Semarang 3 – Autorit

Achter het station lag vroeger Fort Prins van Oranje, dat door Van den Bosch tussen 1835 en ‘42 is gebouwd; de stad bleef overigens onversterkt.
In 1909 lagen op het terrein een Artilleriekampement en een werkplaats van de Genie. In het centrale, door water omgeven, gedeelte van het complex was een kleedingmagazijn van de Intendance. Rond 1960 is het complex afgebroken.

Aan uw linkerhand, in de vlakte die zich tot aan zee uitstrekt, verrijst het steenen reduit van een nieuw groot fort met half voltooide wallen en grachten; en aan uw rechterzijde lachen u weêr villa’s en tuinen en bloemen toe.
[Rees - Herinneringen I, 255] 
Van Palembang reisde ik, na mijn veroordelingen, via Batavia – waar ik een paar weken in het Provoosthuis doorbracht – naar Semarang, en deed daar, einde juni 1884, mijn plechtige intocht op het fort Prins van Oranje, een van de reeks forten, na de Java-oorlog van 1825–’30 opgericht, en dat, sedert enige tientallen jaren, tot militaire gevangenis diende.
[Cohen, Alexander – In opstand, 94] 
Buiten de stad ligt het fort ‘de Prins van Oranje’ als een monument van het sic-transit! want wat eertijds een sterkte was is nu een grootendeels in modder en klei weggezonken sta in de weg. Gelukkig dat Semarang voorloopig geen fort meer noodig zal hebben om het te beschermen, want ‘de Prins van Oranje’ zou nu op Java tegenover Duitschers, Franschen of Engelschen een slechter figuur maken dan eertijds te Quatre-bras.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 198] 
Van het dak af kon men de zee zien, de zee, waarin, volgens Baudelaire, de ‘vrije mens’ de afspiegeling ziet van zijn gemoed: De zee ’s uw beeld, g’ aanschouwt uw eigen ziel - In ’t rustloos rollen van haar golven,
[Cohen, Alexander – In opstand, 100-101] 

Ik ga de poort binnen, waar niets is veranderd. Links de gekoolteerde deur van de Ziekenzaal, rechts de ingang naar de chambrées. Voor mij uit, de brede, houten trap die naar de binnenplaats voert, waar wij ’s morgens om zes uur en om één uur in de namiddag, ‘aantraden’ voor het werkappèl; de binnenplaats, waar het mandihok was met de lekstenen, en de cachotten, en het magazijn;
[Cohen – Van anarchist tot monarchist, 186-187] 
Ik zou ook nù nog, een kleine vijftig jaar na dato, deze staat van zaken niet verklapt hebben, als het fort Prins van Oranje nog tot militaire gevangenis diende. Maar Pontjol is, sedert mijn verblijf daar, een onschuldig militair kledingmagazijn geworden, wat ik – ik bracht er, in februari 1905, een bezoek als toerist – uit eigen waarneming weet.
[Cohen, Alexander – In opstand, 103-104] 
[1906] Buiten en ten westen van den Bodjongschen weg ligt het fort Prins van Oranje, dat grootendeels in de slappen modderbodem is weggezonken. [Reisgids voor Nederlandsch-Indië, 72] 
[In het tweede decennium van de 20ste eeuw werd er een renbaan aangelegd op het ruime terrein van het fort.]
[1938] De Renvereeniging geeft op de race-baan achter Pontjol eenige malen per jaar goede paardenwedstrijden te zien, waaraan meestal genoeglijke feesten verbonden zijn. [Locale Techniek-7-2, 29a]. 

Op een afstand van ongeveer 2 km. van de riviermonding werd ongeveer in 1850 het eerste tolkantoor gebouwd, in Indië algemeen met den naam Boom gestempeld, dat thans nog gedeeltelijk bestaat en Boom Lama genoemd wordt. [Gedenkboek Semarang, 142-144] 
Toen het zover was, dat tante, ofschoon nog erg zwak en bleek, aan tafel kon komen en wij allen over haar aanvankelijke beterschap in de wolken waren, kwam het schip de Rapide op de rede en waren wij genoodzaakt ons neefje in ontvangst te nemen.
Daar stonden wij dan op, een goede morgen aan de oude kali, diep in het wit gekleed, breed en dik, want ook ik was in die zeven jaren zeer in omvang toegenomen, bruin verbrand en met stoppelige baarden, en voor ons stond Charltje.
Toen wij hem tussen anderen hadden zien staan, herkende oom hem het eerst, zelfs zonder behulp van zijn bril.
“God zal me zegenen, James! Daar staat hij! Bij mijn ziel, het moet die kleine, magere sprinkhaan wezen! Geen mens kan zo, mijn zusters neus hebben als haar eigen zoon. Ik word er koud van!”
[Daum – Uit de suiker in de tabak, 161] 

De haven of liever de reede van Samarang is op verre na zoo veilig niet, als die van Batavia en Soerabaya, integendeel ligt zij schier voor alle winden bloot. De ingang van de rivier wordt door eene modderbank belemmerd, en is bovendien moeilijk te verkennen, vooral des avonds of des nachts, omdat zij bijna geheel in het kreupelbosch van het strand verholen ligt.
[Olivier – Tafereelen I, 304-305] 
Nabij de monding [van de rivier] richtte men in het belang der scheepvaart bakens en lichtopstanden, terwijl ter verzekering van de nering der in- en uitvoerrechten en accijnzen aldaar ook douanekantoren (Boomen) werden opgetrokken.
Bij deze laatste inrichtingen moesten alle prauwen meren, soms geheel ontladen, alvorens verlof te verkrijgen tot doorvaren naar bovenstrooms gelegen opslagruimten. Als gevolg van de geschetste damverlenging en kustaangroeiing werd de ligging der Boom-lokalen ten opzichte van een rationeele uitbreiding der handelsterreinen te ongunstig en ging men er toe over, meer zeewaarts een hulpkantoor of ’Kleine Boom’ te vestigen, ter onderscheiding van de oude, thans ‘Grote Boom’ geheeten. [De Taak – 3, 443] 
De ‘functie’ van de Kali Semarang. [Gedenkboek Semarang, 122, 123, 124] 
... de Semarang-rivier, waarvan de benedenloop Kali Lama geheeten, de verbinding vormde voor het handelsverkeer tusschen wal en reede.
Kon eertijds met deze smalle en bochtige waterweg worden volstaan, langzamerhand toen meerdere schepen op de reede kwamen en het prauwenverkeer drukker werd, veroorzaakte de smalle rivier en vooral de natuurlijke bankvorming aan de monding der rivier veel hinder en overlast, waardoor maatregelen moesten worden genomen om hieraan een einde te maken. Aangewezen als men toen was op primitieve hulpmiddelen, om de uit de hand gegraven vaargeul door bamboezen schermen tegen opslibbing te vrijwaren, hadden deze weinig effect, omdat de beschermingsmiddelen niet in staat waren den strijd tegen de natuur-elementen vol te houden. Men begon dan maar weer van voren af aan en op deze wijze werd getracht de prauwvaart zoo goed en zoo kwaad als het ging in stand te houden. [...]
De vele moeilijkheden, welke de prauwvaart ondervond, leidden er toe, dat in 1854 besloten werd tot het graven van een nieuwe verbinding [...] met zee, het z.g. Nieuwe Havenkanaal. [Gedenkboek Semarang, 141] 

