Laatste waarnemingen zijn gedaan in 2017.
De wandeling in PDF formaat. 
De totale plattegrond in JPG formaat
Deel 1 van 3 van de plattegrond in JPG formaat. 
Deel 2 van 3 van de plattegrond in JPG formaat. 
Deel 3 van 3 van de plattegrond in JPG formaat. 
Toelichting route in PDF formaat uitgaande van de plattegrond.

Begin van de rit: Setasiun Poncol, Jl Imam Bonjol.

ILW Semarang 3 Autorit SpoorwegIn 1913 namen de verbouwing der hoofdlijn en de maatregelen ter voorbereiding van den overgang [van tramweg] tot spoorweg een belangrijke plaats in onder de werkzaamheden der [S.C.S.] Maatschappij, zoodat ingaande 1 Januari 1914 er toe kon worden overgegaan de eendaagsche verbinding Batavia – Semarang tot stand te brengen. Wel duurde de rit nog ruim 12 uren, waarvan tusschen Cheribon en Semarang 7½ uur, doch de verbinding in één dag werd te Semarang, zooals begrijpelijk is, met ingenomenheid begroet. Dit station is ten behoeve van den treindienst en den goederendienst op ruime schaal aangelegd. [Indië, geïllustreerd weekblad, 7, 312-315] 
[1938] Ook de spoorwegverbindingen voldoen maar matig aan de eischen die de industrie [...] stelt. Vooreerst missen we nog steeds de directe Oost-West verbinding Tusschen het eindstation Pontjol van de Semarang-Cheribon lijn, met het station Tawang voor de verbindingen met Soerabaia en Djocja. [Locale Techniek-7-2, 31] 
Deze verbinding is pas in de Japanse tijd tot stand gekomen.
Station Semarang-Pontjol werd door H. Maclaine Pont in 1914 gebouwd voor de Semarang Cheribon Stoomtram Mij. De zwart-witte tegelpatronen op de voorgevel zijn weg-gepleisterd. Ook de uitspringende rand boven de vensters is verdwenen.


Tegenover het station, aan de westkant van de kruising met de Jl Tamjung lagen officierswoningen.

ILW Semarang 3 Autorit Ambachtsschool voor InlandersDe twee kompagniën van het 10e bataillon kwamen in het fort te Pontjol te liggen. Voor de officieren bestond er geen logies; daarom huurden wij, de kapitein en drie luitenants van de eerste kompagnie, een groote villa aan den weg gelegen. De kommandant betrok het hoofdgebouw en in de uitgestrekte bijgebouwen vonden wij elk nog een afgescheiden logies. Bovendien waren er ruime bedienden woningen, stalling voor 8 paarden en stond er zelfs een kampong achter op het erf, bestaande uit een tiental gezinnen waarvan de mannelijke leden verplicht waren onzen tuin in orde te houden.
[Rees - Herinneringen I, 256-257] 
We hebben hier n.l. twee officierskampementen, een op Pontjol en een op Mlatten. In beide kampementen worden totaal ongeveer 10 huizen bewoond door onderluitenants en adjudant-onderofficieren. Wat zou eenvoudiger zijn, dan een der kampementen in zijn geheel aan te wijzen voor de door mij bedoelde onderofficieren. [De Locomotief, 26 Januari 1917]


Ga de Jl Imam Bonjol in zuidwestelijke richting.
Ga rechtsaf de spoorweg over en volg de Jl Hasanudin.
Ongeveer 300 m. na de spoorwegovergang lag rechts het Fort Prins van Oranje.

Prins van Oranje

Achter het station lag vroeger Fort Prins van Oranje, dat door Van den Bosch tussen 1835 en ‘42 is gebouwd; de stad bleef overigens onversterkt.
In 1909 lagen op het terrein een Artilleriekampement en een werkplaats van de Genie. In het centrale, door water omgeven, gedeelte van het complex was een kleedingmagazijn van de Intendance. Rond 1960 is het complex afgebroken.

ILW Semarang 3 Autorit Fort Prins van Oranje

Aan uw linkerhand, in de vlakte die zich tot aan zee uitstrekt, verrijst het steenen reduit van een nieuw groot fort met half voltooide wallen en grachten; en aan uw rechterzijde lachen u weêr villa’s en tuinen en bloemen toe.
[Rees - Herinneringen I, 255] 
Van Palembang reisde ik, na mijn veroordelingen, via Batavia – waar ik een paar weken in het Provoosthuis doorbracht – naar Semarang, en deed daar, einde juni 1884, mijn plechtige intocht op het fort Prins van Oranje, een van de reeks forten, na de Java-oorlog van 1825–’30 opgericht, en dat, sedert enige tientallen jaren, tot militaire gevangenis diende.
[Cohen, Alexander – In opstand, 94] 
Buiten de stad ligt het fort ‘de Prins van Oranje’ als een monument van het sic-transit! want wat eertijds een sterkte was is nu een grootendeels in modder en klei weggezonken sta in de weg. Gelukkig dat Semarang voorloopig geen fort meer noodig zal hebben om het te beschermen, want ‘de Prins van Oranje’ zou nu op Java tegenover Duitschers, Franschen of Engelschen een slechter figuur maken dan eertijds te Quatre-bras.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 198] 
Van het dak af kon men de zee zien, de zee, waarin, volgens Baudelaire, de ‘vrije mens’ de afspiegeling ziet van zijn gemoed: De zee ’s uw beeld, g’ aanschouwt uw eigen ziel - In ’t rustloos rollen van haar golven,
[Cohen, Alexander – In opstand, 100-101] 


Ga na ± 900 meter schuin rechts: Jl Taman Hassanudin en volg deze weg tot aan de Semarang rivier, de ‘Kali Lama’.
Aan deze kant van de oude spoorbrug links, lag ‘de oude Boom’.

Lama

ILW Semarang 3 Autorit de oude BoomOp een afstand van ongeveer 2 km. van de riviermonding werd ongeveer in 1850 het eerste tolkantoor gebouwd, in Indië algemeen met den naam Boom gestempeld, dat thans nog gedeeltelijk bestaat en Boom Lama genoemd wordt. [Gedenkboek Semarang, 142-144] 
Toen het zover was, dat tante, ofschoon nog erg zwak en bleek, aan tafel kon komen en wij allen over haar aanvankelijke beterschap in de wolken waren, kwam het schip de Rapide op de rede en waren wij genoodzaakt ons neefje in ontvangst te nemen.
Daar stonden wij dan op, een goede morgen aan de oude kali, diep in het wit gekleed, breed en dik, want ook ik was in die zeven jaren zeer in omvang toegenomen, bruin verbrand en met stoppelige baarden, en voor ons stond Charltje.
Toen wij hem tussen anderen hadden zien staan, herkende oom hem het eerst, zelfs zonder behulp van zijn bril.
“God zal me zegenen, James! Daar staat hij! Bij mijn ziel, het moet die kleine, magere sprinkhaan wezen! Geen mens kan zo, mijn zusters neus hebben als haar eigen zoon. Ik word er koud van!”
[Daum – Uit de suiker in de tabak, 161] 


Ga bij de rivier rechtsaf: Jl Boom Lama (Oudeboomstraat).
Ga, na 1 km., op de T-kruising linksaf en daarna met de weg naar rechts.

ILW Semarang 3 Autorit Maleische KampMaleische Kamp.
Zie je, ik zou zoo graag verschillende levens willen meeleven, b.v. in een mijndistrict te midden van mijnwerkers; of wel in een Inlandsche Christengemeente te midden van Inlandsche Christenen; in een Chineesche, een Maleisch kamp, en wat niet al. Vooral zou ik innig graag willen meeleven het leven in de dessa en kampong te midden van het eigenlijke volk.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 280-281] 
[1906] Aan de westzijde der stad vindt men de Arabische en inlandsche kampongs, de laatste gekenmerkt door de lage ligging. [Reisgids voor Nederlandsch-Indië, 71-72] 
De woede van Tillema. [Van Wonen, 99, 138] 


ILW Semarang 3 Autorit Kali SemarangGa linksaf: Jl Yos Sudarso (Kalibaroe West) en ga de Kali Semarang over. →
Rechts: kanaal en sluizen.

