Semarang 2 – Bodjong

[1906] Aan de noordzijde verheft zich het reusachtige Stadhuis-gebouw, dat de Gouvernements-bureaux en archieven bevat (in 1854 gebouwd) daarnaast staat het nieuwe Postkantoor, in 1904 geopend. [Reisgids voor Nederlandsch-Indië, 71a] 

“Ik heb mijn ontslag gevraagd,” zei hij plotseling.
“Ben je krankzinnig? Je hebt pas promotie gemaakt.”
“Het werk op het residentiekantoor is me te eentonig, James. Ik ga in de handel.”
[Daum – Uit de suiker in de tabak, 241] 

Sedert de laatste jaren is het Gouvernementsgebied van Java echter verdeeld in drie Gouvernementen. Het Gouvernement West-Java werd in 1925, Oost-Java in 1928 en Midden-Java in 1929 ingesteld. Het hoofd van gewestelijk bestuur, vroeger de Resident, is thans de Gouverneur, met naast zich de Provinciale Raad, met een college van Gedeputeerden voor de dagelijksche leiding. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 521-522] 

Gouverneurskantoor voormalig Residentiekantoor.

Herinnert u zich nog dat er een poging gedaan is om het gouverneurskantoor daar in de lucht te laten vliegen? Ik zat in dat complot, majoor Achmad, die nu bij de Intelligence Service zit, was onze leider.
[Vuyk – Full of sound and fury in Gerucht en geweld, 24] 

En hierdoor bevatten de gebouwen uit dit tijdvak de kiemen voor onze hedendaagsche moderne bouwkunst. De kubusvorm, naar toenmalig begrip de meest logisch-functioneele vorm eener ruimte, ontstond, daarnaast meer licht en lucht. [De Locomotief, Nieuwjaarsnummer 1932] [Locale Techniek-7-2, 52] [Van Wonen, 23] 
De Javabode geeft de volgende categorische opsomming van de te nemen maatregelen die het gevolg zullen zijn van de aanstaande bestuursreorganisatie. 1e. Splitsing van Java en Madoera in drie gouvernementen, genaamd West-, Midden- en Oost-Java met Batavia, Semarang en Soerabaja als standplaatsen van de gouverneurs. [De Locomotief, 24 Augustus 1911] 

[1941] Het kantoor van den gouverneur van Midden-Java is gevestigd in het ‘Groote Huis’. De gouverneur houdt spreekuur op werkdagen van des morgens 10 tot 12 uur. [Semarang als centrum, 181] 

Op Midden-Java werd de gouverneur M.F. Winkler, op 20 april in Semarang naar de gevangenis gebracht en op hem volgen twee dagen later vijf-tot zeshonderd Nederlanders en Indische Nederlanders, die opgeroepen waren, aan bijeenkomsten in het gouvernementskantoor en in de sociëteit deel te nemen. Velen hadden die oproep niet vertrouwd ‘en gingen natuurlijk al met angstige voorgevoelens’, zo schreef daags daarna een Nederlandse vrouw in haar dagboek. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 300-303] 

Een der aangenaamste wegen om te toeren (wandelen is in Indië niet gebruikelijk), hetzij te paard of met den wagen, is de weg naar Botjong, eenige palen van de stad gelegen, waar de Resident gewoonlijk zijn verblijf houdt.
[Olivier – Tafereelen I, 304-305] 

[1862] Wandel de stad uit langs de passeerbaan, waar de regent – de inlandsche vorst – zetelt; laat het hospitaal rechts liggen, al ziet het er ook nog zoo aanlokkend uit en treed die prachtige botjongsche laan op, dan begint gij met u bereid te verklaren om een eed af te legen, dat gij nog nimmer zulk een schoone bomen-allée gezien hebt; dan merkt ge verder op, dat de villa’s elkander hier opvolgen tot aan het residentiehuis, dat aan het einde ligt;
[Rees - Herinneringen I, 255] 

Deze voorstelling werd bevestigd door het reisverhaal van dr. Van Hoëvell, die den Bodjongschen weg beschreef als eene bijna 2 palen lange, 40 à 50 voet breede laan, aan beide zijden versierd met schoone Europeesche woningen, afgewisseld door nette kampongs; en het residentiehuis aan het eind van die laan als een ‘hoog en prachtig gebouw’, [Indië, geïllustreerd weekblad, 9, 229-235a].

[1935] Rijswijk in Batavia, de Groote Postweg in Bandoeng, Bodjong in Semarang, Simpang in Soerabaja, vier onze grootste hoofdaders – en elders is het navenant! – : het zijn alle beschamende beelden van ordeloosheid, gebrek aan harmonie en rommeligheid in hun bebouwing, in het kort van leelijkheid, – een leelijkheid-van-het-geheel, die door een nog zoo goede kwaliteit van enkele afzonderlijke gebouwen nooit opgeheven, ja eigenlijk slechts geaccentueerd wordt. [Locale Techniek-4-3, 4] 

Hier stond het Administratiekantoor van ‘s Lands Kassen, Inspectie van Financiën, Kadasterbureau en Landsgebouwendienst. Gebouwd in 1924 (G. Bolsius). [Semarang als centrum, 182b] →

“Hoe komt de Javaan zoo te verarmen?" en men slaat grassnijders, die 10 à 12 cent daags verdienen in de bedrijfsbelasting aan. Voor ieder geit of schaap dat geslacht wordt, moet 20 cent belasting betaald worden. Zoo betaalt een satee-verkooper, die elken dag 2 schapen slacht, 's jaars f 144 belasting.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 345-346] 

Ook onder haar kinderen zijn er eenige, die net als zij geen grove aanwijsbare fouten hebben, maar die toch ‘een god zijn in ’t diepst van hun gedachten’, die vinden (zooals bijna alle Indo-Europeanen), dat de blanda, het blandagouvernement, ervoor moet zorgen, dat zij te eten hebben en aan het einde van hun levensweg met een wandelstok naar ’s Lands Kas kunnen gaan om het maandelijksch pensioen.
[Walraven – Brieven, 858-859] 

Voor het kantoor van de belastingen stond op deze plaats het Militair hospitaal.

