Laatste waarnemingen zijn gedaan in 2018
De wandeling in PDF formaat

Begin van de wandeling Jl Wastukencana, hoek Jl Aceh.

Ga de Jl Wastukencana in noordelijke richting. (Logeweg).
Rechts: nr. 2, hoek Jl Purnawarman (hoek Burgemeester Kührweg – Praktijk Tandarts Bruyn.)

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Merdikalioweg Burgemeester KuhrwegDe Indo-Europese tandarts Buin is als 'vijandelijk agent' door de Japanners gearresteerd omdat hij tijdens de recente luchtbeschermingsoefeningen in de laatste dagen van het vorige jaar ondanks verduistering op zijn voorgalerij een sigaret had zitten roken.
[Bouwer – Het vermoorde land, 231b] 

Voor het eerst heb ik Japanse vrouwen in kimono voorbij zien komen, erg opgemaakt. De Japanse 'lichte cavalerie' is dus blijkbaar ook gearriveerd. Er is nog geen ‘yoshiwara' (rode lantaarnbuurt) in Bandoeng. De bordelen liggen overal in de stad verspreid, midden tussen de Europese huizen in. Het plan is om een wijk te ontruimen in de buurt van de Burgemeester Kuehrweg, die zal worden omheind en alleen toegankelijk zal zijn voor Japanse officieren en minderen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 114a] 


Rechts: Jl Purnawarman (Burgemeester Kührweg).

Links: Burgemeester Kührweg nr. 5, Pension Welgelegen.
Ook Pension Welgelegen, gelegen aan de Burgemeester Kührweg in Bandoeng, was een berucht Japans bordeel. Het werd beheerd door een kennis van mijn ouders, mevrouw Stam, wier man vóór de oorlog dienst deed bij het gevangeniswezen. Na de internering van haar echtgenoot leefde zij in concubinaat met een Japanner.
[Schomper – Japanse bordelen in: Omstreden Paradijs, 217-218] 

Links: Burgemeester Kührweg nr. 7, Het Bijbelhuis, Agentschap Br. & Buitenl. en Ned. Bijbelgenootschap.
[Ik] kreeg verder privaatlessen in frans, engels en boekhouden. Het frans en boekhouden kreeg ik weer van de nonnen; het engels daarentegen eerst van een engelse koopman, die toevallig mijn vader kende en die duidelijk veel overeenkomst vertoonde met Mr Micawber, later van de vertegenwoordiger van de British and Foreign Bible-Society, een vader van veel kinderen, een stil man met rood haar en vlammende snorren.
[Du Perron – Het land van herkomst, 270] 


Rechts: Panglima Komondo (militair) – (Woonhuis burgemeester).

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Panglima KomondoEen burgemeester in Indië is een man van veel beperkter invloed dan zijn ambtgenoot in Holland. In elke stad is ook nog een resident (die o.a. den burgerlijken stand, de politie, tot zijn ambt heeft en die eigenlijk representant is van het Nederlandsche gezag ter plaatse). Dan is er de Regent, die de Inlandsche aangelegenheden regelt en door de Inlandsche bevolking ook als hun hoofd wordt beschouwd, ook al zitten er in alle gemeenteraden Inlanders en in alle regentschapsraden Europeanen, want deze raden zijn kiescolleges voor den Volksraad (getrapte verkiezingen). Zoodat een burgemeester zich alleen bemoeit met waterleiding en verlichting, stratenaanleg, bouwaangelegenheden enz.
[Walraven – Brieven, 435-436] 

De enige Japanse militair in Bandoeng is de officier Anu, die de Nederlandse delegatie van het vliegveld Kalidjati naar de stad vergezelde voor een bespreking met de gemeentelijke autoriteiten (resident Tacoma, regent R.A.A.Wiranatakoesoema en burgemeester Beets) over de onderbrenging van de bezettingstroepen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 20-21] 


Ga schuin rechts: Jl Wastukencana (Engelbert van Bevervoordeweg).
Links: Monumen Persahabatan Bandung – Braunschweig.

Militaire vliegers

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Monumen Persahabatan Bandung Braunschweig

Het Oostduitse Braunschweig schijnt Bandung geadopteerd te hebben; wij spraken telkens jongeren, die studiebeurzen gekregen hadden – of hoopten te krijgen – voor universiteiten in Duitsland.
[Haasse – Krassen op een rots, 124a] 

Donderdag 25 Januari j.l. [1923] bereikte ons het ontstellend bericht dat Giel op Kali Djati met een Vickersmachine doodgevallen was; ’s middags kwam de bevestiging en volgde nadere bijzonderheden.
Bandoeng is de laatste jaren wel gewend geraakt aan dergelijke catastrofen: na Engelbert van Bevervoorde, Sim de Ruyter, van Houten; maar nu Giel viel, trof dit bericht ons wel bijzonder, Giel de rustige, bekwame vlieger verongelukt! [Indië geïllustreerd weekblad-6, 805] 

Aan persoonlijke moed ontbrak het de landvoogd [Van Limburg Stirum] allerminst. Bij de militaire luchtvaartafdeling hadden ongelukken plaats gehad, waardoor het vertrouwen van het publiek in de bekwaamheld der militaire vliegers en in de deugdelijkheid van de toestellen verloren dreigde te gaan. Toen daalde op een goede dag een jachtvliegtuig op het Koningsplein te Batavia en de G.G. vloog mee naar Kalidjati. Het was een complete verrassing.
[Koch – Batig slot, 24] 


Ga rechtsaf Jl Martadinata (Sim de Ruyterlaan).

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Luitenant vlieger De RuyterILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Luitenant vlieger De Ruyter begrafenis 1ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Luitenant vlieger De Ruyter begrafenis 2
De begrafenis van Luitenant vlieger De Ruyter op 26 februari 1921. [Het Indische Leven 2, 28, 552] 


Links: Jl Gajahlumantung (Bruno Groeneveldweg 3).

Herinnert U zich R.Th. Slop van den Handelsbond? Die is twee dagen na zijn ontslag uit Soekamiskin gestorven aan amoebendysenterie. Op Zondagmorgen 15 dezer kreeg zijn vrouw hem thuis, als een geraamte. Ze schrijft: ‘Hij was bij kennis en heeft geweten, dat hij vrij was en thuis en ons herkend’. In wat voor toestand moet hij zijn geweest, als zij zoo schrijft ! Toen de dokter kwam, moest hij dadelijk in een ziekenhuis.
[Walraven – Brieven, 801-802] 


Ga terug en rechtsaf: Jl Wastukencana.