De vele moeilijkheden, welke de prauwvaart ondervond, leidden er toe, dat in 1854 besloten werd tot het graven van een nieuwe verbinding van de Semarang-rivier met zee, het z.g. Nieuwe Havenkanaal of Kalibaroe. Door de uitmonding van dit kanaal tusschen twee havendammen ongeveer tot dieptelijn van 1.80 meter benedengemiddeld laag water in zee uit te brengen, hoopte men het ontstaan van groote aanslibbing in de vaargeul te kunnen voorkomen.
Het Havenkanaal werd 1180 meter lang, terwijl de oevers voorzien werden van kademuren. De breedte tusschen de kademuren was 23 m., terwijl de onderlinge afstand der havendammen 65 meter bedroeg. Het kanaal werd ten slotte met de Semarang-rivier in verbinding gebracht door een schutsluis, om den aanvoer van rivierslib in het kanaal te weren. [Gedenkboek Semarang, 141-142] 


Blijf aan de westkant van het kanaal en volg de Jl Sudarso in noordelijke richting.
Links: Marabunta (Pakhuizen van het Oei Tjong Ham-concern).

ILW Semarang 3 Autorit Oei Tjong Ham concernEen zeer groote plaats neemt in het Semarangsche Zakenleven ongetwijfeld het Oei Tiong Ham Concern in, als grootsche getuige van den nijveren geest van onze Chineesche medeburgers. Dit concern beheert zoowel industrieën, als im- en export-bedrijven in Ned.-Indië en China. [Semarang als centrum, 150]  [Semarang 1 – Oei] 
Donderdag j.l. heeft de Chinees Oei Tjong Hauw uit Semarang een bedrag van bijna anderhalf miljoen gulden aan de bezetters overhandigd. Het is de opbrengst van de suikervoorraden, die aanwezig waren in de goedangs van het Oei Tjong Ham-concern, waarvan deze Oei mede-direkteur is. Zijn gedrag gedurende de bezetting is zo pro-Japans geweest, dat de opperbevelhebber hem heeft benoemd tot Chinese afgevaardigde in de 'Tyuuoo Sangi In'.
[Bouwer – Het vermoorde land, 326] 


Ga linksaf Jl Martadinata, maak U-turn en ga, voor de brug, linksaf.
Links: Menara Pelabuhan (Vuurtoren).

ILW Semarang 3 Autorit Menara Pelabuhan Vuurtoren“Onder de regeering van Willem III / Koning der Nederlanden enz. enz. enz. / opgericht voor draailicht vierde grootte. / 1884.”

[Vanuit zee gezien:] Terrasgewijze verheft zich het land met talrijke heuvels, plateau’s en hoogten en Semarang drukt zich, schijnbaar dicht tegen de groene reuzen, de vulkanen Oengarang en Merbaboe aan. De vuurtoren, de uitkijk, een koepelkerk, een paar torens en het groote vierkante stadhuis worden duidelijk zichtbaar. Hoe verder het kleine veerbootje voortstoomt, hoe meer men den indruk krijgt dat men een belangrijke havenstad nadert, totdat op een gegeven oogenblik die illusie verdwijnt en men ontwaart dat Semarang veel kleiner is dan men zich heeft voorgesteld.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 191] 


Recht vooruit: de rede.

Rede

ILW Semarang 3 Autorit de rede

Semarang heeft een zeer onstuimige rede, maar een haven en kaden waar de schepen rustig zouden kunnen laden en lossen, bestonden niet. De verbinding tussen op de rede liggende schepen en de wal werd door lichters onderhouden, maar spookte de zee te gevaarlijk, dan werd de blauwe vlag gehesen, ten teken dat verbinding niet mogelijk was.
[Koch - Verantwoording, 70] 
Maar ver weg, liggen de groote vrachtbooten en nooit zullen zij meeren aan Semarang’s eigenlijke kust, nooit rechtstreeks lossen of laden in of uit een goedang aan een echte kade. Heel ver weg daagt de sleepboot en trekt achter zich aan twee of drie plompe laadprauwen, op weg naar de stad, over een spiegelgladde zee, die tot op een kilometer ver aardkleurig is en dan plotseling groen wordt. Daar begint pas het diepe, en daar ligt de tragiek van Semarang in den modernen tijd.
[Walraven – Modjokerto in de regen, 25-26] 
Op de rede, honderden meters uit de kust, liggen drie grote vrachtschepen, heel wat minder dan er vroeger meestal lagen, volgens Bouke.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 106,108] 


Rechts: de havens.

ILW Semarang 3 Autorit de havens[1910] De regeering heeft onlangs een bedrag van circa f 50.000 ter beschikking gesteld voor de onteigening van de rechten, welke inlanders en Chineezen uitoefenden op vischvijvers en dessa’s, gelegen op het terrein, bestemd voor de aanleg van de nieuwe prauwenhaven en de eventueele toekomstige uitbreiding van die haven. Dezer dagen zijn aan de betrokkenende hun toekomende sommen uitbetaald, zodat het terrein thans vrij is. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-5, 177].

[1936] Door opspuiting van het stuk, Oostelijk van het Noordelijk deel van het havenkanaal, is daar thans een kanaal van ongeveer 200 m breedte gevormd. Zuidelijk daarvan is het kanaal nog smal, doch ook daar wordt verbreeding uitgevoerd waardoor het daar eene breedte van 300 m zal krijgen. De slibzuiger Kawi zal dit uitdiepen door baggeren; de Kawi die 3.60 m steekt, kan eene diepte van 5 m baggeren, waarna het mogelijk is een grooteren slibzuiger, die bijv. 5 m steekt, tot eene beduidend grootere diepte te laten baggeren. Het kanaal zal, in de middenstrook, eene diepte van 5 m krijgen; dit wordt in de naaste toekomst bereikt, zoodat de meeste booten der K.P.M. dan kunnen binnenstoomen. [Locale Techniek-5-3, 83].


Ga terug naar de brug en ga linksaf Jl Martadinata (Tambaksari – Tjemaralaan).
Ga, na 1 km., bij de eerste afslag van de snelweg af.
Maak een U-turn, ga onder de snelweg door en volg de Jl Ronggowarsito (Spoorlaan).
Rechts: na ongeveer 250 meter, Jl Kebonharjo Raya – op die hoogte ligt:
Links: Sporland 1, de plaats van het eerste station van Semarang, gebouwd in 1867.

Station

ILW Semarang 3 Autorit station

Ook het stationsgebouw te Semarang is een bêtise. In plaats van in de stad, ligt het aan het strand; zoodat thans te Samarang hemel en aarde bewogen wordt om koncessie te bekomen voor een tramway – van de stad naar het station! Dat gebouw, hetwelk niet veel minder dan een millioen gekost heeft, staat bijna geheel ledig (toen ik het bezocht, maakte het op mij den indruk van een kerkhof), en zal weldra, wegens scheuren en verzakken, zware reparaties eischen.
[Huet – Brieven II, 148-149] 
Mijns inziens, en voor zoo ver ik nu reeds oordeelen mag, heeft Java op dit oogenblik aan niets anders behoefte als aan spoorwegen; niet aan kleine brokjes spoorweg, zooals in de Vorstenlanden, maar aan een groot spoorwegnet, hetwelk voor het Java van thans dezelfde bron van welvaart en vooruitgang worden moet als de in 1810 door Daendels aangelegde groote straatweg voor het Java van toen geweest is.
[Huet – Brieven II, 60-61] 


Ga, na 875 m., linksaf Jl Pengapon (Pengapon).

ILW Semarang 3 Autorit Pengapon


Links: op de hoek. (Deel van het voormalig Hoofdkantoor N.V. Semarang–Joana Stoomtram-Maatschappij: SJS.).