Na het herstel van het Nederlandsch gezag in 1816 bleef Groot Bodjong aangewezen als residentiehuis; trouwens, het vroegere gouverneurshuis bij de rivier en aloon aloon was toen reeds lang ingericht tot Militair Hospitaal. [Indië, geïllustreerd weekblad, 9, 229-235a]. 

Al is een hospitaal zoo goed als het zijn kan, het is daarom nog geen Eden; al wordt er witte en roode portwijn aan de reconvalescenten verstrekt, en goede Rijnwijn, en ijs, en gebraden kippen, en rijstenbrij, enz., het is daarom nog geen luilekkerland;
[Rees - Herinneringen uit de loopbaan I, 301-302] 

Nou dan, Van Zon, zoo heette hij, werd geëvacueerd naar Semarang, waar ik al 'n jaar eerder geplaatst was. Hij moest geopereerd. De majoor dokter zei, ’t was levensgevaarlijk. Toen riep Van Zon mij den avond vóór z’n operatie bij zich aan bed .... kasian, de arme kerel .... en toen zei-tie tegen me: “Zeg, Portalis, als 'k in die kerverij blijf," – dat wil zeggen, als ie d'r van dóór ging, begrijp jullie? – “nou, dan kan ’t me niks verdomme, zeit-ie, maar .... m'n kinderen, zie je, m'n kinderen .... waar moeten die stumperds naar toe?
[Ido – De paupers, 57-58] 

Het hospitaal wordt verplaatst. [De Locomotief 20 September 1910]

Nog altijd is er een hotel op Bodjong met een voorerf als een exercitieveld, een hotel met een bovenverdieping en kolommen op de voorgalerij beneden, en als dat hotel verlicht is in den vooravond, maakt het den indruk van een gezellige kooi vol broedkanaries, waarin men een ongelooflijk aantal gasten kan wegstouwen.
[Walraven – Modjokerto in de regen, 23b] 

Op den 18den October, drie dagen na het begin van den strijd, werden ongeveer vijftig Nederlandsche vrouwen en kinderen bevrijd, die in het hotel Pavillon, in het centrum der stad, zaten opgesloten. Ik zag nog overal de sporen van het recente gevecht, maar de vrouwen hadden in de afgelopen drie-en-‘n-half jaar te veel meegemaakt om zich door ’n paar uren acuut gevaar uit hun evenwicht te laten brengen. “Het ging deze keer niet tegen ons, meneer, maar tegen de Japanners, en de pemoeda’s zeiden: “De Jap is toch ook júllie vijand!” Ze wisten immers wat wij in de kampen hadden moeten uitstaan.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 131-132] 

Ook de bediende van een der logé’s van het hôtel du Pavillon bleek aan cholera te lijden. Alle logé’s op twee na hebben het hôtel verlaten. [De Locomotief, 2 Mei 1910] 
September 1945 – Freddie besprak voor mij een kamer in Hotel du Pavillon, en dat zou het uitgangspunt worden van een avontuurlijke weg, die ons voerde door caleidoscopische droomtoestanden: beschieting, bevrijding door Gurkhatroepen, een va-et-vient van militairen van alle denkbare nationaliteiten en ten slotte een riskante vlucht in een veel te zwaar beladen vliegtuig naar Batavia, waar ik eindelijk mijn reis naar Holland kon beginnen. [Vrouwenkamp, 282] 

[Karsten:] De gehele rand en de omlopende gangen zijn afgedekt met een vlak gew.-betondak met ver uitkragende luifel; een iets te zuinige wapening aan de hoeken der overstekken heeft een doorhangen daarvan tengevolge gehad, dat later slechts gedeeltelijk geredresseerd is kunnen worden. [Locale Techniek-7-2, 54, 58-63] 

Vier tramwegmaatschappijen zijn op het eind van de negentiende eeuw gaan samenwerken: "de vier zusterbedrijven". Deze bedrijven waren:
- De Semarang-Joana Stoomtram Maatschappij, de oudste en grootste tramonderneming, die plaatsen noordoost van Semarang verbond;
- De Semarang-Cheribon Stoomtram Maatschappij, met een hoofdkantoor in Tegal;
- De Seradjoedal Stoomtram: met de lijn Maos-Purwokerto-Sukaraja en een afslag naar Purbolinggo, -Banjarnegara.
- De Oost-Java Stoomtram; in en om Surabaya en een lijn met Kediri.