Semarang heeft een zeer onstuimige rede, maar een haven en kaden waar de schepen rustig zouden kunnen laden en lossen, bestonden niet. De verbinding tussen op de rede liggende schepen en de wal werd door lichters onderhouden, maar spookte de zee te gevaarlijk, dan werd de blauwe vlag gehesen, ten teken dat verbinding niet mogelijk was.
[Koch - Verantwoording, 70] 
Maar ver weg, liggen de groote vrachtbooten en nooit zullen zij meeren aan Semarang’s eigenlijke kust, nooit rechtstreeks lossen of laden in of uit een goedang aan een echte kade. Heel ver weg daagt de sleepboot en trekt achter zich aan twee of drie plompe laadprauwen, op weg naar de stad, over een spiegelgladde zee, die tot op een kilometer ver aardkleurig is en dan plotseling groen wordt. Daar begint pas het diepe, en daar ligt de tragiek van Semarang in den modernen tijd.
[Walraven – Modjokerto in de regen, 25-26] 
Op de rede, honderden meters uit de kust, liggen drie grote vrachtschepen, heel wat minder dan er vroeger meestal lagen, volgens Bouke.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 106,108] 

Een droef gebeuren was de aanleiding tot die onverhoopte kennismaking. Wij brachten onze vrienden, de familie Ovink weg, en aan boord van 't stoombootje, dat ons naar de groote boot bracht, die onze vrienden van ons wegvoeren zou naar hun eigen land, ontmoetten wij den heer Royaards, die ook de familie Ovink uitgeleide deed.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 266] 
Ik heb het mijne de volgende dag, liggende op de reede voor Semarang, aangetrokken, maar toen waren alleen nog maar de twee luitenants met hun vrouwen aan boord en die waren alzo aan hun eigen pak gewend, dat ze aan het mijne geen aandacht schonken.
[Alberts – Namen noemen, 22-23] 
[1919] Advertentie – Koninklijke Paketvaart Maatschappij.
Naar Australië – Tweemaandelijkschen dienst van Batavia naar Melbourne via Semarang, Soerabaja, Brisbane en Sydney, vice versa met den modern ingerichten stoomer ‘Houtman’ van 8000 tons waterverplaatsing. Alleen eerste en tweede klasse passagiersinrichting, alle hutten midscheeps. Geneesheer, Coiffeur, Hofmeester en Linnenjuffrouw aan boord. Electrische wasscherij, Electrisch licht en waaiers in alle hutten. [Het Indische Leven, 1-1, II]  

Ook het stationsgebouw te Semarang is een bêtise. In plaats van in de stad, ligt het aan het strand; zoodat thans te Samarang hemel en aarde bewogen wordt om koncessie te bekomen voor een tramway – van de stad naar het station! Dat gebouw, hetwelk niet veel minder dan een millioen gekost heeft, staat bijna geheel ledig (toen ik het bezocht, maakte het op mij den indruk van een kerkhof), en zal weldra, wegens scheuren en verzakken, zware reparaties eischen.
[Huet – Brieven II, 148-149] 
Mijns inziens, en voor zoo ver ik nu reeds oordeelen mag, heeft Java op dit oogenblik aan niets anders behoefte als aan spoorwegen; niet aan kleine brokjes spoorweg, zooals in de Vorstenlanden, maar aan een groot spoorwegnet, hetwelk voor het Java van thans dezelfde bron van welvaart en vooruitgang worden moet als de in 1810 door Daendels aangelegde groote straatweg voor het Java van toen geweest is.
[Huet – Brieven II, 60-61] 

De karrevrachten tusschen Solo en Semarang met een gemiddelde belasting van 6 pikol (360 K.G.) stegen geleidelijk van f 15 tot f 30. Thans, nu de suikerproductie intusschen meer dan vertienvoudigd is, zou vervoer naar de afscheepplaatsen met de oude vervoermiddelen ten eenenmale ondenkbaar zijn. [...] zoo kwam toch in 1873 de eerste spoorlijn in Indië tot stand, met regeeringsgarantie, en gedeeltelijk met Fransch en Engelsch kapitaal. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw - 6, 278].
... een consortium, bestaande uit de heeren Poolman, Fraser en Kol, waarbij zich later de heer Ament voegde, [vroeg] concessie aan voor het aanleggen en exploiteeren van een spoorweg van Semarang over Solo naar Djokja. Over deze aanvraag, waaraan een verzoek om rentegarantie gekoppeld was, liepen de meeningen zeer uiteen. [...] Toen de concessie aan de inmiddels opgerichte Nederlandsch-Indische Spoorweg Maatschappij overgedragen was, werd onder leiding van den hoofdingenieur J.P. de Bordes spoedig met den aanleg begonnen; den 17en Juni 1864 werd in tegenwoordigheid van den Gouverneur-Generaal de eerste spade in den grond gestoken. [De Koloniale Roeping, 4-6] 
De eerste of stamlijn had ten doel de bloeiende Vorstenlanden Soerakarta (Solo) en Djokjakarta (Djokja) met hunne natuurlijke haven Semarang te verbinden. Deze hoofdlijn Semarang – Vorstenlanden met haar zijtak Kedoeng Djattie – Willem I, thans samen lang 206 K.M., werd wat haar laatste baanvak Solo – Djokja betreft, op 10 Juni 1872, en, wat betreft den zijtak, op 21 Mei 1873 voor algemeen verkeer opengesteld. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 23 – 31] 

Het eerste object waarmede de vennootschap zich bezig gehouden heeft, is de aankoop en het in-exploitatiebrengen van het Land Mlaten. De eigenaren van dit particuliere Land hadden moeilijkheden met de voor het perceel verschuldigde belasting te betalen en geen geld om het land in exploitatie te brengen. Daarop boden zij het land aan de Gemeente te koop aan, die het aanbod doorgaf aan de N.V. Volkshuisvesting. Het bleek, dat het land voor f 75.000,- gekocht zou kunnen worden, wat bij een oppervlakte van 159.390 M². neerkomt op f 0,47 per M².
Spoedig na het koopen van het Land is aan Ir. Thomas Karsten de opdracht gegeven tot het maken van een bebouwingsplan. [Locale Techniek-1-1, 10-12].
De 1899 mensen die in de 663 huisjes*] en warongs kwamen wonen, waren als volgt verdeeld: 1180 Inlanders, 7 vrouwelijke Oosterlingen, 505 Chinezen en 207 Europeanen. [Locale Techniek -1,10-19] 
[*Het totale complex was groter dan het gedeelte dat op de bovenstaande plattegrond is weergegeven.]