ILW Semarang 3 Autorit Semarang Joana Stoomtram MaatschappijDeze maatschappij begon in 1882 haar bedrijf met de opening te Semarang van de lijn Djoernatan naar Djomblang; daarna breidde het net zich allengs uit tot eene exploitatielengte van 426 km.[Gedenkboek Semarang, 230] 

Volgens mededeeling van den controleur voor de politie zal op ondervolgende dagen gelegenheid worden gegeven aan het personeel van kantoren, winkels en werkplaatsen in de stad om tegen cholera te worden ingeënt, nml. Dinsdag 31 October om 10 uur v.m. op het Paradeplein, Woensdag 1 November om 8 uur v.m. bij de draaibrug aan het Havenkanaal en om 10 uur v.m. aan den Kleinen Boom, Donderdag 2 November om 8 uur v.m. voor het gebouw van de S.J.S. Mij te Pengapon, Vrijdag 3 November ... [De Locomotief, 30 October 1911] 


Rechts: na 350 m., Jl Sumur Bong, de zuidwestelijke grens van het voormalig Europees Kerkhof.
Aan Jl Sumur Bong ligt een parkje.

ILW Semarang 3 Autorit Europees KerkhofOom Willem was dodelijk bedroefd. Wij, Hélène en ik, kregen het zó druk, dat we haast nergens aan denken konden. De begrafenis moest te Semarang plaats hebben en dat had enorm veel om het lijf.
“Daar liggen haar ouders,” had oom gezegd, “en daar moet zij ook liggen.” [...]
De dominee hield een redevoering, die ik volstrekt niet mooi vond. De toon van zijn stem was zo verschrikkelijk larmoyant en werkte zo op mijn zenuwen, dat opnieuw de tranen kwamen; ja ik zag bij onbekenden, die zeker nooit over de dood van tante Jet gehuild zouden hebben, tranen in de ogen komen. Toch was het de meest gewone grafrede, beginnende met de eenvoudige verklaring, dat wij daar stonden aan een geopend graf en eindigend met het amen van een kort gebed.

Maar oom, die evenals ik een sanguinistische natuur had en dus erg gauw aangedaan was, geraakte zo onder de invloed van de toon van dominees stem, dat hij het letterlijk uitbulderde en ik hem steunen moest; anders zou hij ineengezakt zijn.
[Daum – Uit de suiker in de tabak, 167-168] 


Links: Depot Pertamina (voormalig terrein van Dordtsche Petroleum maatschappij).

De opkomst der olie-industrie begint pas in 1888 met de oprichting der Dordtsche Petroleum Maatschappij door den mijningenieur A. Stoop. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 8-10] 
Nog werd het noodig gevonden eene kleine raffinaderij te bouwen te Semarang met blikkenfabriek, opslagplaatsen, pakhuizen, enz., die het ruwe product verwerkte, dat in den beginne van Tjepoe werd aangevoerd, maar later hare grondstof kreeg uit de Concessie Djepon, eveneens in de Residentie Rembang. [Nederlandsch Indië oud & nieuw-13, 71].
In een den 24en Juli te Amsterdam gehouden buitengewone algemene vergadering van aandeelhouders der Dordtsche Petroleum Industrie Mij., kwam in behandeling het voorstel om de directie te machtigen om over te gaan tot de verwisseling van de aandeelen der Dordtsche Petroleum Maatschappij in aandeelen ‘Koninklijke’ en aandeelen ‘Shell’. [De Locomotief, 24 Augustus 1911] 


Rechts: De voormalige ‘Pabrik Rokok Sampurna’.

ILW Semarang 3 Autorit Pabrik Rokok SampurnaDe sigarettenfabriek van de British-American Tobacco Co. met een capaciteit van 15 miljoen sigaretten per dag, is in 1931 gebouwd door Dikstaal en De Jongh van bureau Fermont-Cuypers. Het gebouw staat nu leeg en zakt geleidelijk weg; de begane grond van het gebouw staat onder water.

Rechts: Jl Manisharjo (B.A.T.weg).
In verband met den bouw van een cigarettenfabriek door de Britisch American Tobacco Co. werd [in 1929] besloten tot den aanleg van een weg, loopende tusschen Pengapon en Kobong. De weg zou den naam krijgen van B.A.T.weg, terwijl de betrokken N.V. zich verbond den voor wegaanleg benoodigde grond kosteloos aan de Gemeente te zullen afstaan. De kosten werden geraamd op f 9300. [Gedenkboek Semarang, 103] 


Maak met de weg een ruime U-bocht naar rechts: Jl Raden Patah (Kangwe – Kobong).

Binnen deze 180º bocht, rond de voormalige Lunette 2, lag de kampong Kaoeman.

Het voorlopige plan is namelijk iederen avond dan wel eenige malen per week in het S.I.-kantoor in de kampong Kaoeman een koempoelan te houden, waarop de bestuursleden bij beurten verschillende onderwerpen zullen behandelen, welke van practische waarde vooral voor de leden, die niet kunnen lezen of schrijven, zijn. Zoo bijvoorbeeld stelt men zich voor de in den gemeenteraad geslagen besluiten te behandelen, daar vooral door wanbegrip van de inlandsche ingezetenen vele bezwaren hiertegen worden geopperd. Voorts is het bestuur gebleken, dat er nog geen 1 pCt. der leden iets bekend is van het staatsrecht, de kennis hiervan strekt zich slechts uit tot het betalen van deze of gene belasting. [De Locomotief, 19 Februari 1917]


Links: het voormalige terrein Kobong.

Als eerste [vuilnis]beltterrein werden de moerassen ten Zuiden en ten Oosten van Kobong in gebruik genomen. Bij het terrein dat thans nog als zodanig in gebruik is en waarop reeds in 1917 paardestallen waren opgericht, werd in 1918 begonnen met den bouw van een loswal en werden in 1919 de railbanen gelegd. [Gedenkboek Semarang, 130] 


Links: nr. 210 – PT. Nyonya Meneer; het woonhuis van Nyonya Meneer van 1895-1978, de oprichtster van de kruidenfirma Djamoe Njonja Meneer Tjap Portret. Ook hier zijn de gevolgen van inklinking van de grond zichtbaar.

ILW Semarang 3 Autorit Nyonya MeneerDeze kentering brengt allerlei temporaire ziekten als entjok en masoek angin, lemes en vele soorten hoofd, nek, rug, lende- en allespijn. Hiervoor zijn gelukkig in Indonesië vele kruiden en knollen gewassen. Ze worden opgegeten, vermalen en aangelengd met water opgedronken, getrokken, gezet, gepapt. Je kan ermee ingewreven worden, gewoon ingesmeerd en gekneed! Kortom er zit een heel bijzondere en uitgebreide therapie aan vast, die geloof ik nergens in medische boekwerken vastgelegd is, maar die op de een of andere wijze toch wel zeer doeltreffend moet zijn, want Tante Koos en haar vriendinnen, alsmede alle Indische en Indonesische dames die ik ken en die er verkapt of openlijk aan doen, zijn gezond of in elk geval nooit langer dan twee dagen gammel.
[Robinson – Piekerans II, 17] 

Even typerend waren mevrouw Mijers’ contacten met een stokoude masseuse, die haar sinds het begin van haar huwelijk behandeld had voor spier- en zenuwpijnen, en met een deskundige op kruidengebied, bij wie zij obat bestelde voor zichzelf en haar bedienden.
[Haasse – Sleuteloog, 40-41] 


Ga linksaf: Jl Widoharjo, na de kruising genaamd: Jl Cipto (Nieuw Holland – Mlaten Tiangwi).
Na 400 m. grote kruising,
Rechts: op de hoek: SMP 6 (Gemeentelijke Handelsschool – 1924, Karsten – Schouten).