De driesprong met (rechts) de Jl Tamansari (Van Houtenweg): was de plaats waar het borstbeeld stond van de kapitein-vlieger Johan Engelbert van Bevervoorde.

 

Engelbert van Bevervoorde

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe kapitein vlieger Johan Engelbert van Bevervoorde
Op 31 Maart j.l. [1924] werd te Bandoeng, onder enorme belangstelling, vooral van militaire zijde, het borstbeeld onthuld van den op 11 September 1918 bij een vlieg-ongeluk om het leven gekomen kapitein-vlieger J. Engelbert van Bevervoorde. [Het Indische Leven-5, 677].


Vervolg de Jl Wastukencana.
Rechts: 30.

Ik kreeg een brief van een zekere mejuffrouw M. Nieuwland, Engelbert van Bevervoordeweg 30, Bandoeng, die een Flakkeesche is en ‘met zeer veel genoegen’ mijn artikel had gelezen over dien Flakkeeschen roman, en of ze die zou kunnen koopen in Indië. Ik heb dat mensch geschreven wat uitvoeriger te zijn over haarzelf, want ik ken menschen van dien naam in wie ik belangstel. Wat ze is, en hoe ze in Indië komt verzeild, ik weet het niet.
[Walraven – Brieven, 655-656] 


Rechts: 34. (Driessen, Inrichting voor Zweedsche gymnastiek, heigymnastiek en massage).

Maar dan zijn er nog de pauzes, en dán komt het fatale, het met geen mensenmogelijkheid onder gecultiveerde dames, die op haar tijd van concerten genieten en zelf toneelspelen, ook maar enigszins te vermijdene. De vrouw van de stationschef komt snikkend de gymnastieklerares vragen om in godsnaam bij een andere groep te worden ingedeeld, want onder de pauze hebben de, drie echte dames haar ongenadig laten voelen dat zij er niet bij hoorde.
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 37-38] 

De Japanners hebben spoedcursussen geopend voor gymnastiek-onderwijzers. De leerlingen worden gekeurd en in een internaat opgeleid. Ze leeren ook Japansch en blijven 3 maanden practisch opgesloten. Ze worden ook geestelijk getraind en dat schijnt veel indruk te maken. De geest van judo spreekt tot de Indonesische jongens. Ze probeeren zich Japanner te voelen. Ze leeren zelfbewustzijn, mens sane in corpore sano. Bepaalde Japansche kringen doen dit opvoedingswerk met animo en 't is m. i. goed werk. Wij hebben 't verwaarloosd, omdat we er geen belang bij hadden en omdat we voor politieke bewustwording speciaal door massasport van de jeugd ook wel wat bang waren. Er worden nu voor 't eerst voor de Inlandsche jeugd zwemwedstrijden gehouden.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 66-67] 


Ga linksaf: Jl Cihampelas (Lembangweg).
Links: lag op nr. 12 een postkantoor en daarnaast op nr. 14, de Afdeeling Politieke Inlichtingsdienst en Immigratieaangelegenheden van Politie Bandoeng.

PID

Deze tweede PID zorgde niet alleen voor de verzameling van alle politiek belangrijke gegevens over personen, verenigingen, bewegingen, enz. enz., maar hield ook het dagelijks toezicht op het gedrag van politiek-actieve personen en organisaties alsmede op de vergaderingen en andere publieke uitingen. Wanneer de grenzen van het wettelijk veroorloofde werden overschreden, moest deze politiedienst optreden, meestal waarschuwend maar eventueel ook verdergaand. De meeste actieve Indonesische politici leerden de PID dan ook kennen als een dagelijks begeleider van hun politiek optreden. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 289-291] 

De regering was de propaganda van Soekarno en diens PNI als een gevaar gaan zien. De procureur-generaal gelastte huiszoekingen bij honderdtallen voormannen, en deze werden in de nacht van 29 op 30 December 1929 uitgevoerd. In De Preangerbode verschenen twee uitvoerige verslagen daarvan, onder grote sensationele koppen als ‘De Regering slaat toe’ en ‘De Nacht van Moskou’.
[Koch - Verantwoording, 195-196] 

Zij noemden hun beweging een partij, de Partai Nasional Indonesia. Bij ons, het Bestuur, moesten ze wel toestemming vragen voor het houden van een vergadering. Die kregen ze zonder meer. Er werd wel een agent, of misschien wel een brigadier van de veldpolitie heen gestuurd (een Indonesiër) om te horen of er geen gezagsondermijnende redevoeringen werden gehouden.
[Alberts – Twee jaargetijden, 47-48] 


Links: Jl Pajajaran (Merdika Lio).

Merdika Lio 26, Soeria Soemantri, Ind. tandarts.

Buitenlands nieuws horen de geïnterneerden bij de Indonesische tandarts Soemantri, die met de behandeling van de geïnterneerden is belast. Zij worden onder politie-geleide naar de dokter gebracht en zitten daar een paar uur. Dit biedt ook gelegenheid tot klandestien contact met familieleden, die dan als patiënten in de wachtkamer gaan zitten en het er vaak voor over hebben om maar een kies te laten trekken om man, vader, verloofde, vriend of broer even te kunnen spreken.
[Bouwer – Het vermoorde land, 149d] 


Links en rechts, op het kruispunt: Pabrik Kina (Bandoengsche Kininefabriek: BKF.)
De fabrieken op de zo en de zw-hoek zijn de oudste.

Kininefabriek

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Bandoengsche Kininefabriek BKF

Junghuhn was door de regering benoemd tot inspecteur van het natuurkundig onderzoek, wat in dit geval zeggen wilde dat hij met Hasskarl moest zorg dragen voor de invoering van de kina op Java. Hasskarl was naar Peru gezonden om de kinacultuur daar te bestuderen; was in 1854 te Batavia gekomen en had te Tjipanas en elders gecontroleerd wat er van de zaden terecht was gekomen, die hij uit Peru vooruitgezonden had. Junghuhn nam andere planten mee, die Hasskarl naar de Hortus Botanicus te Amsterdam gestuurd had, en nam met deze een proef in een koeler klimaat dan het eerder gekozene. In 1856 moest Hasskarl om gezondheidsredenen Java weer verlaten; Junghuhn werd nu met het hele werk belast en vestigde zich in 1857 te Lembang boven Bandoeng, in de Preanger. Daar werd in hetzelfde jaar zijn enige zoon geboren; daar wijdde hij zich geheel aan de kinacultuur, tot zijn dood in April 1864.
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 286-287] 


Steek de Jl Pajajaran over.