Schier gelijktijdig werd ook een zeer vrijgevige tramwegwetgeving ingevoerd. Hieraan wordt het toegeschreven, dat in de e.v. jaren vele tramwegen konden worden aangelegd, tramwegen welke in hun wezen overeenkomst vertoonden met de locaalspoorwegen in Europa. [De Koloniale Roeping, 12] 
Waren de spoorwegen onmisbaar als hoofd-afvoerader, niet minder gewichtige beteekenis kregen de tramlijnen als secundair spoor, dus als bloedvaten van het gehele stelsel, dat menschen en producten onophoudelijk over Java zou verplaatsen, en, onder al de toevoerlijnen neemt voorzeker een stelsel van vier trammaatschappijen op Java met recht eene eereplaats in. Wij bedoelen de zustermaatschappijen Semarang-Joana, Semarang-Cheribon, Oost-Java en Serajoedal, die ieder op zich zelf geheel zelfstandige vennootschappen vormen, zonder vermenging van geldelijke belangen, en welker band uitsluitend van persoonlijken aard is. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-6, 279-280] 
Op het einde van 1928 was op Java 2922 K.M. spoor en tram van de Staatsspoorwegen in exploitatie
De [particuliere] Samarang-Joana Stoomtram Maatschappij exploiteerde een net van 426 K.M., de Semarang-Cheribon Stoomtram Maatschappij een van 388 K.M., de Serajoedal Stoomtram Maatschappij van 126 K.M. en de Oost-Java Stoomtram Maatschappij een van 106 K.M. [De Koloniale Roeping, 16] 
[T.a.v. het aantal reizigers was de verhouding anders.] [De Koloniale Roeping, 29-30] 
De Semarang – Joana Stoomtram-Maatschappij. [Gedenkboek Semarang, 230] 
Van de particuliere maatschappijen zijn zonder uitzondering de directies in Nederland gevestigd.
De belangen van de Semarang-Cheribon-, Samarang-Joana-, Serajoedal- en Oost-Java Stoomtram-Maatschappijen worden in Indië behartigd door een in Semarang zetelenden hoofdvertegenwoordiger. [De Koloniale Roeping, 25-26] 
Aan de te ’s Gravenhage op 6 April 1895 opgerichte Semarang-Cheribon Stoomtram-Maatschappij werd op 28 November 1896 eene gewijzigde concessie voor den aanleg en de exploitatie van een stoomtramweg van Semarang naar Cheribon verleend. [Indië, geïllustreerd weekblad, 7, 293-294, 297-298] 
... en de Semarang-Cheribon Stoomtram-Maatschappij werkte met de S.S. samen om het ééndaagsche verkeer tusschen Semarang en Batavia tot stand te brengen. Op deze laatstgenoemde tramlijnen liepen doorgaande rijtuigen, restauratie-rijtuigen; doorgaande plaatsbewijzen werden afgegeven. De meeste tramlijnen mochten door het spoorweg-goederenmaterieel bereden worden, terwijl de voertuigen der trams in vele gevallen op de spoorwegen mochten overgaan. Voorts had dikwijls doorgaande bevrachting plaats. Kortom, de trams waren feitelijk spoorwegen geworden. [De Koloniale Roeping, 26-28]. 
In verband met de gelijkstelling van inlanders en Europeanen bij de N.I.S., wordt ons er op gewezen, dat reeds een paar jaar bij de vier tramwegmaatschappijen met goed gevolg hetzelfde systeem gevolgd wordt. Zoo is onlangs een inlander tot klerk 1e klasse bevorderd. [De Locomotief, 7 April 1917] 

Onmiddellijk toog de hoofdcommissaris van politie, de heer Ruempol, een kerel als een boom, die op Atjeh onder Van Heutsz gediend had, met dertig Europese politiemannen in een aantal auto’s naar Koedoes. Daar stonden ze tegenover een paar duizend oproerlingen, die zij met revolver en klewang te lijf gingen. In ongeveer een uur was het pleit beslecht: de rust was, althans uiterlijk, teruggekeerd. De gebeurtenis had gevolgen,
[Koch - Verantwoording, 97-98] 

In Semarang op Java woonde de pianobouwer W. Schweikert. Hij had begin 1940 zijn vrouw verloren en woonde alleen met zijn 9-jarige dochter, toen hij op 10 mei, 's middags om 3 uur, van twee indonesische politie-agenten het bevel kreeg om direkt mee te gaan naar het politiebureau. Daar hij het fatale nieuws reeds gehoord had, begreep hij wat dit bevel inhield. Het grote probleem was natuurlijk wat er met het kleine meisje moest gebeuren.
[Van Heekeren – Batavia seint: Berlijn, 33-34] 

Op de drie hoofdplaatsen Batavia, Semarang en Soerabaja is de leiding van het politiewezen van een assistent-resident voor de politie, bijgestaan door den controleur voor de politie, overgegaan in handen van een deskundig ambtenaar, die den titel van hoofdcommissaris van politie voert, en die zijn functie onder superintendentie van den assistent-resident uitoefent. [De Locomotief, 23 October 1911] 
In de steden, vooral in die waar veel Europeanen woonden, had men, zou men kunnen zeggen, een politie naar Nederlands model; die korpsen stadspolitie stonden in Batavia, Semarang en Soerabaja onder een hoofdcommissaris, elders onder een commissaris. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 177-178] 
Zoo deden eenige bestolen kooplieden te Semarang. Toen zij de overtuiging hadden dat al hun aangeven en klagen niet baatte, besloten zij de ambtenaren voor de politie niet meer lastig te vallen en zelven voor de bewaking hunner panden en goederen te zorgen. Zij stelden wakers aan en plaatsten lantaarns. [Tijdschrift voor Nederlandsch Indië, I, 127-128] 