ILW Semarang 3 Autorit Gemeentelijke Handelsschool... en de verbouwing van de Handelsschool (hoek Mlaten – Mlatentiangwie) – die in aanneming werd uitgevoerd naar ontwerp van Ir. Th. Karsten – kwam onder toezicht van den Buitendienst gereed. [Gedenkboek Semarang, 122] 
Dan gaat schr. na hoe kleinhandel en tusschenhandel werkt, n.l. door middel van agenten, die den boer op worden gestuurd en daar de landbouw-producten opkoopen. Nu meent schr. dat zijn landgenooten tegen die Chineesche agenten niet kunnen concurreeren, omdat zij niet ontwikkeld en onervaren zijn. Misschien slechts 1% zijner landgenooten zou daartoe in staat zijn, en velen denken dat het gebrek aan kapitaal daarvan in de eerste plaats schuld is, en er zijn hier in dit land geen kleine banken om de bevolking geld te leenen, laat taan een blanco crediet, en waar ze geld noodig heeft, valt ze in handen van de woekeraars, die 50 en100% vragen, pandhuizen die met een borgstelling nog 72% eischen. [De Taak, 3, 142] 


Na 100 m., links: 8b Jl Serayu I - Mlaten Treng Gulum.
Van deze, door de gemeente aangelegde, kampong Mlaten zijn de kleine huisjes voor het merendeel verbouwd. Er zijn echter nog enkele min of meer originele exemplaren te zien. (1925/1929, Karsten – Schouten.)
De ingang vanaf de Jl Cipto is op onderstaande plattegrond aan de linkerkant.
De ‘niet-hoekige’ percelen zijn / waren bedoeld als pleintje / groenstrook.

ILW Semarang 3 Autorit kampong Mlaten

 

Kampong Mlaten

ILW Semarang 3 Autorit Land Mlaten

Het eerste object waarmede de vennootschap zich bezig gehouden heeft, is de aankoop en het in-exploitatiebrengen van het Land Mlaten. De eigenaren van dit particuliere Land hadden moeilijkheden met de voor het perceel verschuldigde belasting te betalen en geen geld om het land in exploitatie te brengen. Daarop boden zij het land aan de Gemeente te koop aan, die het aanbod doorgaf aan de N.V. Volkshuisvesting. Het bleek, dat het land voor f 75.000,- gekocht zou kunnen worden, wat bij een oppervlakte van 159.390 M². neerkomt op f 0,47 per M².
Spoedig na het koopen van het Land is aan Ir. Thomas Karsten de opdracht gegeven tot het maken van een bebouwingsplan. [Locale Techniek-1-1, 10-12].
De 1899 mensen die in de 663 huisjes*] en warongs kwamen wonen, waren als volgt verdeeld: 1180 Inlanders, 7 vrouwelijke Oosterlingen, 505 Chinezen en 207 Europeanen. [Locale Techniek -1,10-19] 
[*Het totale complex was groter dan het gedeelte dat op de bovenstaande plattegrond is weergegeven.]


Na 350 m., links: Rumah Penyimpanan (Strafgevangenis voor Inlanders).

Gevangenis

ILW Semarang 3 Autorit Strafgevangenis voor Inlanders

In de verschillende gevangenissen van Java schijnt geen uniformiteit te bestaan op het punt van eten. Semarang werd geprezen. Gevangenen beweerden, dat men daar het eten van de Landstorm kreeg. En zelfs belegde boterhammen! De inspecteur in Soekamiskin geloofde daar niets van. Misschien kreeg de gevangene dat eten, toen hij nog preventief gevangen was.
[Walraven – in boevenpak, 80-81] 
Wij vestigen er nog eens de aandacht op dat de gelegenheid bestaat om in de centrale gevangenis alhier schrijfwerk te doen verrichten en ook vertaalwerk (uit het Fransch, Engelsch en Duitsch). Men verschaft er den gedetineerden nuttige bezigheid door, terwijl zij daardoor tevens in staat worden gesteld hun ‘uitgaanskas’ te stijven. [De Locomotief, 12 Juli 1910] 


Rechts: no. 31-33 – Sobokarti (Volkstheater Sobokarti, 1930 – Karsten).

Sobokarti

ILW Semarang 3 Autorit Volkstheater Sobokarti

Maar bovendien moet de vereeniging over middelen kunnen gaan beschikken om op den duur haar eigen gamelan te verkrijgen, haar eigen kostuums, moet zij haar eigen korps njogos zien te krijgen en zich onder de genoemde Solosche leiding tot een goed en vast orkest zien te vormen. En hoopt de vereeniging op den duur op een beter en vooral ruimer gebouw, zoo zijn thans dadelijk enkele eenvoudige aanvullingen aan de genoemde paseban nodig, waarbij ook een verlichting, om die voor de opvoering geschikt te maken. Maar ... voor dit alles is gèld nodig.
Zoo vragen wij hen, die der Inlandsche kultuur een goed hart toedragen, die haar artistieke en haar sociale waarde erkennen, om steun: om steun door belangstelling in de eerste plaats, maar daarnaast door giften, of door lidmaatschap. De eerste jaren zullen voor de vereeniging de moeilijkste zijn. Wie met haar doel sympathiseert, steune, en steune haar thans! [De Taak – 3, 525-526] 


Vervolg de Jl Dr Cipto (Redjosari – Karreweg).
Na 1200 m. rechts: Jl Kartini.
In de Jl Kartini ligt rechts: SDN Sarirejo Kartini (Kartini school – 1915, Atmodirono, de Graaff, werkzaam bij Maclaine Pont).

Kartinischool

ILW Semarang 3 Autorit Kartini school

Ik zal je naderhand een copie zenden van de circulaire van Mr. Abendanon aan de hoofden van gewestelijk bestuur, de oprichting dier scholen betreffend. ”Ten allen tijde is de vooruitgang der vrouw een belangrijke factor tot volksbeschaving gebleken." “De intellectueele ontwikkeling der Inlandsche bevolking kan niet krachtig voortschrijden, indien de vrouw daarbij achterblijft." “De vrouw, als de draagster der beschaving!"
[Kartini – Door duisternis tot licht, 88-89] 
Op 11 Januari 1915 kwam de eerste Kartinischool ‘in eigen huis’, dank zij de subsidie van Regeringswege groot f 21.705, de bijdragen van verschillende zijden w.o. voormeld fonds [Kartinifonds gevestigd te ’s Gravenhage], en de technische hulp van den Heer Maclaine Pont.
De school staat op een zeer groot stuk grond, waarop later andere onderwijsinrichtingen en woningen voor onderwijzeressen kunnen komen. Ook de verkrijging van dezen grond is de vereeniging te Semarang verschuldigd aan de welwillende medewerking der overheid. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 306-307].


Rechts: SMK 2 “1908” (Ambachtsschool voor Inlanders).

Ambachtschool

ILW Semarang 3 Autorit Ambachtsschool voor Inlanders

ILW Semarang 3 Autorit modern gebouw[1913] Tillema: “Op deze foto ziet men een modern gebouw, dat niet voor de tropen geschikt is.”[Van Wonen en Bewonen, 87] →
Douwes Dekker betoogde, dat de Indo-Europeaan evenzeer als de Indonesiër slachtoffer was van de koloniale exploitatie. Dit was in elk geval juist voor zover het de Indo’s in ondergeschikte betrekkingen betrof: het geval der z.g. kampong-Indo’s was in Midden-Java relatief groot. Velen hunner waren in dienst van de Nederlandsch-Indische Spoorweg-Mij, die een ambachtsschool voor opleiding van toekangs gesticht had, waarop zowel Europese als Indonesische jongelui als leerling toegelaten werden. Het diploma van die school gaf aan alle abituriënten hetzelfde recht op plaatsing bij het bedrijf.
[Koch - Verantwoording, 73-74] 


Ga na 800 m. linksaf Jl Halmahera (Halmaheiraweg); het voormalig interneringskamp Halmaheira.

