij werd aangesteld als gewoon onderwijzer. Hij kwam echter niet op een Hollands-lndische school, verzekerde men hem met een schouderklopje, hij kwam te werken op een A-school. Uitsluitend Nederlandse kinderen.
[Zikken – Indische Jaren, 32-33] 


Links: op de hoek met de Jl Java: SMPN 5 (Gouvernements Muloschool, 1914 – BOW).

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Gouvernements Muloschool[...] in 1914, het jaar, dat de invoering van de H.I.S. bracht, [werd] ook een ander schooltype ingevoerd, dat voorloopig voldoende werd geacht voor de verdere algemeene vorming van de inheemsche en een deel van de Europeesche jeugd, n.l. de school voor M(eer) U(itgebreid) L(ager) O(nderwijs). Men kende reeds in 1903 Mulo-cursussen als verlengstuk aan enkele Europeesche lagere scholen, maar nu werden het zelfstandige inrichtingen, waartoe ook de H.I.S. toegang gaf. De scholen hebben een driejarigen cursus, terwijl abituriënten van de H.I.S. vooraf gedurende een jaar een voor-klas moeten doorloopen. Aanvankelijk overwoog het Europeesche element sterk onder de leerlingen, maar sedert lang is dat geheel veranderd. De 62 Mulo-scholen worden thans door bijna 11.000 leerlingen bezocht, van wie er 6000 van inheemschen, 2000 van Chineeschen of Arabischen landaard zijn. De scholen leverden in 1938 ruim 2000 abituriënten af, onder wie 1100 inlandsche. De Mulo is voor Indië een instelling van grooter belang dan de gelijknamige inrichting in Nederland, daar ze voor de inlandsche bevolking de gebruikelijke weg is naar een ontwikkelingsniveau, dat hooger ligt dan dat waartoe het gewone onderwijs brengt. [Insulinde, 192] 


Rechts zicht op: Kantor Pusat Bala Keselamatan.

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Territoriaal Hoofdkwartier Leger des HeilsTerritoriaal Hoofdkwartier Leger des Heils. Rechts van het hoofdkwartier: de Kweekschool van het Leger des Heils (1930 – Brinkman en Voorhoeve).

Deze organisatie werkt reeds sedert een 40-tal jaren in den archipel. Zij verricht er zendings- en maatschappelijk werk onder alle landaarden en op elk gebied. Bovendien voert zij het beheer over een viertal melaatschen-kolonies. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 758] 

Al deze kinderen woonden in kampongs of aan kampongranden. Ze droegen altijd versleten en veel te grote of veel te kleine kleren. Tjoek droeg altijd jurkjes tot ze veel te kort waren en haar moeder van een vervreemd familielid weer eens wat kon loskrijgen. Of van het Leger des Heils. Dan liep Tjoek weer in een veel te lange jurk, die ze soms in het middel kon inkorten met zwart garen, wat spelden of paperclips.
[Mahieu – Verzameld werk, 161-162] 


Ga linksaf: Jl Jawa (Javastraat).

Die huizen in de Javastraat staan er nog net zo, maar de sfeer is anders. Het lome, dromerige, sensuele, geheimzinnige uit mijn herinnering wordt overschreeuwd door akeliger lawaai dan het lawaai van vroeger, vroeger waren dat immers schelle Indische stemmen van de moeder en de beo die tegen elkaar insnerpten, nu waren het weer auto’s, en brommende bemo’s, een onharmonische, stoffige drukte.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 155-156] 


Links: 11 en 11a – Polisi Militer.

ILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Vakschool voor MeisjesILW Bandung 2 15de Bat Jaarbeurs Bandoengsche HandelsschoolVakschool voor Meisjes.                                           Bandoengsche Handelsschool, B.H.S.→

O, wij vinden 't goddelijk, dat uw echtgenoot den meisjes opvoeding en ontwikkeling wil geven, maar laat daarnaast ook vakopleiding staan, en dan zal de zegen, die uw man aan de Inlandsche wereld brengen zal, ten volle een zegen zijn!"
“Man, hoor je dat?" vroeg ze haar man enthousiast. “Deze jonge dame vraagt vakopleiding voor Inlandsche meisjes."
Verbaasd keek hij mij aan, en vroeg: “Werkelijk, vraagt u voor de meisjes vakopleiding?
[Kartini – Door duisternis tot licht, 69-72]