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe kruispunt Lembangweg Tjitjendo Merdikalio Nieuwe KerkhofwegIn Bandoeng is op 30 januari j.l. [1934] op het kruispunt Lembangweg – Tjitjendo – Merdikalio – Nieuwe Kerkhofweg bij de Kininefabriek een volautomatisch verkeerssignaal in werking gesteld, dat door het electriciteitsbedrijf, de N.V.G.E.B.E.O., in overleg met den Hoofdcommissaris van Politie en den Hoofdingenieur der Nederl. Ind. Wegenvereniging is geconstrueerd.
Reeds eerder is een proef genomen met een signaal, waarbij een claxon als waarschuwingsteeken vóór de omschakeling van veilig op onveilig en omgekeerd werd toegepast. Daar de omgeving echter zeer gehinderd werd door het geluid, moest die proef als mislukt worden beschouwd. Thans is een nieuw signaal ontworpen, waarbij geel licht als waarschuwingsteeken is gebruikt. [Locale Techniek-3-2, 28] 


Van hieruit te zien: rechtdoor de Jl Cicendo (Tjitjendoweg).
Links lag op de plaats van Rumah Sakit Mata Cicendo het Ooglijders Gasthuis Koningin Wilhelmina.

Ooglijdersgasthuis

In Juni 1935 werd mijn geregelde werkzaamheid onverwacht onderbroken doordat enige oogoperaties noodzakelijk bleken te zijn. Mijn linkeroog ging plotseling hevig pijn doen en tranen. De zeer bekwame oogarts in Bandoeng constateerde glaucoom en trachtte door een operatie het oog te redden. De dag na de operatie bleek ook het rechter oog te zijn aangetast, zodat ook dat onmiddellijk geopereerd werd. Toen werd ontdekt dat de operatie van het linkeroog niet afdoende was geweest, zodat ik voor de derde maal een operatie moest ondergaan.
[Koch - Verantwoording, 208] 


Rechts lag op de hoek van de Gang Polisi het Hoofdbureau van Politie.

Wet, politie en justitie, geschenken van het Westen aan het Oosten, spelen in het leven van de echte Indische mens een grote rol. Duizenden gewone mensen in Nederland worden geboren en sterven op hoge leeftijd zonder ooit de noodzakelijkheid te voelen de politie in hun leven te betrekken. Een groot deel der bevolking van Nederland heeft daartegen zelfs ernstige gemoedsbezwaren. Doch hier in Indië, waar men leeft onder een geïmporteerd recht, betrekt men dat recht elk ogenblik in het dagelijks bestaan. Men haalt er dingen uit, die men er in het land van herkomst nooit in heeft vermoed. Men gebruikt het als wapen in de strijd met vijanden; men gebruikt de rechter als instrument om een vijand te treffen; men zoekt geen recht, doch men zoekt wraak, bevrediging van eigen machtswellust. Want men heeft slechts op de knop te drukken en de machine komt aan ’t rollen.
[Walraven – Eendagsvliegen, 240-242] 

“Dàt zeg ik niet!” krabbelt Halim terug met krenkende argwaan. Dan, zijn wrange ontgoocheling loozend: “Maar ik heb eerst te goed over Uw landgenooten gedacht! Ik meende dat dit koloniaal bestuur tenminste strééfde naar rechtvaardigheid! Toen kwam mijn gevangenneming: een daad van de grofste willekeur! En voortaan wist ik: Nederlandsch-Indië is geen Rechtsstaat, maar een Politiestaat!”
“Inderdaad. Maar nu toont men toch zijn goede wil, met u los te laten! U blijft toch niet onverzoenlijk?”
[Ter Haghe – Iboe Indonesia, 168-170] 

Zie ook Telefoongids Bandoeng 39, 51-52.


Ga rechtsaf: Jl Pajajaran (Nieuwe Kerkhofweg).
Links: Stadion Padjadjaran. (Oude Europese begraafplaats).

 ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Stadion Padjadjaran Oude Europese begraafplaats 2ILW Bandung 3 Gedung Sate

 

Maar zij stierf: ‘zij, de schoonste bloem der aarde, pronkjuweel in Java’s gaarde, die mij liefhad, is niet meer!’. – en zij werd bij Bandoeng begraven: ‘druk gij Bandongs vruchtbre vlakte, waar haar lijk in nederzakte, druk gij zacht haar overschot ?’ zegt de dichter nogal realistisch. Hij brengt daarna een tijd van ‘zielswee’ door, maar troost zich met vrome gedachten: ‘Het graf is de wieg voor den hemel’ ... Deze geliefde was een mej. Bastiaanse, dochter van een suikerfabrikant, en na haar dood zwoer hij nooit meer suiker te zullen gebruiken.
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 290, 292-293] 

De eerste week in Bandung zeg je: hier ben je boven de tropen uit. Waarom zijn die Hollanders met hun koloniale hoofdstad drie eeuwen lang blijven zitten, waar Jan Coen haar in de modder van de Tji Liwung had neergezet? Want zo we er ons al bij hebben neer gelegd in het zweet ons aanschijns ons brood te eten: zwetend werken gaat toch altijd beter dan zwetend denken. Hier zijn ook weer bloemen, geen pronkende borders of bonte boerentuintjes, maar toch bloemen, zij het dan vooral op de Europese erven en ... het kerkhof.
[Romein-Verschoor – Met eigen ogen, 110-111] 

Door de snelle uitbreiding van Bandoeng naar het Noorden werd de Europeesche begraafplaats langzamerhand meer en meer omsloten door woonhuizen. Uitbreiding der begraafplaats werd hierdoor niet alleen uiterst kostbaar, maar ook ongewenscht, waarom werd besloten dit bijna geheel bezette kerkhof geleidelijk te sluiten en een nieuwe begraafplaats gereed te maken. [Locale Techniek-2-4, 6] 


Steek de Jl Pajajaran over via de loopbrug (voor de blinden).
Rechts: no. 52, Wyata Guna Panti Sosial Bina Netra (Blindeninstituut).