Halmaheirakamp

ILW Semarang 3 Autorit Halmaheira

Halmaheira 63.
De wijk is rond 1920 gebouwd en was bedoeld voor het lagere kader van de gemeente en van de N.I.S.
Van december ’42 tot juni ’43 verbleven in het kamp Halmaheira voor Japan-werkende mannen met hun gezinnen. Daarna werd het een mannen- en jongenskamp en van februari ’44 tot augustus ’45 was het een kamp voor vrouwen, kinderen en oude en zieke mannen. In het laatste jaar waren er 3800 gevangenen, theoretisch is dat gemiddeld 70 per huisje.
... wij kwamen de volgende morgen om 10 uur te Semarang aan. Daar werden wij uitgeladen en in vrachtwagens naar het z.g. Halmaheirakamp, in de wijk Sompok, gebracht. Er stond een reeks kleine huisjes, z.g. vijfde klasse-woningen, met kamertjes van 3 bij 2½ meter. In zo’n hokje werden we met ons zevenen ondergebracht.
[Koch - Verantwoording, 244-245] 


Ga rechtsaf Jl Barito.
Ga, met U-turn, rechtsaf: Jl Sudiarto (Jl Majapahit) (Pandean Lamper / Karang Tempel).
Rechts, na 500 m.: SMP 2 (Openbare Mulo school).

Mulo school

ILW Semarang 3 Autorit Openbare Mulo school

Het m.u.l.o. sluit aan bij het onderwijs in de zevende klasse der gewone lagere school; de scholen zijn, behoudens den eisch dat de candidaat de 7e klasse eener gewone lagere school hebben doorloopen, toegankelijk voor alle landaarden en voor beide seksen. Het schoolgeld bedraagt evenveel als voor de gewone lagere school en voor leermiddelen en schrijfbehoeften wordt maandelijks f 2 en f 0.50 in rekening gebracht. [De Locomotief, 27 April 1910].
Zooals men weet is de M.U.L.O.-school verbonden aan de eerste school C. op Karang-Tempel; op het schoolerf zullen daarvoor de noodige schoolgebouwen, drie gewone leslokalen benevens een teekenzaal tevens lokaal voor ’t nemen van natuurkundige proeven worden ingericht. Plan en teekening zijn al geruimen tijd klaar; kalisteenen liggen op ’t schoolerf. ’t Begin is er dus; waar is ’t eind? Over ’n jaartje misschien. [De Locomotief, 4 Juli 1910] 


Ga linksaf: Jl Kompol Maksum (Peterongan).
Ga scherp rechts Jl Haryono (Jl Mataram) (Bangkong).
Rechts: SMA Sedes Sapientiae – Gereja Bangkong (Instituut Zusters Franciscanessen – jongensweeshuis en -internaat).

ILW Semarang 3 Autorit Bangkong vrouwen en kinderkampVan juni ’43 tot september ’44 was Bangkong vrouwen en kinderkamp. Daarna een berucht jongens en oude mannen kamp. Van de gemiddelde bevolking van ongeveer 1300 geïnterneerden stierven er 420.
[Uit het dagboek van een vrouw die geïnterneerd was in het kamp Lampersari:]
Gisteren kwam Jet Woudstra bij ons. Ze is tandarts en mag eens per week hier praktijk houden. Ze komt daarna meestal even langs. Ze vertelde dat de vrouwen van de Kenarilaan in het roomsch-katholieke gesticht Bangkong gestopt zijn. Het is in de benedenstad van Semarang, niet ver hier vandaan. Ze liggen daar nu met tien op een zaal en hebben dus vermoedelijk heel weinig kunnen meenemen. [Vrouwenkamp, 96-97] 
11 september [1944] Zaterdag kwam het bericht dat alle jongens vanaf tien jaar naar een ander kamp (Bangkong) gaan. Het is vreselijk voor de moeders afstand te moeten doen van zulke jonge kinderen. En onder wat voor leiding komen ze daar? Er heerst een gedrukte stemming. Ik raak Wim en Hans kwijt als leerlingen, wat me erg spijt na bijna een jaar onafgebroken lesgeven. [Vrouwenkamp, 176] 


Ga rechtsaf Jl Sudiarto (Karangtempel).
Ga rechtsaf: Jl Kompol Maksum.
Ga op viersprong linksaf Jl Sompok (Sompok).

Vanaf maart ’43 tot december ’44 lag noord en zuid van de [Jl] Sompok het interneringskamp Sompok Lama voor Nipponwerkers met hun gezinnen en vervolgens voor o.a. Britse vrouwen en kinderen.

 

Voor het overige, grooter deel, is Sompok bestemd voor kampongbouw, waartoe het terrein, dat gemakkelijk te assaineeren is en door ligging ten opzichte van de tramlijn gunstig ligt, zich goed leent. Een beginsel-besluit van den gemeenteraad (begin 1907) om tot den bouw van 5000 gemeentelijke woningen [voor een deel van hout en bilik] over te gaan (de pest dwingt tot maatregelen inzake volkshuisvesting) zal een spoedige exploitatie van Sompok in de hand werken. Het gehele Sompokplan kan voorzien in de volkshuisvesting van 11000 tot 12000 zielen. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-6, 154-155]


Ga de brug over het afwateringskanaal over en daarna rechtsaf: Jl Sompok.
Rechts: SMP 39 (Gouvernements Ambachtsschool); het noordelijke gedeelte van het interneringskamp Lampersari-Sompok.

Interneringskamp

Ook in Semarang vond de internering eind ’42 plaats; hier kwamen in het stadsdeel Lampersari-Sompok uiteindelijk ca. achtduizend vrouwen en kinderen terecht, van wie sommigen uit andere plaatsen op Midden-Java en uit Soerabaja waren overgebracht. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 349-350] 
De lokalen van de Ambachtsschool dienden als ziekenzalen, kerk, schoollokalen etc., totdat ook deze als slaapzalen moesten worden ingericht. Alleen het ziekenhuis bleef tot het eind op de oorspronkelijke plaats – al was de ruimte volstrekt ontoereikend – maar school en kerk moesten ergens anders heen. [Vrouwenkamp, 81-82, 86].


Links: 60 Kompleks Grasima (Chineesch Hospitaal).

ILW Semarang 3 Autorit Chineesch HospitaalIn 1898 begon men te Peterongan met den huizenbouw op berichten, dat de gezondheid der verpleegden van de in de nabijheid gelegen gestichten Sompok en het Chineesche Hospitaal zoo goed was, dat men daarheen het Stadsverband wilde verplaatsen. [Gedenkboek Semarang, 44] 
Wij vernemen, dat te Semarang een verbeterhuis voor misdadige jeugd zal komen, en dat het voormalig Chineesch hospitaal op Sompok voor dat doel verbouwd en uitgebreid wordt. [De Locomotief, 10 Januari 1917] 
Naar wij vernemen is de regeering voornemens het op Sompok in aanbouw zijnde verbeterhuis voor misdadige jeugd meer speciaal te bestemmen voor observatie-inrichting, dus feitelijk voor doorgangshuis. [De Locomotief, 23 Februari 1917] 
In de periode van het interneringskamp was dit gebouw een van de keukens.


Steek na 250 m. de Jl Lampersari over (Lampersariweg).

De beide hoofdstraten van het kamp, Sompok en Lampersari, kruisen elkaar loodrecht, maar asymmetrisch, zodat elk verdeeld werd in een lang en een kort stuk. Wij woonden in de laatste huizen van het lange stuk van Sompok. [Vrouwenkamp, 81] 
24 september[1945] Lady Mountbatten heeft ons kamp bezocht. Ze stond op het kruispunt op een kistje en sprak ons toe. Ze beloofde: ‘Without a month time, you will have a real bed and better conditions and circumstances’. Laat het waar zijn. Het blijft een verwarde en onbegrijpelijke toestand en we roepen steeds harder: waar blijft de bezetting [door geallieerde troepen] ? Vandaag op de terugweg naar het kamp zag ik op straat veel inlanders in groepen met aangepunte bamboes. Geen prettig gezicht. [Vrouwenkamp, 53 enz.] 