Een willekeurig middel tot opvoeding, waarvan veel heil kan verwacht worden, is: lectuur! Zij zal een uitnemende medeopvoedster zijn. De Javaan heeft nagenoeg geen lectuur; wat hij heeft zijn enkele heldendichten en zedelessen, die nog wel slechts voor zeer weinigen bereikbaar zijn, doordat bijna alle met de hand zijn geschreven; erfstukken, die van geslacht tot geslacht overgaan en ook doordat vele geschreven zijn in symboliek en in eene voor gewone menschen onverstaanbare taal.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 360-361] 

een Commissie voor de Volkslectuur werd ingesteld die inheemse legenden en verhalen ging verzamelen, ze op landskosten drukte en de boekjes via de dessa-hoofden gratis liet verspreiden. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 172] 

[1920] Toch hebben deze zoogenaamde volksbibliotheken gedurende de laatste 50 jaar veel nut gesticht; achtereenvolgens werden er opgericht door Logebesturen te Weltevreden (1864), Probolinggo (1874), Semarang (1876), [...] [Indië, geïllustreerd weekblad, 4, 469-470] 
De ‘Bataviasche Leesinrichting de Bruijn Kops’ werd aan Semarang cadeau gegeven.
Zij werd geplaatst in het hoofdgebouw der H.B.S. geëtalleerd in groote fraaie kasten. Met de werkzaamheden van bibliothecaris enz. werd belast een der leeraren der H.B.S. Men ziet goedkooper kon het niet. Semarangs burgerij zoude alleen moeten opbrengen de kosten van onderhoud. [De Locomotief, 1 Februari 1917] 
Sedert haar oprichting had zij eenige malen met moeilijkheden te kampen om een vast onderdak te vinden. Medio 1918 werd definitief stappen gedaan tot oprichting van het eigen gebouw, dat eind 1919 kon worden geopend. Het bezoek aan de leeszaal moge aanvankelijk nog gering zijn, de ervaring in Europa leert, dat het zal toenemen, zoodra eenmaal de trek er in is en sedert eind 1919 een gezelliger leeszaal in gebruik is gesteld. [Indië, geïllustreerd weekblad, 4, 472-473] 

Ik zal je een geschiedenis van een begaafden en ontwikkelden Inlander vertellen. Die jongen legde het eindexamen af, en was no.1 van de drie H. B. S. op Java. Het jongmensch was op Semarang, waar hij school ging, en op Batavia waar hij examen deed, gewoon, dat de deuren der deftigste huizen voor hem open gingen, voor hem, den genialen gymnasiast met zijne aangename en beschaafde manieren en groote bescheidenheid.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 33-34] 
Den laatsten keer, dat wij hem zagen, hebben wij lang met elkaar gesproken – en ik vind, dat zus een prijs heeft getrokken uit de huwelijksloterij. Hij heeft ook de Hoogere Burgerschool bezocht en een paar klassen afgeloopen en is toen bij 't Binnenlandsch Bestuur gegaan. [Kartini – Door duisternis tot licht, 154] 

In 1867 werd door de Semarangse loge een ‘Burgerschool’ opgericht, een instelling voor lager en voortgezet onderwijs. De bedoeling was om in afwachting van de stichting van een gouvernementele middelbare school, alvast met een vorm van voortgezet onderwijs te beginnen. De school was echter geen lang leven beschoren. [Vrijmetselarij, 118a] 
In 1898 had Indië al een goed Middelbaar Onderwijs voor de Europeanen in de overvolle Hoogere Burgerscholen met 5-jarigen cursus te Batavia, Semarang en Soerabaja, volkomen naar het Hollandsche model, benevens eenige inrichtingen voor voortgezet onderwijs voor meisjes. [Indië, geïllustreerd weekblad, 7, 391] 
[Juli 1902] Machtiging is verleend om in daghuur bijbouwingen en herstellingen te doen aan de hoogere burgerschool ter hoofdplaats Semarang, zijnde de kosten geraamd op f 36,600. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-5, 143]. 
Hedenmorgen begon het schriftelijk gedeelte van het eind-examen der Hoogere Burgerschool alhier, hetwelk duurt van 30 Maart tot 9 April; het mondeling gedeelte heeft hier ter stede plaats op 24, 25 en 26 Mei a.s. aan het eind-examen nemen deel twee meisjes en zestien jongens, die hedenmorgen de volgende opgaven te behandelen kregen. [De Locomotief, 30 Maart 1910] 
Voor het toelatingsexamen H.B.S. hebben zich 255 candidaten aangemeld, onder wie 100 meisjes; onder die 255 candidaten zijn 19 Javanen en 38 Chineezen. [De Locomotief, 13 April 1917] 
In 1932 werd bij de H.B.S. ook de algemene middelbare school (A.M.S.) ondergebracht. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 1019-1023] 