Blindeninstituut

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Dr C H A Westhoff[1910] De Europeesche afdeeling telt 23 verpleegden, van wie er 14 schoolonderwijs ontvangen. Het onderwijs omvat het lager onderwijs, de Fransche, Engelsche en Duitsche talen, het typewriten, de nuttige en fraaie handwerken voor meisjes, gymnastiek, muziek, waaraan 9 meisjes en jongens deelnemen, piano-onderwijs en pianostemmen.
In de Inlandsche afdeeling waren gemiddeld 160 verpleegden, onder wie 10 Chinezen. Aan manden, matten en rietwerk werd voor ruim 4500 gulden aangemaakt. De touwslagerij had ook goede resultaten. [De Locomotief, 3 Augustus 1910] 

Ter nagedachtenis van Dr C.H.A. Westhoff – der blinden vriend en helper.→
[Zie De Locomotief, 27 Januari 1910

[1919] De ‘Vereeniging tot verbetering van het lot der blinden in Nederlandsch Oost-Indië te Bandoeng’ heeft te Bandoeng een blinden-Instituut geopend, waar blinde kinderen – voorloopig slechts van Europeeschen landaard – worden verpleegd en onderwezen, benevens eene werkinrichting, waaraan blinde Inlanders en Vreemde Oosterlingen gelegenheid wordt gegeven om voor hen geschikte ambachten te leeren en te beoefenen. [Indië geïllustreerd weekblad-2, 671] 

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Vereeniging tot verbetering van het lot der blinden in Nederlandsch Oost Indie te BandoengILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Henriette Francoise Soesman

Steen in gebouw achter hoofdgebouw:
“Deze Eerste steen
is gelegd op den
26 april 1931
door Henriette
Francoise Soesman”.

 



Ga rechtsaf: Jl Dr. Cipto (Roemer Visscherweg).
Links: 7 Gereja Bala Keselamatan – Maranatha. (Roemer Visschervereniging).

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Roemer Visschervereniging[...] ja, dan zouden er wellicht overal kolonies op worden gericht in de bergen, waar de kinderen niet met onderwijzers, die toch ook hun vacantie eens zonder kinderen moeten doorbrengen, maar met andere kindervrienden en vriendinnen heengingen ... Een utopie? Waarom? Ruime beurzen zijn er genoeg, milde handen ook, maar ons ontbreekt de onderlinge band, de aansluiting vooral onder de vrouwen, die ons krachtig kan maken en alweer: de schuld hiervan is het tijdelijke ... maar laat ik niet al te somber zijn. Hier en daar gaan er in de vrouwenwereld enkele lichtjes op, zooals onder anderen de ‘Roemer Visschervereeniging’
[Kooij-van Zeggelen – De Hollandsche Vrouw in Indië, 16-20] 


Ga op het kruispunt schuin-links: Jl Gunawan (Vosmaerweg).
Links: Kantor Pendidikan Jabar (Plaats van de ‘Concordante’ HBS).

[1919] Te Bandoeng zal een tweede H.B.S. komen. Ook is er officieel een kostschool geopend, die plaats heeft voor 250 kinderen. [Indië geïllustreerd weekblad-2, 819]

Want toen 5 jaar geleden de H.B.S. geopend werd, verdween bij velen de tegenzin tegen een plaatsing in de ‘kou’, begon integendeel de ‘groote trek’ naar ‘boven’, naar het verrukkelijke klimaat, naar het Indische Nijmegen, Nijmegen dan zonder mist, regen wind en al die narigheden, welke nu eenmaal bij ons Nederland behoren. Klein begonnen, was welhaast een filiaalinrichting der H.B.S. in West-Bandoeng noodig; ruim 500 leerlingen herbergen thans deze inrichtingen van middelbaar onderwijs. Verwonderd vragen we ons af, hoe de kortzichtigheid is te verklaren van hen, die zich nog geen 10 jaren geleden tegen de Bandoengsche H.B.S. met hand en tand verzetten. [Indië geïllustreerd weekblad-5, 39] 


Ga links om het plein heen.
Passeer links: Jl Dr. Otten (Rotgansweg).

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Jl Dr OttenDr. Otten was bacterioloog bij de dienst der pestbestrijding.
Een Inlander sterft liever in zijn kampong, dan naar een Europeeschen dokter te gaan, en meestal moet het bestuur hun dwingen, of opvoeden. Overigens leeren zij veel, want zij zien voor hun oogen de wonderen van de Westersche wetenschap. Zooiets als de uitvinding van het pest-vaccin door dr. Otten is een enorme reclame voor de Westersche geneeskunde. Dat zien zij voor hun oogen. Misschien heb je daar wel eens wat van gelezen.
[Walraven – Brieven, 343] 

In deze wijk met namen van geleerden is de Pasteurweg gelijk gebleven: Jl. Pasteur. Hetzelfde geldt voor Curie, Ehrlich, Westhof en Röntgen. Maar Borger werd Sutomo, Van Leeuwenhoek werd Nyland en Rotgans werd Otten!


Ga rechtdoor: Jl Nyland (Leeuwenhoekstraat).
Ga schuin links: Jl Cipaganti / Wiranata Kusumah (Nijlandweg).

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Jl Nyland[1923] Behoorende tot de geneeskundige verzorging der bevolking van Indië, maar een geheel eigen veld van werkzaamheid beslaande, zijn het reeds vroeger opgerichte Parc vaccinogène en Instituut Pasteur te Weltevreden voortgeschreden in ontwikkeling op eene wijze, die bij den tot oordeel bevoegden landgenoot en vreemdeling de grootste bewondering wekt. Hun even energieken als talentvollen directeur Dr. A.H. Nijland heeft de werkwijzen aldaar geheel weten aan te passen aan de eischen van het tropisch klimaat en van de vijftig millioen bevolking van het uitgestrekte eilandenrijk. [Indië geïllustreerd weekblad-7, 378] 

Reizigers uit Bandoeng vertellen dat het in kampen zetten van vrouwen daar nu ook gaat beginnen. De stad is gesloten. Europeanen mogen er niet meer uit en krijgen eenvoudig geen spoorkaartje. Er zouden 26.000 Europeesche vrouwen in Bandoeng zijn. Ze mogen geen meubilair, geen frigidaire en piano's meenemen als in Batavia, maar alleen een bed en een kast. Er schijnen tot 40 vrouwen in een enkel huis op de Nijlandweg te worden gestopt. Gevangenistoestanden.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 82] 


Ga onder het viaduct door en linksaf: Jl Pasteur (Pasteurweg).
Rechts: Biofarma (Instituut Pasteur, 1919 – Thedens (BOW).