Rechts: 85 (Sompokweg 85).

ILW Semarang 3 Autorit SompokwegLangs de oneven zijde van Sompok liep ook een slokan, en ook die huizen waren door bruggetjes verbonden met de weg. Op de stenen leuning van die bruggetjes zaten de vrouwen dikwijls te praten, ’s middags als het koeler werd en ook ’s avonds in het donker of in het maanlicht. Dan leek Sompok soms bedrieglijk veel op een vredig laantje onder de stille bomen. [Vrouwenkamp, 82] 
[5-10-’42:] We zijn gaan kijken. Het is een vriendelijk buurtje. Allemaal witte huisjes met een kleine voortuin, sommige met een garage. We konden er natuurlijk niet al te veel van zien, want alle huizen zijn bewoond. Het lijkt me niet zo’n ramp er een poosje te moeten wonen. [1-11:] Alles staat zowat op z’n plaats. [10-1-’43:]’s Middags intocht van Cor met haar drie kinderen, die de garage betrekken. [22-12:] Het bericht dat er weer een afdeling vrouwen uit Djokja is aangekomen. We kregen er drie bij in ons huis. [27-12:] Ze is ook bij ons geweest en ons huis is geschat op tweeëntwintig.
ILW Semarang 3 Autorit vriendelijk buurtjeWe zijn dus pas op de helft. [29-2-44:] de eerste groep van achthonderdzestig vrouwen en kinderen uit Malang. In onze binnenkamer kwamen er direct zes. [7-3:] Onze voorgalerij is bemand met vijf. [17-3:] Er zijn namelijk nog wee mensen uit Soerabaja bij gekomen in de eerste goedang. [27-11:] Er zijn plattegronden gemaakt. We
krijgen ongeveer twee vierkante meter per persoon en op die basis komt ons huis op vierenveertig mensen. Ik lig zelf op het aanrecht. [7-6-’45:] Bij ons zijn er drie bijgekomen op de voorgalerij. Daar was wat plaats: mevrouw Huvers gestorven en Jaap van der Kuyl naar Bangkong. [15-8-’45:] Het is werkelijk waar! Het is vrede. [30-11:] We zijn er hier in huis geweldig op vooruit gegaan. Na de twee grote transporten zijn we nu nog maar met twaalf in huis. [9-12-’45:] Hier in huis kregen we erbij: familie Pompe, zeer nerveuze moeder met drie dochters en een zoon en een pleegdochtertje waarvan de moeder gestorven is. Verder de familie Boschma, man, vrouw, drie kinderen en twee pleegkinderen. Deze mensen hebben de overval op Ambarawa meegemaakt, waarbij hun jongste zoontje van drie jaar werd doodgeschoten. Ten slotte nog de familie Van Straaten, vrouw met vier kinderen. [Vrouwenkamp, 53 enz.] 


Rechts: SD Lamper Kidul 2 (Hollandsch Inlandsche school – 1919 Bureau Karsten, Lutjens, Toussaint – lag buiten het interneringskamp).

ILW Semarang 3 Autorit Hollandsch Inlandsche school5 maart [1943] De hele week al hangt bij de poort de Japse vlag om de overwinning van vorig jaar te vieren [op 7 maart 1942 is de bezetting van Indië voltooid]. In de Inlandsche school naast ons, aan de andere kant van het prikkeldraad, is het ook de hele week feest. Gedwongen of van harte? [Vrouwenkamp, 87] 

Gem. H.I.S. (Sompok): jongens: 226, meisjes: 54, totaal: 280, percentage meisjes: 19 pCt.
Naar het oordeel van verschillende deskundigen is thans te Semarang voldoende voorzien in de behoefte aan H.I. onderwijs, zij die dit onderwijs willen genieten kunnen allen een plaats krijgen. [De Locomotief, 11 Januari 1927 (3,2)] 


Ga rechtsaf Jl Tentara Pelajar (Mritjan).
Ga linksaf Jl Wahidin Sudirohusodo (Tanah Poetih).
Na ± 600 meter rechts: ‘Geboomte’ (Hotel Tjandi – Brood- en banketbakkerij – Electrische Wasscherij).

We besloten onze vrouwen te laten overkomen en onder te brengen in het nabijgelegen Hotel Tjandi. Berendsen besprak de kamers (met een prachtig uitzicht over de heuvels en de zee) en hij was het ook die achter de barak op zoek ging naar een opening in het prikkeldraad om ongezien het kampement te kunnen verlaten. Na het avondappel verlieten Berendsen en ik zo geruisloos mogelijk de slaapzaal en verdwenen via een ravijn. Niemand heeft ons ooit verraden.
[Nieuwenhuys – Een beetje oorlog, 20-21] 


Volg de weg naar rechts en ga schuin rechts: Jl Sisingamangaraja (Kenarielaan).

Oud Tjandi

Er zijn in Java, behalve Batavia, twee groote steden, die wedijveren met haar in importantie. Er is Semarang, maar de toerist zoû Semarang nog kunnen uitschakelen, al zoû hij dan ook missen de bizonder mooie en frissche heuvelwijk, waar, in zicht van de zee, de moderne villa’s verrezen zijn.
[Couperus – Oostwaarts, 207] 


Ga rechtsaf Jl Sultan Agung (Oei Tjong Bing weg).

Nieuw Tjandi

Nieuw Tjandi is het westelijke deel van de bebouwing van het heuvelgebied zuid van Semarang.
Het ontwerp was van Plate, Directeur Bouw en Woningtoezicht van 1915-’17, en het is verder uitgewerkt door Karsten en Rücker, de directeur van gemeentewerken.
De eerste wegen werden de Begotaweg [Jl Kariadi] en de Nieuwe Tjandiweg [Jl Parman] die zich voortzet in de Oei Tjong Bin weg [Jl Sultan Agung]. Deze kwam uit op de Karangpanas [Jl Wahidin], de oude hoofdweg naar het zuiden.


Links: AKS - SMP Ibu Kartini (Van Deventer School, 1924 – Karsten – Schouten).

Meer informatie

Voor ingewijden was die mededeling echter niet nieuw, want twee jaar eerder had de Indische advocaat mr.C.Th. van Deventer zijn beroemd geworden artikel Een Ereschuld gepubliceerd, waarin hij er voor gepleit had het verarmde Indië te hulp te komen. [Vrijmetselarij, 144] 
Voor de van Deventerschool. Het comité ontving van den sultan van Jogja een gift van duizend gulden met de toezegging, dat later voor elke Jogjasche leerling f 15 ’s maands subsidie zal verleend worden. Van het van Deventer-comité te Bodjonegoro ontving het Semarangsche comité f 370. De leerlingen der O.S.V.I.A. te Magelang zonden f 200 als opbrengst eener wajang wongvoorstelling. Zoo gaat het goed! [De Locomotief, 22 Januari 1917] 
[1920] Gouvernements Huishoudscholen bestaan in Ned.-Indië nog niet, wel is bij wijze van proef aan de meisjesschool te Bandoeng en aan de 2e meisjesschol te Djokjakarta een eenjarige leergang voor huishoudonderwijs toegevoegd. Door de Vereeniging Kartinifonds te ’s Gravenhage worden in Ned.-Indië particuliere Hollandsch-Inlandsche Kartini-scholen gesteund te Batavia, Buitenzorg, Madioen, Malang, Tegal, Semarang e.a. Op deze scholen en op de z.g. Van Deventerscholen te Bandoeng en Semarang wordt ook huishoudonderwijs onderwezen. [Indië, geïllustreerd weekblad, 4, 367] 
Van het type der Gouvernementsnormaalscholen zijn nu 10 inrichtingen op Java en 10 op de Buitengewesten. Hieronder behooren de neutrale Meisjesnormaalschool te Bandoeng van de Van Deventer-stichting (met Nederlandsch) en de in een Kweekschool voor Fröbelonderwijzeressen omgezette meisjeskweekschool te Mendoet van de R.K. Missie. Deze particuliere ‘kweekscholen op Normaalschool-niveau’ telden ult. 1920 een getal van 893 leerl. w.o. 124 meisjes en 26 Europ. en 57 Inl. leerkrachten. De hier genoemde Van Deventer-stichting staat in nauwe verbinding met de bekende Vereeniging ‘Kartinifonds’, opgericht in 1913 te ’s Gravenhage. Deze heeft zich zeer verdienstelijk gemaakt door de oprichting van neutrale Inlandsche meisjesscholen. Zij stelt zich tot ideaal naast den ontwikkelden Inlandschen man gelijkwaardige Inlandsche vrouwen en moeders te vormen. [Indië, geïllustreerd weekblad, -7, 387-388] 


Ga rechtsaf Taman Diponegoro (Burgemeester De Iongplein).