Bij besluit van 29 October jl. verleende de gemeenteraad aan de N.V. ‘Volkshuisvesting te Semarang’ een subsidie van f 25.000.- ten behoeve van den aankoop en het bouwklaar maken van het particuliere land Mlaten. [De Locomotief, 14 Februari 1927 (3,2) 
Gemeentelijke kampoeng-exploitatie zooals de reeds meergenoemde kampoeng Mlaten te Semarang met woningen van f 3,50 – f 10,- huur ’s maands wordt ten zeerste geappricieerd zoowel door Inheemschen als niet-Inheemschen, terwijl naar schrijver dezes heeft vernomen, genoemde exploitatie zich zelf geheel kan bedruipen. [Locale Techniek-4-3, 12, 16] 

In de verschillende gevangenissen van Java schijnt geen uniformiteit te bestaan op het punt van eten. Semarang werd geprezen. Gevangenen beweerden, dat men daar het eten van de Landstorm kreeg. En zelfs belegde boterhammen! De inspecteur in Soekamiskin geloofde daar niets van. Misschien kreeg de gevangene dat eten, toen hij nog preventief gevangen was.
[Walraven – in boevenpak, 80-81] 
Wij vestigen er nog eens de aandacht op dat de gelegenheid bestaat om in de centrale gevangenis alhier schrijfwerk te doen verrichten en ook vertaalwerk (uit het Fransch, Engelsch en Duitsch). Men verschaft er den gedetineerden nuttige bezigheid door, terwijl zij daardoor tevens in staat worden gesteld hun ‘uitgaanskas’ te stijven. [De Locomotief, 12 Juli 1910] 

De Java-bode heeft een overzicht ontleend aan het door dat blad ontvangen verslag van de hervormingen van het gevangeniswezen in de jaren 1908, 1909 en 1910. De voornaamste hervorming was die van de te-werk-stelling der gevangenen bij verschillende bedrijven in de gevangenis. [...] Evenals in vorige jaren, waren in de drie laatst afgeloopen jaren de resultaten van het gevangenisbedrijf te Mlaten (Semarang) uitstekend. Daar wordt alleen naaiwerk verricht, ten behoeve van de verschillende diensttakken. De grootste werkgever is het departement van Oorlog. De nettowinst, met de kleermakerij behaald, bedroeg in 1907 f 33.381,59, in 1908 f 32.185,71, in 1909 f 50.654,09 in 1910 ruim f 52.000. [De Locomotief, 19 October 1911] 
[1919] Overvulde gevangenissen zijn in alle opzichten ellendig. De directeur kan er niet den toestand krijgen, dien hij wenscht en het is absoluut verkeerd om een gevangenis, die maar bedoeld is voor 400 personen, zooals te Semarang, te vullen met 600 menschen. Dat geeft ongewenschte toestanden. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift -22, 287]. 

Kleermakerij in het dwangarbeiderskwartier te Semarang.→

Ze arresteerden me, namen me mee naar Salatiga, en na een paar dagen stuurden ze me naar de gevangenis van Semarang. Daar had je A-, B-, C- en D-gevangenen. A waren de politieke gevangenen, ik was B: krijgsgevangene. De cel zat bomvol met zestien, soms wel 32 mensen. Er was een piepklein raampje van tien centimeter. We hadden geen matras en geen hoofdkussen. Als je naar het toilet moest, kon iedereen je zien.
[Reybrouck – Revolusi, 404-405] 

Maar bovendien moet de vereeniging over middelen kunnen gaan beschikken om op den duur haar eigen gamelan te verkrijgen, haar eigen kostuums, moet zij haar eigen korps njogos zien te krijgen en zich onder de genoemde Solosche leiding tot een goed en vast orkest zien te vormen. En hoopt de vereeniging op den duur op een beter en vooral ruimer gebouw, zoo zijn thans dadelijk enkele eenvoudige aanvullingen aan de genoemde paseban nodig, waarbij ook een verlichting, om die voor de opvoering geschikt te maken. Maar ... voor dit alles is gèld nodig.
Zoo vragen wij hen, die der Inlandsche kultuur een goed hart toedragen, die haar artistieke en haar sociale waarde erkennen, om steun: om steun door belangstelling in de eerste plaats, maar daarnaast door giften, of door lidmaatschap. De eerste jaren zullen voor de vereeniging de moeilijkste zijn. Wie met haar doel sympathiseert, steune, en steune haar thans! [De Taak – 3, 525-526] 

Naar wij vernemen heeft de Vereeniging Sobo Karti tot iets nieuws besloten, welk voornemen reeds op een voorloopige vergadering werd besproken, en nader zal worden uitgewerkt op een bijeenkomst ten huize van de heer Slamet.
Door Soba Karti zal namelijk worden ingesteld een damescommissie voor het onderwijs in kunstnijverheid en voor opvoeding. Deze commissie zal tot taak hebben aan leden en meisjes-niet-leden onderwijs te doen geven in alle soorten kunsthandwerk: weven, batikken etc. Maar voorts stelt de commissie zich ten doel adviseerend en voorlichtend werkzaam te zijn op het gebied der opvoeding van meisjes, behulpzaam te zijn bij de keuze van kinderlectuur, en in het algemeen richtlijnen te geven voor de opvoeding van het Javaansche meisje. [De Locomotief, 23 Februari 1927 (3,2)] 

Ik zal je naderhand een copie zenden van de circulaire van Mr. Abendanon aan de hoofden van gewestelijk bestuur, de oprichting dier scholen betreffend. ”Ten allen tijde is de vooruitgang der vrouw een belangrijke factor tot volksbeschaving gebleken." “De intellectueele ontwikkeling der Inlandsche bevolking kan niet krachtig voortschrijden, indien de vrouw daarbij achterblijft." “De vrouw, als de draagster der beschaving!"
[Kartini – Door duisternis tot licht, 88-89] 
Op 11 Januari 1915 kwam de eerste Kartinischool ‘in eigen huis’, dank zij de subsidie van Regeringswege groot f 21.705, de bijdragen van verschillende zijden w.o. voormeld fonds [Kartinifonds gevestigd te ’s Gravenhage], en de technische hulp van den Heer Maclaine Pont.
De school staat op een zeer groot stuk grond, waarop later andere onderwijsinrichtingen en woningen voor onderwijzeressen kunnen komen. Ook de verkrijging van dezen grond is de vereeniging te Semarang verschuldigd aan de welwillende medewerking der overheid. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 306-307].