Instituut Pasteur

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Instituut Pasteur Wolff Schoemaker

Weet ge waar ik, als lid van het overheerschende ras, het meest trotsch op ben? Op de invoering van de vaccinatie en op het onwrikbare vasthouden van de regeering aan het beginsel, dat Kromo bezitter blijft van den grond. Ik had uit de geschiedenis van Java geleerd, hoe telkens de bevolking getiërceerd werd door de pokken.
[Gonggrijp – Brieven van Opheffer, 147-148] 

De Preangerbode verneemt, dat bij een gouvernements besluit van eind December beslist werd, dat de landskoepokinrichting en het instituut-Pasteur [van Batavia] naar Bandoeng zullen worden overgebracht. [De Locomotief, 2 Januari 1917] 



Rechts: R.S. Dr. Hassan Sadikin. (Gemeenteziekenhuis Juliana, Ghijsels en Von Essen – 1919-’21).

Meer informatie

Reeds lang staat op het program: het bouwen van een gemeentelijk ziekenhuis, dat naast het Instituut Pasteur zal komen, Westelijk van den Lembangweg. De gemeente geeft den grond, er is al een flink bedrag in kas, ik meen 90 mille, maar de uitvoering van het plan stokte op de hoegrootheid van de subsidie, door de regeering te verleenen. Men maakte een uitgebreide berekening en zond die bij ‘hoogerhand’ in. ’t Heeft geholpen: kortelings is een nieuwe toelageregeling voor het oprichten van een ziekenhuis komen opdagen, geheel in den geest zooals de raad het zich had voorgesteld en als nu maar het project bijtijds klaar is, kan het volgend jaar met den bouw begonnen worden. [De Locomotief, 11 Juli 1917] 
De Burgemeester van Bandoeng roept sollicitanten voor de tijdelijke betrekking van Bouwkundige of Architect ten behoeve van den bouw van het Gemeente-ziekenhuis voor den tijd van ongeveer 2 jaren, salaris f 600.- ’s maands [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-22, 177] 

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Gemeente ziekenhuis[11 Aug 1921]. De gemeenteraad van Bandoeng verzocht de regeering aan een lands-accountant op te dragen onderzoek in te stellen naar de gemeentelijke financieele administratie. Benoemd werd een commissie ter oplossing van de punten van verschil tusschen regeering en gemeente inzake de vermeende geldverspilling bij den bouw van het ziekenhuis. [Indië geïllustreerd weekblad-5, 339] 

Aan Bandoeng had Bosscha zijn hard verpand. Hij stemde volkomen in met de actie van de gemeenteraad om de regering te bewegen tot overbrenging van de meeste departementen van algemeen bestuur van Batavia naar Preangers hoofdstad, die, behalve de verhuizing van een paar centrale kantoren als het departement van Economische Zaken en wellicht ook dat van Justitie, rationeel zou zijn geweest. Hij maakte de bouw va het Bandoengse ziekenhuis mogelijk, schonk ruime bedragen aan het Blindeninstituut, het Doofstommeninstituut en het Radiolaboratorium. 
[Koch – Batig slot, 68-69] 

Zijn dood was als zijn leven: op een woeste autotocht reed hij tegen een brugleuning, werd uit de auto geslingerd en zwaar inwendig gekneusd. Hij werd in een ziekenhuis te Bandoeng opgenomen, weigerde aanvankelijk de operatie die hem wellicht zou kunnen redden, liet zich door vrienden overhalen, doch stierf op de operatietafel.
[Koch – Batig slot, 176-177] 


Ga linksaf: Jl Pasirkaliki (Pasirkalikiweg).

‘Zeg Pèng, jullie hadden daar op Pasir Kaliki toch ook een tuin? Zat daar nog wat in?’ Ik begon eerst verlegen en aarzelend op te sommen, maar werd gaandeweg steeds enthousiaster. Dat was maar een gewone tuin van een gewoon huis in de stad en toch: djamboe kloetoek, djamboe bol, djamboe aer, klapper, papaja, pisang, kortom vruchten het hele jaar door. Dan groenten, ketella, een kippenhok en er was zelfs een sloot met lillih. ‘En,’ besloot ik mijn relaas, ‘we hadden daar een weesee voor twee personen!’ Ik was de held van de avond en oom Davids varkensoogjes knipperden van de pret.
[Mahieu – Verzameld werk, 428-429] 


Rechts: R.M. Sunda Kelapa.

Ga rechtsaf: Jl Dursasana (Doersasanaweg).
Ga linksaf: Jl Astina (Astinaweg).
Ga 2de weg rechtsaf: Jl Pamoyanan (Gang Pamojanan).
Vervolgens:
Rechts en links een dwarsweg Jl Pamoyanan (Gang Soekasari).

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Jl Pamoyanan Gang Soekasari[Tekst van Multatuli:] Het stukje grond waarop het huis en de [rijstpel]molens staan heet Soeka Sarie. Het terrein is niet groot maar lief gelegen. Het huis is ook niet groot maar perfect ingerigt. Ik geloof dat het wat ligt en digt gebouwd is, maar het is zeer net en zindelijk. In huis is een stortbad. En op het erf is nog een ander bad, keuken, stallen, twee pakhuizen (één rijst, één padie) en voorts een beetje verder de molens. Achter loopt de rivier [Ci Kakak] , die echter doorwaadbaar is. Het water dat de molens doet loopen stort zich daarin uit. Er zijn twee gegraven vijvertjes, die echter niet goed vol water staan, omdat het terrein hooger is dan de slokkan die het water op het erf brengt, maar dat is te verbeteren. Bloemen groeien hier goed. Er zijn veel rozen en mooie dahlia's.
[Du Perron – Verzameld Werk IV, 423-424] 


Vervolg de Jl Pamoyanan, volg de bocht naar links.
Ga de brug over de Ci Kakak over en ga rechtsaf: Jl Pasantren Dalam.
Ga rechtsaf Jl TPU Pandu (Pandoeweg).

Pemakaman Pandu (Nieuwe Europeesche Begraafplaats).

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Pemakaman Pandu Nieuwe Europeesche Begraafplaats 1ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Pemakaman Pandu Nieuwe Europeesche Begraafplaats'Leeft je moeder nog, Otje, Otto?'
'Wat meneer... o nee, Chrissie, allang dood mijn moeder zaliger. Negentientweeënzestig. En mijn vader ging al eerder naar de Pandoeweg, je weet wel, ons kerkhof. Geen pensioen, zielig hoor, met te veel kinderen bij ons thuis. Ach, véél narigheid, laat maar.’
[Springer – Bandoeng-Bandung, 126] 

De weg die begint bij de hoofdingang is georiënteerd op het midden van de Tangkoeban Prahoe. De weg wordt bij de hoofdingang geflankeerd door twee pylonen met in top een lantaarn. [Locale Techniek-2-4,6-12] 

Meteen na de ingang, even het pad rechts volgen: zicht op galerijgraven, ingegraven in de taluds van het oostelijk ravijn en op het voormalig kinderkerkhof voor kinderen beneden de 12 jaar.