ILW Semarang 3 Autorit Burgemeester De IongpleinHet plein is langwerpig en hellend volgens de lengteas. Twee wegen, wier helling onderling een weinig verschilt, omsluiten een schuin oploopend grasveld met kleine waterpartij in het midden. Aan het zuid-westelijk einde ontwikkelt zich een soort bastion, van waaruit over den nieuwen Tjandiweg [Jl Parman] heen een prachtig uitzicht op het achterliggende heuvelland en de vulkaangroep zich voor den toeschouwer ontwikkelt. [In het bebouwingsplan was dit gedeelte van de heuvel vrij gelaten] Aan het tegenovergestelde, het noord-oostelijk einde van het plein is een groot erf met belangrijke woning, b.v. eene burgemeesterswoning, gedacht. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-6, 156-158].
Voor het plantmateriaal is een kweekerij achter Pasar Dargo aangelegd; de toestand der wegbeplanting en het uiterlijk der plantsoenen, waaronder vooral het Burgemeester de Ionghplein vermelding verdient, zijn het bewijs voor de doelmatige werkwijze van dit onderdeel. [Gedenkboek Semarang, 121] 


Schuin rechts: zicht op militair gebouw (Burgemeesterswoning, 1930 – Karsten – Schouten).

ILW Semarang 3 Autorit Ambachtsschool voor InlandersOp Maandag den 21sten Augustus 1916 kwam de gemeenteraad bijeen ter behandeling van het eenige punt op de agenda namelijk: De overdracht van het voorzitterschap van den gemeenteraad [aan] den [eerste] benoemden burgemeester den heer ir. D. de Iongh. [Gedenkboek Semarang, 66, 69] 
Inmiddels had ik gesolliciteerd naar de functie van hoofd van de centrale bibliotheek van het departement van Goevernementsbedrijven, die vacant zou komen. Het was een zeer begeerde betrekking: er kwamen 72 sollicitanten opdagen. Ik werd benoemd en aanvaardde de nieuwe werkkring in begin 1929. Directeur van het departement was ir D. de Iongh Wzn, die tevoren burgemeester van Semarang geweest was, een door en door rechtschapen man, een sterk karakter, en de eenvoud zelve.
[Koch - Verantwoording, 197-198] 


Ga linksaf Jl Argopuro (Parallelweg).
Rechts: na 150 m. en naamloos achter een schutting de voormalige neutrale School Heuvel.

ILW Semarang 3 Autorit voormalige neutrale School HeuvelDe neutrale Heuvel-school, Europesche lagere school van de ‘Schoolvereeniging te Semarang’.

[1935] Veilig Verkeer – Semarang, 3 Oct. (Aneta). De eerste vergadering had plaats van de commissie van de Java-Motor-Club voor veilig verkeer. Besloten werd tot de instelling van plaatselijke commissies voor veilig verkeer in verschillende steden.
Het doel der commissies is om in samenwerking met de autoriteiten en de J.M.C. de gedachte van verkeersveiligheid onder de jeugd te propageeren. Te Semarang is men deze actie reeds begonnen met het geven van verkeerslessen op de Neutrale School.
Een verkeersboekje voor de jeugd zal over Indië verspreid worden. De uitgifte zal geschieden in het Maleisch en in het Nederlandsch. Tevens is in wording een verkeersfilm, waarin kinderen de hoofdrol spelen. De verkeersfilm zal afgedraaid worden in alle steden van Indië. Besloten werd, den directeur van Verkeer en Waterstaat te verzoeken, het bezit van witgelakte achterspatborden voor fietsen voor te schrijven, daar de reflectors van thans niet voldoen. [Locale Techniek-4-6, 22] 


Ga op het eind, op de T-kruising, linksaf: Jl Sumbing (Jl Rinjani) (Nieuwe Tjandiweg).
Ga rechtsaf en meteen weer linksaf: Taman Sudirman (Tillemaplein).

ILW Semarang 3 Autorit TillemapleinIndonesië heeft weinig waardering getoond voor de arbeid die hij uit drang om te helpen op zich genomen had. Een naar hem genoemd plein te Semarang werd na de souvereiniteitsoverdracht herdoopt in Taman Lt. Gen. Soedirman. Vergeten is hij ook daar. [...]
Ofschoon Tillema zich niet actief op politiek gebied bewoog stond hij met zijn overtuiging geheel aan de zijde der 'progressieven', en onder menig protest of manifest van de Vereniging Nederland-Indonesië las men zijn naam. Dat verleende gezag aan de actie waaraan hij op die wijze deelnam. Want hij was niet alleen volkomen oprecht, doch kende Indonesië beter dan tal van even oprechten die aan de verkeerde kant stonden doordat zij ondanks een jarenlange loopbaan ginds, Indonesië nooit hadden leren kennen.
[Koch – Batig slot, 85] 


Recht vooruit: Ereveld 'Candi'. (1951 – Gmelig Meijling).

ILW Semarang 3 Autorit Ereveld CandiEreveld Candi, 1088 overledenen. [OGS-40 jaar, 16-19]

Op het ereveld Candi zijn uitsluitend militairen begraven. De aanleg geschiedde op initiatief van het eerste contingent Nederlandse troepen – de Tijgerbrigade – dat op 12 maart 1946 te Semarang arriveerde.
Het ereveld ligt op de top van een naar het zuiden hellende heuvel en bestaat uit vijf halve cirkels, die terrasvormig aflopen. Op het hoogste punt van het ereveld Candi werd een eenvoudig gedenkteken geplaatst, het monument voor Veiligheid en Recht. [OGS-40 jaar, 57].
Daar liggen ze, op de erevelden. En wie hier nader treedt: wees stil en behoedzaam, ontdoe u van alle haat en verbittering, hier past alleen de zuiverheid van hart die ook hun jonge levens versierde.
[Brandt – Demarcatielijn, 29] 


Ga de Taman Sudirman terug.
Links: Jl Parman (De Vogelweg).

De Vogel

ILW Semarang 3 Autorit De Vogelweg

Men weet, dat de voltooiing der aanleg-werkzaamheden voor den dr. de Vogel-weg in het heuvelterrein stuit op den onwil van enkele bewoners van huisjes in de desa Gadjamoengkoer tot het verlaten hunner woningen, ondanks herhaalde aanzeggingen. Einde dezer maand komt hen nu nog eens de deurwaarder manen en daarna krijgt de rechter de zaak in handen. Ondertusschen ondervindt de wegaanleg er een vertraging van minstens drie maanden. [De Locomotief, 16 Januari 1917] 

Met den Dr. De Vogelweg [500 meter van de Jl Parman], die in 1918 voltooid werd en een belangrijke afkorting gaf en den Sirandaweg [Jl Sudhiarto], [...], waren de voornaamste toegangswegen voltooid. [Gedenkboek Semarang, 120].


Ga rechtsaf Jl Parman en daarna meteen linksaf Jl Sumbing (Jl Rinjani) (Nieuwe Tjandiweg).