De voorgevel van dit gebouw, gelegen aan den Bodjongschen weg te Semarang, schijnt op de teekening meer te beteekenen dan hij werkelijk is: Bij eene aandachtige beschouwing in natura valt hij erg tegen. De al te sobere bekroning der raamopeningen, de afdekking der trapjes van den poortgevel, ’t magere bovendeel daarvan en ’t bij zulk een laag gebouw in ’t geheel niet passend attiek boven de kroonlijst, die ook al erg sober uitgevoerd is, kunnen ons niet bekoren, met de afsluitingsmotieven aan ’t bovendeel van het uiteinde van den poortgevel en van die van den geheelen gevel is zulks evenzeer ’t geval. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, 10, 153-154].
Van ouds werd in Indië veel gedaan voor de weezen. Hoeveel Europeanen stierven niet op jeugdigen leeftijd, kinderen nalatend, waarvan de vaak inlandsche moeder òf ook overleden was, òf door haar geringen graad van ontwikkeling niet in staat opvoeding te leiden. Sommige weeshuizen hebben reeds een eerbiedwaardigen leeftijd bereikt, zoo het Protestantsche weeshuis te Semarang van 1769 en het Parapatanweezengesticht te Batavia dat van 1832 dateert. [Insulinde, 146] 

PM. Wandeling Semarang – Oude stad – Het gebouw “Suster suster St. Franciscus”:
Plaquette 100 jarig bestaan weeshuis 1809-1909.
Imhoff bouwde voor deze verstootelingen anno 1746 het Samarangsche weeshuis. [Oud Batavia I, 542] 
het Protestantsche weeshuis te Semarang van 1769. [Insulinde, 146] 

Iedere Indische oudgast herinnert zich de Pupillenschool en het Korps Pupillen, in 1847 opgericht te Kedoeng Kebo (bij Poerworedjo), in 1854 verplaatst naar Gombong, bestemd om Europeesche soldatenkinderen op te leiden voor den militairen stand en hen ambachten te leeren. In 1897 werd bepaald, dat zij, die beneden 12 jaar waren, geplaatst zouden worden in bestaande liefdadigheidsgestichten; [Indië, geïllustreerd weekblad, 7, 385-386] 
Het Protestantsche weeshuis kreeg een aandeel van f 25.000. mede voor opneming van een gedeelte der kweekelingen van Gombong, waardoor een uitbreiding van de school van dit weeshuis noodzakelijk wordt. [De Locomotief, 5 October 1911] 
Uit volle borst werd nu gezongen en voerden de kinderen vrije- en ordeoefeningen uit die getuigden van stipte orde en behoorlijke voorbereiding. Aardig die kleine snuiters te zien marcheeren met vlag en geweer in de hand. [De Locomotief, 6 December 1910] 
In het verslag troffen wij nog het volgende aan: ‘Ook het blok voor kleine jongens en dat voor groote jongens zijn van muskieten-gaas voorzien. Wanneer de financiën het toelaten zullen ook de meisjes-blokken van muskieten-gaas worden voorzien.’ Hieruit blijkt dat het weeshuis nog niet over zooveel middelen kan beschikken dat alles zoo ingericht wordt als wel gewenscht is. Wie helpt de meisjes aan muskieten-gaas? Eventuele bijdragen zullen zeker gaarne worden aanvaard. [De Locomotief, 14 October 1910] 

Het linker gebouw was sinds 1928 Gouverneurswoning, eerder het huis van de Resident.
Toen in de 19de eeuw het landhuis Vredestein (zuidelijker aan dit plein gelegen) nog de woning van de resident was, was dit pand de generaalswoning.

Resident De Vogel behoorde tot de oude garde van het Europese bestuurscorps; evenals resident Gonggrijp van Rembang, de schrijver van de bekende Brieven van Opheffer. Zij hadden hart voor de bevolking, wilden haar levensomstandigheden helpen verbeteren, doch beschouwden de Indonesiër als een kind waarvoor gedacht en gehandeld moest worden. Hun bestuurstactiek was die van de ‘perentah haloes’, de zachte dwang, en de voogdijgedachte der ‘ethische politiek’ zat hun in het bloed.
[Koch – Verantwoording 74-75] 

Ging er een resident dood, dan viel hem protocollair een bijna vorstelijke begrafenis ten deel met de vele honneurs aan zijn ambt verschuldigd en het was onvermijdelijk of in de volgorde der rijtuigen moest zich weer de ambtelijke hiërarchie doen gelden. Op 7 augustus 1881 werd de resident van Semarang Van der Hell begraven, dezelfde die zich als assistent-resident van Blitar zo aan zijn macht had bedronken dat hij zijn Europese ondergeschikten en particulieren wel eens in het Laag-Javaans toesprak, uitsluitend om ze te beledigen.
[Nieuwenhuys – Tussen twee vaderlanden, 45] 

Gouverneur Generaal was Mr. James Loudon, een broer van den in 1868 te Batavia overleden vice-president van den Raad van Indië Mr. Alexis Loudon. Deze gebroeders waren zonen van Alexander Loudon, die in 1841 met de Engelsche vloot onder admiraal Sir Robert Stopford als aspirant-officier op Java gekomen, na een poos resident van Banjoewangi, daarna van Semarang werd, om zijn carrière te eindigen als suiker- en indigofabrikant op Java.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 63] 