Ga linksaf: de oprijlaan naar Ereveld Pandu.

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Onbekende Soldaat Onbekende BurgerILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Koninklijk Nederlands Indisch LegerILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe militairen KNILILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Francien Gerrese Liesje Evers Rudi Broer van Dijk Joh Gutlich

Het ereveld Pandu telt 3896 graven en het is in de periode 1947-1951 aangelegd naar ontwerp van architect Gmelig Meyling, Het werd op 7 maart 1948 onder grote belangstelling ingewijd.

Het monument (twee sarcofagen) voor ‘de Onbekende Soldaat en de Onbekende Burger’ bevindt zich aan het einde van de oprijlaan.

Op initiatief van onze ambassadeur in Jakarta en in samenwerking met de besturen van de Stichting Herdenking KNIL en de Oorlogsgravenstichting, is in Indonesië een standbeeld opgericht voor het voormalige Koninklijk Nederlands Indisch Leger. Dit monument ter nagedachtenis van KNIL-militairen die om het leven zijn gekomen in het vroegere Nederlands-Indië en op onze erevelden in Indonesië een laatste rustplaats vonden, werd op het ereveld Pandu geplaatst in een omgeving waarmee de geschiedenis van dit leger zo bij uitstek is verbonden.

De aanwezigheid van dit monument, zijnde een replica van hetzelfde monument dat ik vorig jaar mocht onthullen bij het Tehuis voor Oud-Militairen te Bronbeek, is in mijn ogen eminent. Ik ben de Indonesische regering dan ook zeer erkentelijk dat zij voor deze plaatsing haar toestemming heeft willen verlenen. [OGS-1991, 39, 41] 

Op dit ereveld liggen de militairen van het Koninklijk Nederlands Indisch Leger begraven, die het leven lieten bij de verdediging van het laatste bolwerk vóór Bandung, de Ciater-stelling. Onder hen zijn ook militairen, die door de Japanners werden vermoord, nadat zij zich hadden overgegeven. [OGS-40 jaar, 53] 

Aan de voet van de vlaggenmast: symbolen van de vier grote godsdiensten en tekens van de dierenriem.
Rond vlaggenmast de namen van de gevallenen van de Tjiaterstelling, Soebang en Kalidjati..

“Dat het in Indië puur oorlog was, kreeg je niet te horen.” Zo’n vijftig jaar geleden ging een groot aantal artiesten, onder wie de Spelbrekers en Coby Schreyer, naar Nederlandsch-Indië om op te treden voor de troepen. “We hebben daar niet gewerkt voor de regering, maar voor onze buurjongens – die werden óók maar gestuurd.” [...]

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Burgemeester VliegongevalIn februari 1948 werd in Bandoeng met militaire eer een groepje klassieke musici en voordrachtskunstenaars (Francien Gerrese, Liesje Evers, Rudi Broer van Dijk en Joh. Gütlich) begraven, die in een vliegtuigje tegen de bergen waren geslagen. De Spelbrekers, wier engagement wegens groot succes met drie maanden was verlengd, waren erbij. ‘Het is moeilijk onder woorden te brengen hoe diep dit ons heeft getroffen’, schreven ze aan Muziek. [NRC Handelsblad 21-8-98, CS3]

Reeds geruime tijd geleden werd het Padalarang Monument in ere hersteld, waarbij niet alleen het monument zelf werd vernieuwd maar tevens de bronzen plaat met inscriptie welke in de loop der jaren op onverklaarbare wijze bleek te zijn verdwenen, nu werd vervangen door een stenen plaat in dezelfde vorm als het voormalige bronzen exemplaar.[OGS-1991, 27] 

 

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe W HollemanW. Holleman – * 26.3.32 † 13.8.44
Drie huizen verwijderd van de familie Schneider op de Frans Halslaan woont de familie Holleman. Schneiders leeftijdgenoot Wouter Holleman wordt later met hem in het Tjihapitkamp geïnterneerd. Hij sterft in 1944, twaalf jaar oud, en ligt begraven op het ereveld Pandu in Bandung. Springer heeft hem als ‘Wouter Speelman’ in zijn roman Tabee, New York herdacht. [Vindplaatsen, 51] 

Ook Wouter Speelman (zijn vader was directeur van een kininefabriek geweest) sjouwde in het begin met ons mee. Hij was de eerste die doodging in het kamp. Hij kwam na een paar weken niet meer in de gaarkeuken opdagen en wij riepen dat hij een 'vuile lijntrekker' was, maar we hoorden al gauw dat hij kanker in zijn been had en drie dagen na zijn verjaardag overleed hij.
[Springer – Tabee, 66-67] 

 

Wat beschikbaar was, heeft dr. D. van Velden in haar breed-opgezette, in '63 verschenen studie De Japanse interneringskampen voor burgers gedurende de Tweede Wereldoorlog bijeengebracht' – welnu, volgens haar cijfers zijn in Indië in totaal ca. zes-en-negentigduizenddriehonderd Nederlandse en Indisch-Nederlandse burgers geïnterneerd en zijn van hen in een internering die voor de meesten omstreeks drie volle jaren heeft geduurd, ca. dertienduizendhonderdtwintig bezweken, oftewel 13,6%.
Het is mogelijk dat die cijfers te laag zijn. De Nederlandse regering heeft na de oorlog gesteld dat er in Indië ruim honderdduizend geïnterneerden zijn geweest – vast staat dat de Japanners aan het Internationale Rode Kruis in de loop van de oorlog hebben doorgegeven dat er ca. acht-en-negentigduizend geïnterneerden waren en dat van hen ca. zestienduizend-achthonderd waren gestorven: 17%. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 734-735] 

 

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Bronbeek 1ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Bronbeek 2ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Bronbeek 3ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Bronbeek 4
Er is één transport van ca. driehonderd vrouwen en kinderen naar Soerabaja geweest van wie meer dan honderd omkwamen doordat de vrachtauto’s die hen vervoerden, ondanks het verzet van de begeleidende Brits-Indische militairen (zij werden allen gedood) door pemoeda’s in brand werden gestoken, en in het gedeelte van Bandoeng dat buiten de Britse enclave viel, werden in één detentieoord (‘Huize Bronbeek’) minstens tachtig Nederlanders en Indische Nederlanders, onder hen kinderen, vermoord en in een massagraf gestopt. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 725-726] 


Ga terug naar de ingang van de begraafplaats.
Ga rechtdoor: Jl Pandu.
Links: Gereja Katolik (Onze Lieve Vrouw van Zeven Smarten – 1935, Nix).