En in de Inlandsche vrouwenwereld zelf, voor zoover wij 't weten, is men er enthousiast over. Allen die wij er over spraken, wenschten weder kinderen te zijn om mede van 't onderwijs te kunnen profiteeren. En heerlijk! de Inlandsche scholen te Pati, Koedoes, Japara en in de districten kunnen u de eerste zichtbare bewijzen van succes van het mooie werk toonen: daar gaan reeds eenige volksmeisjes school en haar aantal neemt toe.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 90-91] 

De Kartini-school. De correspondent van het Soer. Hblad te Semarang schreef aan dat blad:
Het doel was, dat de pennevruchten van wijlen raden adjeng Kartini zooveel zouden opbrengen, dat de schoone illusie van de zoo vroeg ontslapen schrijfster verwezenlijkt zou worden en de bewuste school tenminste nà haar dood zou kunnen verrijzen. Zooals de zaken nu staan heeft de school heel weinig kans van slagen. [De Locomotief, 6 October 1911] 

In 1911 verscheen, zooals gezegd, het Kartiniboek. Uit de opbrengsten daarvan, en uit tal van milde bijdragen, werd in September 1913 [in Den Haag] opgericht het ‘Kartinifonds’, waarin de heer en mevrouw Van Deventer vooral de leiding hadden. Op Java ontstonden plaatselijke Kartinivereenigingen, gedeeltelijk door het Kartinifonds gesteund met geld en organisatiehulp. Deze richtten op de groote plaatsen Kartini-scholen op, die in haar inrichting ongeveer overeenstemden met de Gouvernements Hollandsch-Inlandsche scholen, zooals die toen juist werden georganiseerd, d.w.z. dat zij van het begin af al Hollandsch op het leerplan hadden en dus de kinderen opnamen van het zesde jaar af. In de groote plaatsen was het gemakkelijk deze scholen vol te doen loopen, zij het dan ook niet alleen met die meisjes, voor welke zulk onderwijs in de eerste plaats was gedacht en bestemd, n.l. die uit de hoogere standen. [Indië, geïllustreerd weekblad, 7, 677].

Van Heutsz moet langdurig hebben gesproken, over het Kartinifonds, het belang van ‘opleidingsscholen voor inlandsche meisjes’ en over de eerste honderd meisjes die les kregen aan de Kartinischool in Semarang. [Uit naam van de majesteit, 282-284] 

Vereeniging ‘Kartinifonds’.
Bovengenoemde vereeniging hield volgens de jongste mailbladen te ’s-Gravenhage een algemeene vergadering.
[...]Ten slotte deed het bestuur mededeeling betreffende de werkzaamheid der vereeniging in Nederland en in Indië.
Geconstateerd werd de toenemende drang om onderwijs te ontvangen, die zich bij de inlandsche meisjes openbaart. Dit uit zich niet alleen bij de Kartinischolen, maar ook bij de gemengd openbaar Hollandsch-inlandsche scholen.
In 1915 werden door de vereeniging reeds geldelijk gesteund de Kartinischolen te Semarang, Batavia en Madioen. In het loopende jaar is voor het eerst ondersteuning toegestaan aan de Kartinischolen te Buitenzorg en te Malang. Ook werd steun verleend aan een te Tegal op initiatief van de raden ajoe (de zuster van Kartini) tot stand gekomen huishoudschool. [De Locomotief, 19 Januari 1917].

[1913] Tillema: “Op deze foto ziet men een modern gebouw, dat niet voor de tropen geschikt is.”[Van Wonen en Bewonen, 87] →
Douwes Dekker betoogde, dat de Indo-Europeaan evenzeer als de Indonesiër slachtoffer was van de koloniale exploitatie. Dit was in elk geval juist voor zover het de Indo’s in ondergeschikte betrekkingen betrof: het geval der z.g. kampong-Indo’s was in Midden-Java relatief groot. Velen hunner waren in dienst van de Nederlandsch-Indische Spoorweg-Mij, die een ambachtsschool voor opleiding van toekangs gesticht had, waarop zowel Europese als Indonesische jongelui als leerling toegelaten werden. Het diploma van die school gaf aan alle abituriënten hetzelfde recht op plaatsing bij het bedrijf.
[Koch - Verantwoording, 73-74] 

Ook van gouvernementswege wordt er op ’t oogenblik aardig wat gebouwd te Semarang. Aan den Karrenweg verrijst de Ambachtsschool voor Inlanders, welk gebouw reeds grootendeels gereed is. Het hoofdgebouw bevat vertrekken voor den directeur der school en den chef d’atelier, een instrumentenkamer. Een bibliotheek en eenige bergplaatsen voor boeken en leermiddelen. Aan weerszijden van het hoofdgebouw strekken zich twee vleugels uit, elk bevattend een leslokaal van 7 bij 9 en een teekenzaal van 9 bij 12 Meter. De beide vleugels zijn voor aanmerkelijke uitbreiding vatbaar. Een overdekte overloop voert naar een recreatieloods en de privaten etc. Afzonderlijk worden gebouwd een woning voor den Inlandschen mandoer-concierge en twee werkplaatsen, waarvan de eene dienen zal voor bankwerken, smederij, ketelmakerij, koper- en blikslagerij, de andere voor timmeren, metselen, wagenmaken, hoefsmederij, meubelmakerij, schilderen en rotan-bewerking. Deze twee werkloodsen zijn 9 Meter breed en hebben eene gezamenlijke lengte van 130 Meter. Het gebouw kost f 64.000 en met de inrichting zal nog f 30.000 heengaan, zoodat in ’t geheel zal worden besteed omtrent f 100.000. [De Locomotief, 5 April 1910].
Naar wij vernemen, zal de vacantie bij de Hoogere Burgerschool alhier, die 4 weken zal duren, beginnen op 24 dezer, en die bij de Semarangsche Ambachtsschool en andere gouvernements scholen, voor 10 dagen, op den zelfden datum. [De Locomotief, 21 September 1910] 

← Halmaheira 63.
De wijk is rond 1920 gebouwd en was bedoeld voor het lagere kader van de gemeente en van de N.I.S.
Van december ’42 tot juni ’43 verbleven in het kamp Halmaheira voor Japan-werkende mannen met hun gezinnen. Daarna werd het een mannen- en jongenskamp en van februari ’44 tot augustus ’45 was het een kamp voor vrouwen, kinderen en oude en zieke mannen. In het laatste jaar waren er 3800 gevangenen, theoretisch is dat gemiddeld 70 per huisje.
... wij kwamen de volgende morgen om 10 uur te Semarang aan. Daar werden wij uitgeladen en in vrachtwagens naar het z.g. Halmaheirakamp, in de wijk Sompok, gebracht. Er stond een reeks kleine huisjes, z.g. vijfde klasse-woningen, met kamertjes van 3 bij 2½ meter. In zo’n hokje werden we met ons zevenen ondergebracht.
[Koch - Verantwoording, 244-245] 