Toen wij in Juni bij den heer Sijthoff waren, vroeg de Resident uwe oudste of zij reeds wist dat de Directeur van Onderwijs eene directrice voor de op te richten kostschool voor Inlandsche meisjes zocht. “Heeft u 't uwe dochters al verteld, Regent?" wendde de Resident zich tot Vader, en daarna weder tot uwe dochter: “Zou je niet directrice van die school willen worden?" Zij zeide niets, wendde haar gezicht af, opdat Vader en de Resident, die naast elkaar tegenover ons zaten, niet hare oogen zouden zien, die àlles zeiden, wat de stijfgesloten mond verzweeg.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 62-63] 
Maar de Resident zal ons wel zien en spreken ; Z.Ed. was 't, die ons 6 jaar geleden tevoorschijn haalde; op zijn verzoek kwamen wij naar buiten; vóór dien tijd kwamen wij nooit in gezelschappen, betraden wij zelfs de pendopo niet, en moesten allen, die ons zien en spreken wilden, bij ons in de binnenkamer of achtergalerij komen. 't Is wel aardig om die periode te volgen, hoe wij stap voor stap den weg der Vrijheid opgingen. De Heer Sijthoff was 't, die ons den eersten stap hielp doen.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 153] 
De heer Royaards, die bij den Resident logeerde, bracht onze vrienden weg; wij herkenden hem dadelijk van de portretten, die wij van hem zagen. Hij maakte een allerprettigsten indruk, en was zeer vriendelijk voor ons. Hij kon niet naar Japara komen, zei hij uit zichzelf; zou 't aardig vinden, als wij hem konden hooren, en inviteerde ons hem a.s. Zaterdagavond te komen hooren in Julius Cesar, dat zeker tot ons spreken zal.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 252-253] 

Wat was zij schoon toen zij 't open rijtuig uitsprong en het helder licht der dammers haar vriendelijk gelaat bescheen! Toen het vol orkest haar met de groote trom aan 't hoofd, begroette, en zij lachend haar net geganteerde hand aan Albert Van den Hove reikte, om op zijn arm geleund de lange galerijen van het residentiegebouw te doorloopen, eerst haar opwachting bij de gastvrouw te maken en vervolgens haar plaats in te nemen aan het lagere einde der zaal, waar zij terstond door een aantal heeren omringd werd, die elkander verdrongen voor een dans, een lach, een blik van de ‘Roos van Samarang’.
[Kruseman – Huwelijk in Indië, 52-53] 
De resident kuchte eens.
‘Ik heb zooveel over u hooren spreken,’ begon hij weder, ‘dat ik mijnheer Vrede terstond verzocht heb mij aan u te presenteeren, maar gij zijt den ganschen avond zóo geëntoureerd geweest, dat wij geen gelegenheid vinden konden om tot u door te dringen.’
‘Hm!’ met een lachje.
Hij kuchte weder.
‘Verduiveld, hoe bête!’ dacht hij bij zichzelven, zonder te letten op de groote nonsense die hij zelf met zooveel emphase voordroeg.
‘Woont gij reeds lang in dat prachtige huis aan den Bodjonschen weg, juffrouw Van Amerongen?’
‘Sedert drie jaar pas.’
‘Gij gaat zeer veel uit, niet waar?’
‘Ja, er wordt hier nog al eens gedanst.’
[Kruseman – Huwelijk in Indië, 55-57] 

Morgens om tien uur trok de Landstorm weg om, volgens een ontvangen bevel, ca. 30 km bezuiden de stad een voorbereide stelling op de weg naar Magelang in te nemen. Vreemd genoeg kreeg ook de Stadswacht bevel om naar die stelling te gaan – de commandant vertrouwde het bevel niet, trachtte het te verifiëren, kon geen verbinding krijgen met de commandant van de 4de ‘divisie’ en besloot toen conform het bevel te handelen. Ook de leden van het vernielingscorps reden haastig zuidwaarts, naar Magelang, velen vergezeld van hun gezinnen. Hetzelfde deden nu omstreeks het middaguur de burgemeester, de resident van Semarang en de resident ter-beschikking die in de nacht van donderdag op vrijdag niet met de gouverneur was meegegaan. Ook de politie trok weg. Het personeel van de luchtbeschermingsdienst volgde. Dit alles leidde er toe dat talrijke andere Europeanen, voorzover zij nog over auto’s beschikten en voorzover zij er nog benzine in hadden, overhaast Semarang verlieten, enkele kostbaarheden meenemend maar hun inboedel onbeheerd achterlatend. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 980-982] 

Het hoogtepunt van Sneevliets Indische loopbaan was het proces dat voor de Raad van Justitie te Semarang gevoerd werd in verband met een vervolging wegens publicatie in het Semarangse dagblad De Indiër van een artikel van zijn hand over de Russische revolutie. Het was een juichkreet, een 'lofzang uit een jubelend hart', en hij schreef het stuk op de avond van 18 maart 1917, nadat de eerste berichten over de Kerensky-omwenteling waren ontvangen. Het laatste gedeelte ervan bevatte kritiek op het koloniale beleid.
[Koch – Batig slot, 114-116] 
Hij was geboren uit een rooms-katholiek gezin en 'de fijne mystiek, de innerlijke poëzie van het katholicisme' had hem, naar hij later in zijn verdediging voor de Raad van Justitie te Semarang getuigde, gegrepen en bleef hem, de bekeerling, zijn leven lang bij. De behoefte van te geloven was hem gebleven en het socialisme was hem een geloof, aan verbreiding waarvan hij zijn leven gewijd had.
[Koch – Batig slot, 110-111] 