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Onze Lieve Vrouw van Zeven SmartenILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Gereja Katolik Onze Lieve Vrouw van Zeven Smarten[1921] Meer naar het Westen vindt men aan de andere zijde van de Tjikapoendoeng, welke op vier plaatsen overbrugd zal worden, nieuwe bedrijvigheid. Het Instituut Pasteur en het Gemeentelijk Ziekenhuis zijn bijna klaar, de wegaanleg is hier echter nog lang niet gereed; [...] in het terrein Westelijk van Pasirkaliki, de toekomstige buurt der kleine luiden, waar zich ook de Gemeentelijke Ambachtsschool bevindt, is de dienst van Gemeentewerken onder leiding van den Ingenieur A. Poldervaart te nauwernood begonnen met de opruiming, de egaliseering, den wegaanleg en alles wat verder noodig is om van een heuvelige wildernis een behoorlijk bouwterrein te maken. [Indië geïllustreerd weekblad-5, 60-61] 


Ga rechtsaf: Jl Pajajaran (Burgemeester Coopsweg).

Woensdagavond hield onze pas-benoemde burgervader Coops receptie en het bestuur der Bandoengsche Kiesvereeniging dacht dit een goede gelegenheid, hem een klinkende hulde te brengen. Dies werd een optocht met fakkels en lampions georganiseerd, die zich voor den kaboepaten opstelde, met aan kop en staart een militaire muziek korps. Over aloon-aloon, groote Postweg en Bragaweg ging het op de woning van den assistent-resident, a.s. Burgemeester af. Een groot getal nieuwsgierigen liep mee en op de trottoirs hadden zich talrijke toeschouwers verzameld. [De Locomotief, 22 Juni 1917] 

[1921] Een daarmede hand aan hand gaand verschijnsel is, dat tal van Indiërs niet meer naar Holland terugkeeren, doch na de pensioneering of ‘après fortune faite’ zich dadelijk in Bandoeng vestigen. Is het voor Indië een verblijdend verschijnsel, dat het absenteïsme vermindert, voor Bandoeng geldt dit in bijzonder. Mijn voorganger [als burgemeester], de heer B. Coops, die, zooals op zoo menig gebied, ook hier blijk gaf een vooruitzienden blik te bezitten, heeft den trek der blijvers buitengewoon bevorderd door de gemeentelijke belastingen op een zeer laag peil te houden. [Indië geïllustreerd weekblad-5, 49-50] 


Rechts: 92, SMK (Gemeentelijke Ambachtsschool – 1920, De Roo).

Ambachtschool

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe SMK Gemeentelijke Ambachtsschool

De Gemeenteraad keurde alles, met eenige geringe wijzigingen of aanvullingen, goed, en gaf daarmede een duidelijk bewijs van de groote waarde, die hij aan het ambachts-onderwijs hechtte niet alleen, maar ook van de onbekrompen wijze, waarop hij dat onderwijs wenschte te bevorderen. De uitvoering dier plannen ondervond door de ongunstige tijdsomstandigheden ernstige vertraging. Ondanks die bezwaren is men, dank zij de voortvarendheid van den Directeur van het Bouwbedrijf, den heer Glors en diens staf, zoover gekomen dat men de school op 1 September [1920] feestelijk kon openen.
Wenscht men aan den eenen kant geen teekenaars en bureau-klerken te kweeken, en bepaalt men zich tot de vorming van handwerkslieden in den waren zin van het woord, aan den anderen kant wil men het z.g. ‘prutsen’ tegengaan, het geknoei met slechte en ondoelmatige gereedschappen, waardoor de Indische toekang, gisteren misschien nog sado-koetsier of kebon, zich van den Europeeschen vakman onderscheidt. Men wil daarom de leerlingen met de meest moderne gereedschappen en hulpmiddelen vertrouwd maken. Men wil een goed timmerman, metselaar, smid of bankwerker afleveren. [Het Indische Leven 2, 6, 114] 


Vervolg de Jl Pajajaran in westelijke richting.
Passeer twee zijstraten rechts, een brug en links Hotel Pajajaran,
Ga op de kruising: schuin rechts, Jl Pajajaran (Farmanweg).
Ga rechtsaf: Jl Sirnaraga.
Rechtdoor: Jl Tata Natanegara.
Links: zicht op Lapangan Terbang Husein Sastranegara (Vliegveld Andir).

Andir

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Vliegveld AndirILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Fokker jagersHet belangrijkste, militaire vliegterrein met een burgerlijk luchtvaartstation van de KNILM.
Op 1 dezer [Maart 1922] werd te Andir bij Bandoeng het nieuwe vlieg-terrein geopend. [Het Indische Leven-3-30, 589] 

[1925] De Luchtvaart-Afdeeling van het Leger in Nederlandsch-Indië werd geleidelijk aan overgebracht van Soekamiskin naar het vliegveld Andir. [Het Indische Leven-7, 1072].

Zaterdag 21 November [1925] werd een vliegdag gehouden, ter gelegenheid van de reeds gememoreerde opening. Allereerst werd een defilé gevormd ten Westen van het vliegveld en in deze formatie over het terrein gevlogen. Eerst verscheen een escadrille van vijf Avro’s, daarachter een escadrille De Havilland’s en vervolgens een dito Fokker-jagers. Deze hoofdmacht werd voorafgegaan door een nieuwe Fokker D.C.I jager-verkenner en gevolgd door ambulance vliegtuigen, geflankeerd door een paar, door de L.A. hier zelf gebouwde toestellen. [Indië geïllustreerd weekblad-9, 397-404] 


Ga terug: Jl Sirnaraga.
Ga even linksaf: Jl Pajajaran.
Steek de Jl Papajaran over
en ga rechtdoor: Jl Aruna. (Van Weerden Poelmanweg).
Ga linksaf: Jl Laksmana.