We gingen naar een ander kamp, dat ook in Semarang lag. In beide kampen waren mensen gestorven. Ze konden worden samengevoegd, al moesten in het begin nog mensen buiten slapen, onder afdakjes van kisten en pisangblaren tegen de moessonregens. Die moesten wachten tot er meer doden kwamen en zij de lege plaatsen konden innemen.
[Gomes – Sudah, laat maar, 41-42] 
Toen reed ik weg. Ik zwaaide en bleef achterom kijken. Ik was vrij. Ik zag het kamp van buiten het hek, de straat waar we op hadden uitgekeken wanneer de poort openstond. Aan weerskanten waren de huizen met de grote tuinen en de groen uitgeslagen terrasmuurtjes. De mensen hadden er al die tijd gewoond.
[Gomes – Sudah, laat maar, 49-51] 
[Uit het dagboek van een vrouw die geïnterneerd was in het kamp Lampersari:]
25 februari [1943] De stroom vrouwen uit de Halmaheirawijk is gekomen. Heb wel medelijden met hen. Het is wel veel, alles op één dag te krijgen: afscheid van je man en dan in een kamp. Toen de vrouwen weggingen uit Halmaheira, dat nu een mannenkamp wordt, stond het prikkeldraad al overeind. Ze zagen hun mannen dus al achter prikkeldraad. En in wat voor huizen komen de vrouwen hier. In de Blimbingwegen staat alles onder water. [...]
24 december [1943] De jongens van vijftien en ouder moeten weg. Mevrouw V.d. Poel heeft het vandaag bekend gemaakt. Ze moeten begin januari weg en zullen vermoedelijk naar kamp Halmaheira gaan. Het legt voor ons allen een domper op de feestdagen. De arme moeders die dat nu weer te verwerken hebben! Misschien hebben de jongens het daar niet slechter. En hoe moet het met het werk in het kamp? De jongens doen het zwaarste werk: de rijstzakken sjouwen, de verhuizingen enz. [Vrouwenkamp, 85-86, 116] 
In het vrouwen- en kinderkamp Halmaheira (een van de kampen te Semarang) deed een Japans kamphoofd zijn intrede die zo hard sloeg, ‘dat hij onmiddellijk de bijnaam 'Satengah mati’ kreeg, wat ‘half dood’ betekent. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 754-755] 
Eén geval van weigering is bekend: in het Halmaheirakamp te Semarang werd in augustus '44 door negen geïnterneerde vrouwen geweigerd, soldatenpetjes te maken. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 763-764] 
Hier stierven al verscheidene onzer. Onder hen was Pa Van der Steur, de brave, een-en-tachtig jaar oude prediker, die in een kolonie bij Magelang zijn leven gewijd had aan zorg voor arme Indo-kinderen.
[Koch - Verantwoording, 244-245] 
Het Militair Tehuis Oranje Nassau veranderde gaandeweg in de inrichting van ‘Pa’ van der Steur, waar vele actieve en ex-militairen aanklopten om hun kinderen voor goed of tijdelijk te deponeeren. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 409-422] 
Misschien wel den meest populairen man van Ned.-Indië, Pa van der Steur, [Het Indische Leven, 7-9, 1096] 
Er zijn weinig menschen, die op een zoo welbesteed leven kunnen terugzien als de heer Van der Steur. [Insulinde, 146-147] 
Pa Van der Steur, een van de bekendste Indische figuren, die zich het lot van misdeelde kinderen heeft aangetrokken, schijnt in Magelang (Midden-Java) te zijn aangehouden. Hij zou hebben geweigerd de naam van zijn instituut –‘Oranje-Nassau Stichting' – te veranderen. Pa van der Steur is al in de 70.
[Bouwer – Het vermoorde land, 109] 
Op 21 augustus werd, zoals eerder vermeld, op Java door het Japans militair bestuur officieel bekendgemaakt dat Japan de strijd had gestaakt – nadien duurde het in de meeste kampen toch nog één of twee dagen voordat zulks door of namens de Japanse kampcommandanten aan de geïnterneerden werd meegedeeld (die mededeling bleef in minstens één kamp, het Halmaheira-kamp te Semarang, achterwege). [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11c, 524] 
In Semarang kreeg omstreeks 1 september [‘45] Eliza Thomson, die met drie andere geïnterneerden uit het Halmaheira-kamp de stad was ingegaan om boodschappen te doen, te merken dat er in de houding van een deel van de Indonesiërs iets was gewijzigd. De wandeling was ‘geen onverdeeld genoegen’; moest in de schaduw even gerust worden, dan kon men niet lang blijven staan, ‘omdat oproerige inlanders het ons moeilijk maakten. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11c, 577-578] 

Het m.u.l.o. sluit aan bij het onderwijs in de zevende klasse der gewone lagere school; de scholen zijn, behoudens den eisch dat de candidaat de 7e klasse eener gewone lagere school hebben doorloopen, toegankelijk voor alle landaarden en voor beide seksen. Het schoolgeld bedraagt evenveel als voor de gewone lagere school en voor leermiddelen en schrijfbehoeften wordt maandelijks f 2 en f 0.50 in rekening gebracht. [De Locomotief, 27 April 1910].
Zooals men weet is de M.U.L.O.-school verbonden aan de eerste school C. op Karang-Tempel; op het schoolerf zullen daarvoor de noodige schoolgebouwen, drie gewone leslokalen benevens een teekenzaal tevens lokaal voor ’t nemen van natuurkundige proeven worden ingericht. Plan en teekening zijn al geruimen tijd klaar; kalisteenen liggen op ’t schoolerf. ’t Begin is er dus; waar is ’t eind? Over ’n jaartje misschien. [De Locomotief, 4 Juli 1910] 

De Semarangsche Technische Avondschool. Men schrijft ons: Deze school, opgericht in 1913 en waarvan de lessen in de Muloschool alhier worden gegeven van 6-9 uur in den vooravond, oorspronkelijk 5, later 6 malen in de week, heeft ten doel de vorming van bouwkundigen ongeveer overeenkomstig de reglementen van de van staatswege gestichte K.W.S. te Batavia en de K.E.S. (technische school) te Soerabaja. Genoemde school is een onderdeel van de vereeniging Mangoen-Hardjo ter plaatse, van welke de stichter is de welbekende heer Atmodirono*], architect ter plaatse. [De Locomotief, 21 Juni 1917] 
*] Hij was lid van den gemeenteraad van Semarang van af de instelling der gemeente. Wars van tribune-reclame, sprak hij weinig in het openbaar, maar in de technische commissie van den gemeenteraad heeft hij degelijk en goed werk verricht. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-5, 362-365] 

Ook in Semarang vond de internering eind ’42 plaats; hier kwamen in het stadsdeel Lampersari-Sompok uiteindelijk ca. achtduizend vrouwen en kinderen terecht, van wie sommigen uit andere plaatsen op Midden-Java en uit Soerabaja waren overgebracht. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 349-350] 
De lokalen van de Ambachtsschool dienden als ziekenzalen, kerk, schoollokalen etc., totdat ook deze als slaapzalen moesten worden ingericht. Alleen het ziekenhuis bleef tot het eind op de oorspronkelijke plaats – al was de ruimte volstrekt ontoereikend – maar school en kerk moesten ergens anders heen. [Vrouwenkamp, 81-82, 86].