[Het Hooggerechtshof deed uitspraak over] een appèl van den Officier van Justitie te Semarang die voor den Europeeschen beklaagde eenzelfde straf (drie maandenvrijheidsbeneming) had geëischt als voor den Inlandschen, omdat beide zich z.i. aan eenzelfde feit hadden schuldig gemaakt. [...] Maar ‘in elk geval’, gaat het arrest [van het Hooggerechtshof] dan verder ‘al – hoe de Semarangsche officier (èn de koloniale wetgever!) ook over algeheele gelijkheid van rechtspraak moge denken – niemand kunnen ontkennen, ‘dat in het algemeen eene vrijheidstraf veel zwaarder drukt op den Europeaan dan op den inlander, voor wien – heet het verder – zoowel uit een moreel als uit een maatschappelijk standpunt de veroordeeling en het ondergaan der straf weinig nadeelige gevolgen heeft, terwijl de Europeaan moreel meer gebukt gaat onder de straf en voor hem terugkeer in de maatschappij zoo heel veel moeilijker is.’ [De Locomotief, 17 Februari 1917] 
Dan had zich in juni-juli ’49 op Midden-Java een compagnie, bestaande uit militairen van het inmiddels ontbonden Knil-bataljon Gadjah Merah ernstig misdragen: zij zou bij twee gelegenheden in totaal zeven-en-dertig arrestanten zonder onderzoek hebben doodgeschoten en vrouwen hebben verkracht en mishandeld. De officier van justitie te Semarang stelde op schrift: ‘De Gadjah Merah heeft reeds lang mijn aandacht, het aantal klachten die mij in werd toegezonden, is zo langzamerhand legio. Ofschoon ik alle doorgezonden heb ter afhandeling aan de Territoriaal- tevens Troepencommandant Midden-Java, heeft mij nooit enig bericht bereikt of een onderzoek is gehouden en wat daarvan het resultaat is.’ [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 1019-1020] 
Op die wijze werd het later voor residentiehuis gebezigde perceel te Semarang gebouwd, waarschijnlijk door Nicolaas Hartingh, die in 1754 optrad als gouverneur van Java’s N.-O. kust. De plek, waar het Samarangsche gouverneurshuis werd opgetrokken, heette vroeger Vreedestein; met den weg van Vreedestein werd waarschijnlijk de Bodjongsche weg bedoeld. [Indië, geïllustreerd weekblad, 9, 229-235] 
Een object waaromtrent langen tijd dispuut bestond tusschen gouvernement en gemeente is het voormalig Residentserf. Voor de somma van vijftig duizend gulden wordt gemeente [in 1910] eigenaresse van de grond, [Gedenkboek Semarang, 52] 
Tot onze spijt vernemen we, dat de kans op de totstandkoming van een nieuwen schouwburg op het voormalig residentserf tot een minimum teruggebracht is. [De Locomotief, 26 Juni 1917] 

[Ned. Ind. Oud en Nieuw, 101]

Hoofdbureau van de Nederlandsch-Indische Spoorweg-Maatschappij (1902-07, ontwerp: Klinkhammer-Ouëndag, gebouwd door Hinse en Hilbring).

[...] en nu stelde de Maatschappij zich in verbinding met Prof. Jacob F. Klinkhamer te Delft en den heer B.J. Ouëndag, architect te Amsterdam, en werd hun de opdracht gegeven voor het ontwerpen van dit gebouw, met verzoek den bouw uit Nederland te leiden, door alle teekeningen te maken en alle uitzendingen te bezorgen. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 23-31] 
Op de steigers van den heer Hinse leert de een van den ander; mannen die als koelie in dienst zijn gekomen hebben zich allengs bekwaamd tot bruikbare steenhouwers. Inderdaad – om nu ook iets goeds betreffende den langen duur van den bouw te zeggen – die lange duur, het groot getal der voortdurend bezige ambachtslieden en de veelzijdigheid van den geheelen arbeid maken het gebouw der N.I.S. tot de beste ambachtsschool die er is, een school der practijk. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-9,74]. 
[1938] Het Hoofdkantoor der Nederlandsch – Indische Spoorweg Maatschappij aan de Bodjong te Semarang is één van de eerste moderne kantoren, die in Indië werden opgericht. Het ontwerp is afkomstig van het Nederlandsche architectenbureau van wijlen Prof. Klinkhamer en Ouëndag. Door toepassing van galerijen aan de buitenzijde is het gebouw voor het tropische klimaat zeer geschikt. De architectuur draagt een zeer verzorgd en voornaam karakter. Al zijn de opvattingen op het gebied der bouwkunst inmiddels aanzienlijk gewijzigd, zoo blijft dit gebouw toch in het Semarangsche Stadsbeeld een karakteristieke noot vormen. [Locale Techniek-7-2, 25] 

Dat er zo druk gebouwd wordt verheugt mij. Maar hoe wordt er gebouwd? Wordt er zóó gebouwd dat het oog er wat een heeft? Indien niet het dezer dagen gereed gekomen gebouw der N.I.S. aan de Bodjongschen weg het bewijs leverde dat er inderdaad óók wel iets zeer goeds gemaakt is, dan zou ik voor mij op de bovengestelde vraag moeten antwoorden, dat ik de nieuwe gebouwen onzer stad ronduit gezegd heel leelijk vind. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift, 10, 138] 

Elenbaas meldt, bij de bespreking van een ontwerp van Snuyff voor een telefoonkantoor zo’n tien jaar later, “in navolging van het bureaugebouw voor de N.I.S. te Semarang, is de beplanking op vrij grooten afstand van de dakbedekking gehouden, en de ruimte daartusschen behoorlijk geventileerd, waardoor de invloed van de directe beschijning der dakbedekking door de tropische zon op de temperatuur in de zaal wordt ontdaan.” [Indisch Bouwkundig Tijdschrift -15, 207].