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe LaksanawegILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe woningen Jl Laksmana← woningen aan Jl Laksmana. →
Complex Rama. (Voormalige wijk met volkswoningbouw 'Ardjoena').
Het complex is langs de grote wegen ombouwd met een rand van stenen woningen. Elk bouwperceel had een weg aan de voorzijde en een rioolstrook van 2 m. breedte aan de achterzijde. In deze stroken liggen de gas en waterleiding, de riolering en de hemelwaterlozing. Aan de oostzijde is/was de ombouwing vervangen door een groot plantsoen. In het complex werden zes typen woningen gebouwd. Aparte bijgebouwen zijn niet ontworpen, keuken, wc en badkamer zijn met de woonvertrekken onder een kap vereningd. Het kleinste type woning is gekoppeld, twee huizen onder een dak. Verder werden er zes toko's en [in het midden van de westzijde] en een Hollandsch Indische School gebouwd. Het in 1932 gebouwde complex was voor zijn tijd bijzonder modern. Er zijn voor de muren betonplaten gebruikt van 103x40x8 cm met een luchtisolatielaag van 4 cm, die op elkaar aansluiten met messing en groef. Deze 103 cm was maatgevend voor de afmetingen van de ruimtes. De hele constructie was er op gericht de eigenlijke uitvoering zo eenvoudig mogelijk te houden. Wat werd aangevoerd hoefde niet te worden bij- of afgewerkt. De bouwtijd kon worden teruggebracht terwijl bovendien gewerkt kon worden met minder(-)geschoold personeel. [Locale Techniek-1-4,13-19] 
[De wijk was onder de naam Rama van december ’42 tot augustus ’43 interneringskamp.]
De andere mannen uit Bandoeng en de gezinnen met zieken, tezamen ca. negenhonderd personen, kwamen in een tweede wijk van Bandoeng terecht, de Rama-wijk. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 349] 


Ga rechtsaf: Jl Ayudia (Ajoedijaweg); verlaat het complex op het einde van de weg.
Ga rechtsaf: Jl Arjuna (Slachthuisweg).
Ga op de viersprong: schuin links: Jl Arjuna.

Rechts: no. 45, Gedung Pendagalan (Gemeentelijk Slachthuis – 1934, Hendriks).

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Gemeentelijk SlachthuisILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe slachthalDe slachthal is bestemd voor grootvee-runderen, buffels, paarden en kleinvee (schapen en geiten). Groote voorraadstallen, voldoende voor vijf dagen slacht, zijn reeds gereed gekomen. Het slachten
zal uitsluitend plaats vinden op het Gemeentelijk slachthuis, waar het vleesch dan bewaard blijft tot het bestorven is. Voor kleinere slagers zal een werk- en verdeelplaats ingericht worden, zoodat zij hun vleesch van het slachthuis regelrecht naar den pasar kunnen brengen. Het vleesch zal overigens met behoorlijke vleeschtransport-wagens vervoerd moeten worden. Om het transport van slachtvee te vergemakkelijken is een zijspoor aangelegd, die een verbinding vormt tusschen het abattoir en het stationsemplacement. [Locale Techniek-4-5, 24] 

De eisch, het runder- en varkensslachthuis geheel gescheiden te houden, is voor den opzet, uitgangspunt geworden. Het rechter gedeelte van het gebouw achter de administratie was het varkensslachthuis, met rechts daarachter de varkensstal. Dit gedeelte van het complex kwam gereed in 1934. De toegang tot het varkens slachthuis was gescheiden van die tot het runder-slachthuis. [Locale Techniek-5-5,112-116] 


Volg de weg en ga over de spoorlijn.
Volg de weg naar links.
Ga schuin-linksaf: Jl Kebonjati (Kebon Djatiweg).

Ga rechtsaf: Jl Waringin.
Rechts: Mall Andir – Een enkele keer is er zicht op de bergen vanaf de bovenste etage.
Ga rechtsaf: Jl Gabus.
Ga linksaf: Jl Kakap. N.B. vooroorlogse uitstalruimtes.

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe vooroorlogse uitstalruimtesDe Japanners zijn opgetreden tegen prijsopdrijvers. Woensdagmorgen verschenen Kenpeitai-soldaten op de pasars (markten), waar zij de kopers vroegen, wat zij voor dit of dat hadden betaald. Daarna eisten zij inzage van de officiële prijslijsten en als de handelaren daar boven uit waren gegaan, werden ze meteen ingerekend. Een paar prijscontroleurs, die de prijsopdrijvende handelaren de hand boven het hoofd hadden gehouden, werden tegelijkertijd opgepikt.
[Bouwer – Het vermoorde land, 282-283] 

De pasars zijn nog steeds leeg en de handelaren hebben de macht in handen. Geen Japanner kan hen dwingen naar de markt te komen. Er is in de stad vrijwel niks meer te krijgen en iedereen moet de kleine voorraden aanspreken, die zijn aangelegd voor de moeilijkste tijden, die misschien nog moeten komen (bombardementen en eventuele oorlogshandelingen op Java). De levensmiddelentoestand is onbeschrijfelijk.
[Bouwer – Het vermoorde land, 307-308] 

De politie is weer opgetreden tegen prijsopdrijvers en het gewone spelletje herhaalde zich: de verkopers bleven dagenlang weg en toen ze terug waren was alles duurder. Ook is een aantal zwarthandelaars (z.g. ‘dagangers' ) gearresteerd. De zwarte handel heeft hier natuurlijk door de jaren heen gefloreerd en bij mijn weten hebben de Japanners er tot dusverre nog nooit iets tegen gedaan.
[Bouwer – Het vermoorde land, 306b] 


Ga terug naar de Jl Kebonjati en ga rechtsaf.
Rechts: no. 20, SD Maria Bintang Laut.
(Klooster ‘Maria Sterre der Zee’, van de zusters van de Goddelijke Voorzienigheid – 1936, Nix en Taen).

Stella Maris

ILW Bandung 5 Pasirkaliki Pandoe Maria Sterre der Zee

Een deel van het kloostercomplex was van augustus ’42 tot januari ’44, onder de naam ‘Stella Maris’ of ‘Waringinkamp’, interneringskamp voor maximaal 1400 mannen en jongens. De bevolking bestond hoofdzakelijk uit Indo-Europese Nederlanders en het merendeel werd vervolgens gedeporteerd naar het 15e Bat en naar Cimahi.

Twee kampen worden voorlopig ingericht: het Landsopvoedingsgesticht (L.O.G.) voor volbloed- en het Klooster 'Maria Sterre der Zee' voor Indo-Europeanen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 78] 

Met 500 man per dag worden nu Indo-Europeanen geïnterneerd. Op de 4e hebben wij afscheid moeten nemen van m'n schoonvader, die zich in het Klooster 'Maria Sterre der Zee' moest melden. Zelfs lammen en blinden gaan nu achter prikkeldraad.
[Bouwer – Het vermoorde land, 120]