... het binnenplein van de Ambachtsschool. Hier werd gekookt en naarmate de bevolking van het kamp in aantal toenam, werden er steeds meer haarden gemetseld voor de open vuren, waarop enorme gamellen te pruttelen stonden met rijst, pap, djagoeng (maïs) of koolsoep.
De vrouwen die daar elke dag – en elke nacht – werkten bij de hete vuren, gewoonlijk op hun blote voeten, en de loodzware kooktanks moesten versjouwen en tillen op de slecht gemetselde muurtjes, die ook weleens afbrokkelden, waardoor zo’n kokende kookketel omviel en de gloeiende pap over de blote voeten stroomde, verrichtten een bovenmenselijke taak. [Vrouwenkamp, 81, 154-155]. 
Het was zwaar werken in de gaarkeukens! ‘Eigenlijk’ was dat, aldus een geïnterneerde in het kamp Lampersari (Semarang) (elders was het niet anders), ‘een klein epos. De vrouwen die daar elke dag (en elke nacht) werkten bij de hete vuren, gewoonlijk op hun blote voeten, en de loodzware kooktanks moesten versjouwen en tillen op de slecht gemetselde m uurtjes die ook weleens afbrokkelden, waardoor zo’n kokende kookketel om viel en de gloeien de pap over de blote voeten stroomde, verrichtten een bovenmenselijke taak. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 766-768] 
In het vrouwen- en kinderkamp Lampersari wekte de kookploeg aanstoot. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 775] 
Gegevens over het uitdelen van de pakketten op Java bezitten wij slechts met betrekking tot enkele kampen. In mei '44 kregen in het vrouwen- en kinderkamp Lampersari (Semarang) telkens tien geïnterneerden één pakket (‘allerwegen is er gesmuld’), [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 798-800] 

Er zijn in Java, behalve Batavia, twee groote steden, die wedijveren met haar in importantie. Er is Semarang, maar de toerist zoû Semarang nog kunnen uitschakelen, al zoû hij dan ook missen de bizonder mooie en frissche heuvelwijk, waar, in zicht van de zee, de moderne villa’s verrezen zijn.
[Couperus – Oostwaarts, 207] 

Nieuw Tjandi is het westelijke deel van de bebouwing van het heuvelgebied zuid van Semarang.
Het ontwerp was van Plate, Directeur Bouw en Woningtoezicht van 1915-’17, en het is verder uitgewerkt door Karsten en Rücker, de directeur van gemeentewerken.
De eerste wegen werden de Begotaweg [Jl Kariadi] en de Nieuwe Tjandiweg [Jl Parman] die zich voortzet in de Oei Tjong Bin weg [Jl Sultan Agung]. Deze kwam uit op de Karangpanas [Jl Wahidin], de oude hoofdweg naar het zuiden.

Nieuw Tjandi.
Het had een prachtig gelegen heuvelland in de nabijheid, waarop, dank zij het initiatief van twee zijner burgers, Dr de Vogel en Tillema, in de ure des gevaars, tijdig beslag gelegd werd door het afkoopen der bezitsrechten en een energieke raad voelde later zich belast met een eereschuld aan genoemde burgers en zorgde dat het heuvelland grootendeels gemeentelijk eigendom werd, waartoe de regeering haar medewerking verleende. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-6, 149-151].
Belangrijker dan het Sompokplan is het bouwplan voor het gemeentelijk heuvelland in Semarang, waarnaar sedert enkele jaren een geheel nieuwe bovenstad gebouwd wordt. Het plan omvat een oppervlak van meer dan 400 H.A. gemeentelijken grond en omsluit ook een klein deel van het zuidelijk daaraan grenzend nog onbebouwde particuliere land Tjandi. Is dit plan geheel in exploitatie gebracht – wat naar het tempo van uitgiften van perceelen in de eerste jaren binnen zeer afzienbaren tijd het geval zou zijn – dan kunnen de uitgestrekte, meer zuidwaarts gelegen terreinen zoo noodig na aankoop of onteigening voor bouwterrein in aanmerking komen. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-6, 155-156].
In de eerste jaren sedert de instelling der gemeente was de gemeenteraad de overtuiging toegedaan, dat de enige oplossing van het woningvraagstuk gevonden moest worden in een massa-verhuizing naar de Heuvels ten Zuiden der stad. De raadsleden Dr. De Vogel en de heer Tillema, de onvermoeide kampvechter voor betere woontoestanden in Indië, waren de promotors van dit denkbeeld. Het was te danken aan het initiatief van deze beide raadsleden, dat de gemeente de beschikking verkreeg over uitgestrekte bouwterreinen in het heuvelgebied. De regeering stond de gronden op zeer aannemelijke voorwaarden af tegen de prijs van een halven cent per M², maar de uitvoering van deze wijdsche plannen strandde op den onwil der bevolking om zich zoover van de plaats harer broodwinning te huisvesten. Op den duur is gebleken, dat het inzicht van de bevolking niet zoo verkeerd is geweest. Er waren terreinen te over, dichter bij het centrum der stad, die in betrekkelijk gezonde woonwijken konden worden veranderd. Het heuvelterrein kreeg een geheel andere bestemming, dan die, waarvoor het oorspronkelijk zou dienen: het werd op den duur de woonwijk voor de beter gesitueerden onder de Semarangsche bevolking. Als zoodanig is het en groot succes geworden en het Semarangsche Heuvelterrein heeft wijd en zijd in Indië de vermaardheid verkregen van een der aangenaamste, mooiste en gezondste woonwijken in deze landen te zijn. [Gedenkboek Semarang, 110].