Ook op het gebied der vakbeweging stichtte het optreden van Sneevliet verwarring. De Vereniging van Spoor- en Tramweg personeel in Nederlands-Indië bestond vrijwel geheel uit Europese ambtenaren van de Nederlands-Indische Spoorwegmaatschappij te Semarang. Hij drong aan op openstelling van de organisatie voor al het personeel der maatschappij, hetgeen een uittocht van de Europeanen tengevolge had.
[Koch – Batig slot, 114] 

De zetel van de Indische Partij was te Bandoeng gevestigd, maar werd na een Indiërs-congres naar Semarang overgebracht. Semarang werd het sterkste steunpunt. Topee en Teeuwen, beide ambtenaar van de NIS (Nederlandsch-Indische SpoorwegMij.), later Vorderman, douane-ambtenaar, werden de Semarangse voormannen en speelden al spoedig in geheel de actie der partij een belangrijke rol. Teeuwen werd in 1918 tot lid van de Volksraad benoemd.
[Koch - Verantwoording, 73-74] 

... een consortium, bestaande uit de heeren Poolman, Fraser en Kol, waarbij zich later de heer Ament voegde, [vroeg] concessie aan voor het aanleggen en exploiteeren van een spoorweg van Semarang over Solo naar Djokja. [...]
Toen de concessie aan de inmiddels opgerichte Nederlandsch-Indische Spoorweg Maatschappij overgedragen was, werd onder leiding van den hoofdingenieur J.P. de Bordes spoedig met den aanleg begonnen; den 17en Juni 1864 werd in tegenwoordigheid van den Gouverneur-Generaal de eerste spade in den grond gestoken. Even voor dat met de werkzaamheden was begonnen, werd aan dezelfde Nederlandsch-Indische Spoorweg Maatschappij nog concessie verleend voor den aanleg en de exploitatie van een spoorweg van Batavia naar Buitenzorg. Dit geschiedde bij Gouvernementsbesluit van 27 Maart 1865, nr. 1,. Voor deze lijn was geen rentegarantie gevraagd. [De Koloniale Roeping, 4-6] 

Groep van het personeel van het hoofdgebouw van de Nederlandsch Indische Spoorweg Maatschappij te Semarang. [Koloniale Roeping, 7]

De Nederlandsch-Indische Spoorweg-Maatschappij vergrootte in 1895 haar net door uitvoering te geven aan de haar verleende concessie voor den aanleg en de exploitatie eener normaalsporige tramlijn van Djokja naar Magelang, later verlengd tot het eindpunt Willem I van den reeds bestaanden breedspoor-zijtak van de lijn Semarang-Solo, en nog later uitgebreid met een zijtak van Setjang naar Tamanggoeng. [en door] de bouw van een normaal-spoortramlijn van Goendih – aan de breedspoorlijn van Semarang naar Solo – door de Solovallei naar Soerabaia, waaraan in 1898 een zijlijn naar Grissee werd toegevoegd. [De Koloniale Roeping, 14] 

Maar de passagiers zouden het geriefelijker vinden als men ten spoedigste er toe overging om nieuwe, moderne waggons in dienst te stellen. Een paar jaren geleden heeft men eenige eerste- en tweede-klasse-wagons aangemaakt. Deze loopen uitsluitend op de hoofdlijn Semarang-Djokja en alleen in sommige treinen. Het wordt werkelijk hoog tijd dat de rijke N.I.S. hare oude passagiers-rijtuigen der drie klassen door moderne waggons vervangt. De oude nog niet geheel versleten waggons zoude zij alleen mogen benutten voor het vervoer van Inlanders tusschen Groendih en Djokja bij gelegenheid van groote feesten (garabegs). [De Locomotief, 3 Augustus 1910] 

Op het einde van 1928 was op Java 2922 K.M. spoor en tram van de Staatsspoorwegen in exploitatie [...]
De Nederlandsch-Indische Spoorweg-Maatschappij had 874 K.M. in exploitatie, waarvan 212 K.M. spoorweg en 56 K.M. tramweg met breedspoor en 606 K.M. tramweg met normaalspoortram. [De Koloniale Roeping, 16] 

Van de particuliere maatschappijen zijn zonder uitzondering de directies in Nederland gevestigd. Het plaatselijk bestuur van de Nederlandsch-Indische Spoorweg-Maatschappij berust bij een Comité van Bestuur bestaande uit 3 leden, waarvan een de voorzitter is; dit Comité is gevestigd in Semarang; [De Koloniale Roeping, 25-26] 

‘Na een jaar ben ik naar Semarang getrokken. Daar kon ik aan de slag in het Lawang Sewu.’ Dat was het mooie, oude gebouw van de Nederlands-Indische Spoorweg Maatschappij. ‘De Kenpeitai had er zijn intrek genomen, dat was de Japanse militaire politie. Het stond bekend als een spookgebouw.’ De Kenpeitai was even gevreesd als de Gestapo in Europa. Haar leden begingen talloze oorlogsmisdaden. ‘Beneden in de kelder was een gevangenis waar gemarteld werd. Ik ben er nooit gaan kijken.
[Reybrouck – Revolusi, 207-209]