Door het laatste jaarverslag is aan de leden bekend, dat op initiatief van het medebestuurslid, den heer C.F. Stork, de stichting van een fonds overwogen werd ter herinnering aan mr. Van Deventer. Bij de uitwerking van dit denkbeeld was men van oordeel, dat het te stichten fonds de bestemming moest krijgen om een toekomstplan van den overledene te verwezenlijken, dat met het doel der vereeniging in nauw verband staat. Dat plan betrof het scheppen van voortgezet onderwijs voor inlandsche meisjes van voldoenden aanleg. Deze overweging leidde tot het grondvesten eener stichting, die den naam zal dragen van ‘Mr.C.Th. van Deventerstichting’ en welker doel zal zijn: de bevordering van het voortgezet onderwijs van inlandsche meisjes in Ned.-Indië. [De Locomotief, 19 Januari 1917] 
In Juli 1920 werd vanwege de Mr.C.Th. van Deventerstichting te Semarang geopend de Van Deventerschool met internaat, bedoelende het opleiden van meisjes voor de gezinstaak naast de opleiding voor Fröbelonderwijzeres, welke school in November 1921 haar vaste tehuis kreeg. Het leerplan ruimt een zeer groote plaats in aan huishoudkunde en handwerken. [Indië, geïllustreerd weekblad, 7, 678].

Voor ingewijden was die mededeling echter niet nieuw, want twee jaar eerder had de Indische advocaat mr.C.Th. van Deventer zijn beroemd geworden artikel Een Ereschuld gepubliceerd, waarin hij er voor gepleit had het verarmde Indië te hulp te komen. [Vrijmetselarij, 144] 
Voor de van Deventerschool. Het comité ontving van den sultan van Jogja een gift van duizend gulden met de toezegging, dat later voor elke Jogjasche leerling f 15 ’s maands subsidie zal verleend worden. Van het van Deventer-comité te Bodjonegoro ontving het Semarangsche comité f 370. De leerlingen der O.S.V.I.A. te Magelang zonden f 200 als opbrengst eener wajang wongvoorstelling. Zoo gaat het goed! [De Locomotief, 22 Januari 1917] 
[1920] Gouvernements Huishoudscholen bestaan in Ned.-Indië nog niet, wel is bij wijze van proef aan de meisjesschool te Bandoeng en aan de 2e meisjesschol te Djokjakarta een eenjarige leergang voor huishoudonderwijs toegevoegd. Door de Vereeniging Kartinifonds te ’s Gravenhage worden in Ned.-Indië particuliere Hollandsch-Inlandsche Kartini-scholen gesteund te Batavia, Buitenzorg, Madioen, Malang, Tegal, Semarang e.a. Op deze scholen en op de z.g. Van Deventerscholen te Bandoeng en Semarang wordt ook huishoudonderwijs onderwezen. [Indië, geïllustreerd weekblad, 4, 367] 
Van het type der Gouvernementsnormaalscholen zijn nu 10 inrichtingen op Java en 10 op de Buitengewesten. Hieronder behooren de neutrale Meisjesnormaalschool te Bandoeng van de Van Deventer-stichting (met Nederlandsch) en de in een Kweekschool voor Fröbelonderwijzeressen omgezette meisjeskweekschool te Mendoet van de R.K. Missie. Deze particuliere ‘kweekscholen op Normaalschool-niveau’ telden ult. 1920 een getal van 893 leerl. w.o. 124 meisjes en 26 Europ. en 57 Inl. leerkrachten. De hier genoemde Van Deventer-stichting staat in nauwe verbinding met de bekende Vereeniging ‘Kartinifonds’, opgericht in 1913 te ’s Gravenhage. Deze heeft zich zeer verdienstelijk gemaakt door de oprichting van neutrale Inlandsche meisjesscholen. Zij stelt zich tot ideaal naast den ontwikkelden Inlandschen man gelijkwaardige Inlandsche vrouwen en moeders te vormen. [Indië, geïllustreerd weekblad, -7, 387-388] 

Men weet, dat de voltooiing der aanleg-werkzaamheden voor den dr. de Vogel-weg in het heuvelterrein stuit op den onwil van enkele bewoners van huisjes in de desa Gadjamoengkoer tot het verlaten hunner woningen, ondanks herhaalde aanzeggingen. Einde dezer maand komt hen nu nog eens de deurwaarder manen en daarna krijgt de rechter de zaak in handen. Ondertusschen ondervindt de wegaanleg er een vertraging van minstens drie maanden. [De Locomotief, 16 Januari 1917] 

Met den Dr. De Vogelweg [500 meter van de Jl Parman], die in 1918 voltooid werd en een belangrijke afkorting gaf en den Sirandaweg [Jl Sudhiarto], [...], waren de voornaamste toegangswegen voltooid. [Gedenkboek Semarang, 120].

Ik had jaren in Semarang gewoond, had met dr. De Vogel, die de stad kende als geen ander, vaak de kampongs bezocht, hij had me op tal van misstanden en wantoestanden gewezen; ik had zijn jaarverslagen van de Regeering gelezen, zoodat ik wist dat de stad een ware Augiasstal was. Meehelpen dien stal zoo goed ’t ging te reinigen, leek me nuttig werk [...] De gemeenteraad besefte, dat het eerst noodige voor de stad was den gezondheidstoestand te verbeteren, want op dit gebied heerschten de meest droevige toestanden! Uit de onderzoekingen van Dr. de Vogel – de eerste hygiënist van Indië – was dit gebleken! Malaria heerschte in hevige mate, periodiek werden we overvallen door de vreeselijke cholera! De bevolking in de kampong was verstoken van alles wat maar in de verte op sanitaire verzorging leek! Uit Westerveld’s enquête was gebleken dat daar woon- en woningtoestanden heerschten zóó treurig als men nooit had vermoed. Dr. de Vogel had er in zijn jaarverslagen al op gewezen wat er moest gebeuren. [Gedenkboek Semarang, 27] 
[Dr. Willem Thomas de Vogel:] Na in Juli van dat jaar opnieuw naar Indië te zijn vertrokken, vestigde hij zich als geneesheer te Semarang. Op 12 Juli 1899 trad d. V. in Gouvernementsdienst en eenige maanden daarna volgde zijn benoeming tot 2en stadsgeneesheer te Semarang. Twee jaren later volgde de promotie tot 1en geneesheer. Deze functie werd door hem – met een onderbreking van 1½ jaar ziekteverlof – vervuld tot 1911, toen hij de betrekking van sous-chef van den Burgl. Gen. Dienst te Batavia aanvaardde. [Persoonlijkheden, 1550-1551] 

Over Semarang is weinig meer bekend dan dat er nogal wat mensen wonen. In de ruim aangelegde bovenstad bezoeken we een paar hotels. Van hieraf heb je een schitterend uitzicht over de rede van Semarang, waar een paar schepen liggen, maar de prijzen liggen ver boven ons budget. Dan toch maar naar de benedenstad waar iedereen ons voor gewaarschuwd heeft: erg heet en veel muskieten.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 104] 
In 1914 reeds konden de bezoekers der Koloniale tentoonstelling, langs den Nieuwen Tjandiweg toerend, van de schitterende vergezichten in het gemeentelijk heuvelterrein genieten. Kort daarop begon de exploitatie van de gronden. Aansluitend op den grooten verkeersweg, den Nieuwen Tjandiweg, werden woonwegen aangelegd en in de afgeloopen 7 jaren verrees in de heuvels een volledige stadswijk in de geest van de tuinsteden in Europa. [Indië, geïllustreerd weekblad, 6, 573, 575] 

Het gemeentelijk heuvelterrein is geworden, en met recht, de trots van Semarang. Zoo’n bovenstad heeft geen andere groote plaats in Indië. Ruim gebouwd zijn op mooie punten vergezichten voor de bezoekers opengehouden. Naar het Noorden heeft men een ruim uitzicht over de Javazee, steeds wisselend van kleur en belichting. In het Noord-Oosten ziet men bij helder weer de bocht van Japara met daarachter wazig opdoemend het grillige Moeriagebergte. [Indië, geïllustreerd weekblad, 6, 575] 
Achter Botjong op een paal afstands van de stad, verheft zich het terrein en wordt spoedig geheel bergachtig. De groote weg naar Oenarang klimt golvend maar gestadig tot op ongeveer zes palen van het noorderstrand, en biedt dáár reeds een indrukwekkend schouwspel aan. Gladde heuveltoppen, donkere ravijnen, lichtgroene sawah’s, honderde kampongboschjes, talrijker naar gelang het oog afdaalt naar het strand, waar de plaats der geheel in het groen gedoken stad zich afteekent door de pluimen van duizenden klapperboomen, die boven huizen en tuinen uitsteken; en eindelijk de zoom van Java’s noordkust, de schepen op de reede en den effen, blinkenden, oneindigen waterspiegel! – ziedaar wat het oog in één blik opvangt.
[Rees - Herinneringen uit de loopbaan I, 257] 

De Iongh, mr. Van Wijngaarden, Westerveld, Vreede en Tillema werden in1910 lid van de Semarangse gemeenteraad. Zij ageerden voor gezondmaking van Semarang, waar de woontoestanden in de kampongs allerbedroevendst waren, en aan hun initiatief was o.a. de bebouwing van het z.g. Heuvelterrein te danken.
[Koch – Batig slot, 81-82] 
[1922] Behalve Europeesche bebouwing werden ook groote Inlandsche kampoengs in de heuvels gebouwd, waar de Inlandsche bevolking een gezond gelegen, ruim huis met eenig erf eromheen, tegen geen hoogere prijs dan in de benedenstad kan huren. In hoofdzaak worden deze kampoengs bewoond door de beter gesitueerde Inlanders uit de benedenstad, alsmede door enkele bedienden van de bewoners der Europeesche huizen. [Indië, geïllustreerd weekblad, 6, 575a] 

De huisjes, dus, kwamen er. ‘Grondbedrijf’ kwam met drie tarieven: voor de minvermogenden, de midden-draagkrachtigen, de beter-gesitueerden. En het gevolg? De minvermogenden bleven voornamelijk weg. De groote vraag kwam juist van de Javaansche middenstanders. Wij hebben al medegedeeld, hoe Javanen hun huis in de benedenstad tegen f 4.50 verhuurden en zelven boven goedkooper gingen wonen. Het vraagstuk der volkshuisvesting is er dus geen stap verder meegekomen. Het is een huizenspeculatie geworden ten koste van de gemeente. De heer Engelhart verzekerde, dat de meeste huurders klerken en geëmployeerden waren van f 40 – f 70 inkomen ’s maands. [De Locomotief, 5 Januari 1917].
De bad- en waschinrichting in de 1e Heuvel-terrein kampong kwam gereed en is voor het gebruik open gesteld.
Van de 8 badhuisjes in de 2e kampong, zijn er 4 gereedgekomen, met de waterleiding aangesloten, doch nog niet voor het gebruik opengesteld, daar de septictank nog niet gereed is. [De Locomotief, 28 Maart 1917].

Strafgevangenis en Huis van Bewaring voor vrouwen Boeloe.
Wij werden heden in de gelegenheid gesteld eene prachtige collectie batiks te bezichtigen, vervaardigd in de centrale vrouwengevangenis alhier en bestemd voor de Indische afdeeling der Brusselsche tentoonstelling. [De Locomotief, 29 Januari 1910].
De Landraad alhier veroordeelde donderdag j.l. weer een aantal Europese vrouwen en jongens wegens overtredingen van Japanse verordeningen. Drie vrouwen kregen respektievelijk 2, 3 en 1½ jaar wegens het luisteren naar de buitenlandse radio. Een Europese jongen kreeg 3 jaar, omdat hij in het bezit was van twee revolvers. De vrouwen komen in de vrouwengevangenis in Semarang.
[Bouwer – Het vermoorde land, 257-258] 

In Semarang is een aantal Indonesiërs door de Japanners gearresteerd wegens 'heulen met de vijand'. Zij schijnen hun bemiddeling te hebben verleend bij de verkoop van kostbaarheden van gedetineerde vrouwen in de vrouwengevangenis, met de opbrengst waarvan de vrouwen in de allernoodzakelijkste levensbehoeften konden voorzien. Ook tegen de vrouwen zijn maatregelen genomen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 350] 

De Rapwi-leiding maakte zich in het bizonder ongerust over het lot van de kleine duizend blanke en Indo-Europeesche mannen in de Boeloe-gevangenis, die zich nog in handen der pemoeda’s bevond. De daar opgeslotenen hebben dan ook benauwde uren beleefd, maar zij zijn den dans ontsprongen, en eenigen van hen vertelden mij wat zich bij de nadering der Japanse soldaten afgespeeld heeft.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 131] 

Zondagmorgen vroeg zijn vele (een paar honderd?) Hollandse mannen, Indo’s en Japse economen door de Indonesiërs van hun bed gelicht en naar de Boeloe-gevangenis gebracht, vermoedelijk om als gijzelaar te dienen. Zondagmiddag zijn daarvan de Jappen op de meest vreselijke wijze afgeslacht. Twee Jappen zijn ontsnapt en hebben dat aan de militaire Jappen gerapporteerd. [Vrouwenkamp, 303-304] 

De balans was echter duidelijk: de pemuda’s hadden tweehonderd Japanners vermoord, waarop Japan in een stedelijke veldslag die vijf dagen duurde honderden, mogelijk zelfs enkele duizenden pemoeda’s doodde. Op het eind kregen ze versterking van Britse troepen, wat ook merkwaardig was: twee maanden eerder waren ze nog elkaars vijanden.
[Reybrouck – Revolusi, 320-321] 

In Semarang waren in oktober Japanse militairen en gemilitariseerde burgers in een van de gevangenissen, de Boeloe-gevangenis, opgesloten samen met ca. twaalfhonderd Nederlandse, Indisch-Nederlandse en Ambonnese mannen. [Het Koninkrijk der Nederlanden,12, 725]