De plannen voor den Nw. Tjandiweg dateeren reeds van het jaar 1908 toen het lid van en Gemeenteraad Jhr. P. Boreel, Ingenieur van de 2e Waterstaatsafdeeling, zijne inzichten aan eene Commissie ad hoc uiteenzette. Ook het Raadslid de Heer Atmodirono, heeft zich zeer verdienstelijk gemaakt bij het opmaken der plannen en er toe medegewerkt dat reeds in 1913 met de uitvoering begonnen kon worden. [Gedenkboek Semarang, 41] 
[...] zoowel voor den aanleg van den Nieuwen Tjandiweg als voor de rioleering was een kapitaal van f 250.000.- bestemd. [Gedenkboek Semarang, 53, 54] 


Links: Hotel 'Candi Baru' (Hotel Bellevue).

Uitzicht

Over Semarang is weinig meer bekend dan dat er nogal wat mensen wonen. In de ruim aangelegde bovenstad bezoeken we een paar hotels. Van hieraf heb je een schitterend uitzicht over de rede van Semarang, waar een paar schepen liggen, maar de prijzen liggen ver boven ons budget. Dan toch maar naar de benedenstad waar iedereen ons voor gewaarschuwd heeft: erg heet en veel muskieten.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 104] 
In 1914 reeds konden de bezoekers der Koloniale tentoonstelling, langs den Nieuwen Tjandiweg toerend, van de schitterende vergezichten in het gemeentelijk heuvelterrein genieten. Kort daarop begon de exploitatie van de gronden. Aansluitend op den grooten verkeersweg, den Nieuwen Tjandiweg, werden woonwegen aangelegd en in de afgeloopen 7 jaren verrees in de heuvels een volledige stadswijk in de geest van de tuinsteden in Europa. [Indië, geïllustreerd weekblad, 6, 573, 575] 


Volg de slingerende weg.
Rechts: in de dalen, door de gemeente aangelegde kampongs: Kintelan en Ngaglik.

Heuvel-kampongs

ILW Semarang 3 Autorit kampongs Kintelan en NgaglikDe Iongh, mr. Van Wijngaarden, Westerveld, Vreede en Tillema werden in1910 lid van de Semarangse gemeenteraad. Zij ageerden voor gezondmaking van Semarang, waar de woontoestanden in de kampongs allerbedroevendst waren, en aan hun initiatief was o.a. de bebouwing van het z.g. Heuvelterrein te danken.
[Koch – Batig slot, 81-82] 
[1922] Behalve Europeesche bebouwing werden ook groote Inlandsche kampoengs in de heuvels gebouwd, waar de Inlandsche bevolking een gezond gelegen, ruim huis met eenig erf eromheen, tegen geen hoogere prijs dan in de benedenstad kan huren. In hoofdzaak worden deze kampoengs bewoond door de beter gesitueerde Inlanders uit de benedenstad, alsmede door enkele bedienden van de bewoners der Europeesche huizen. [Indië, geïllustreerd weekblad, 6, 575a] 


Ga rechtsaf: Jl Parman (Dr De Vogelweg).
Links: R.S. ‘William Booth’ (Ooglijders-hospitaal ‘William Booth’ van het Leger des Heils, 1915 – Hildering).

ILW Semarang 3 Autorit William BoothTenslotte zij nog vermeld, dat ook oogziekten veel voorkomen, waarvan trachoom de ernstigste is. Het Leger de Heils opende het eerste ooglijdershospitaal in Indië, n.l. te Semarang, eerst jaren later door eenige andere gevolgd. [Insulinde, 100] 
[Advertentie] Ooglijdershospitaal Semarang.
Wegens te veel overwerk kunnen wij voorloopig tot ons leedwezen geen nieuwe patiënten aannemen, behalve dringende gevallen en Javanen.[De Locomotief, 17 Januari 1917] 

Wachtende patiënten voor het ooglijdershospitaal van het Leger des Heils te Semarang.→


Ga met de weg mee naar rechts.
Ga op de driesprong linksaf: Jl Raya Lamongan (Koningin Emmalaan).
Rechts: Gereja Ngaglik – Gereja Gereformeerd (Gereformeerde kerk, 1929 – Van Oyen).

ILW Semarang 3 Autorit Gereja GereformeerdOp de grens van het heuvelland en de benedenstad kochten we een heuvel, die we zouden pletten om er daarna een kerk met 250 zitplaatsen op te bouwen.’
Nu was net in die dagen Dr. H. Colijn op bezoek in Indië en hij bezocht als verstrooiden deputaat alle kerken. Toen hij een weekend in Semarang was, werden hem de plannen voorgelegd en hij vond ze prachtig. En toen ontwikkelde zich het volgende gesprek:
‘Wat moet die kerk kosten en hoe groot is het bouwfonds?’
‘Er is 30 mille in het bouwfonds en de bouw zal ongeveer het dubbele kosten. Er zal dus nog een lening nodig zijn.’
‘Bouw die kerk; dat is keurig en bouw haar op de plaats, die u me gewezen hebt, maar ... bouw die kerk en betaal haar. Dat kunt u ook wel! U mag het nageslacht niet belasten met de aflossing van een lening. U moet niet vergeten, dat u leeft in een koloniale maatschappij en u weet niet, of uw nageslacht hier zal wonen. Daarom bouwen èn betalen!’ [Gereformeerde Kerken, 140-142] 


Rechts: R.S. Dr. Karyadi (Centrale Burgerlijke Ziekeninrichting, 1926 – BOW: Bolsius en Lemei).

ILW Semarang 3 Autorit Centrale Burgerlijke ZiekeninrichtingIn het jongste raadsverslag werd medegedeeld op welke onder-ons-wijze het gouvernement van de gemeente de terreinen voor het centrale ziekenhuis heeft gekocht. We kunnen daar nog aan toevoegen, dat de architect der B.O.W., de heer Beijer, die den koop sloot, den burgemeester in geldswaardig papier de grondwaarde, zijnde f 105.500, gewoonweg ter hand stelde ...Een unieke transactie, dunkt ons. Zoo gansch niet Indisch! [De Locomotief, 20 Februari 1917] 
Aan de hand van nieuwe eischen, waarover langdurige besprekingen met de plaatselijke geneeskundige autoriteiten gevoerd moesten worden, werd een geheel nieuw ontwerp samengesteld, dat in Mei 1919 gereed kwam. Binnenkort zal derhalve tot uitvoering kunnen worden overgegaan. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-22, 235] 


Ga linksaf: Jl Kaligarang.
Ga de brug over het Banjir Kanel Barat over.

Nadat door den aanleg van de Wester- en Oosterbandjirkanalen Semarang bevrijd was van den overlast van bandjirwater, ging men in 1902 over tot de uitvoering der werken tot verbetering van het gotenstelsel door middel van den aanleg van een ‘rationeel’ spoelleidingennet. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-26, 62-63].


Na de brug, na 400 m., links: Klenteng Sam Poo Kong.

Een bedevaartplaats, genoemd naar een Chinees admiraal die hier in de 15de eeuw moet zijn geweest.
De paviljoens zijn vaak niet toegankelijk voor niet-gelovigen.

Bezien wij nu eens op de kaart de ligging van Semarang. Dan ziet men met één oogopslag, dat dit langs Java’s Noordkust de eenige stad is, waar steile heuvels de stad zoo dicht naderen. De afstand van het eind van Bodjong waar de heuvels beginnen, tot aan de zee bedraagt slechts drie kilometer. Het valt waarlijk niet moeilijk meer om aan te nemen, dat dit uiterst smalle, vlakke kuststrookje in den Hindoetijd nog niet bestond, m.a.w. dat toen Semarang nog zee was.
Wel moet er in den Hindoetijd een vestiging zijn geweest in het Semarangsche heuvelterrein. Vermoedelijk was de Bergotta-heuvel het centrum van die vestiging. Ook is er reeds vóór het jaar 1000 een vestiging van Chineezen ontstaan op de plaats, waar zich thans nabij het Wester-bandjirkanaal nog de heilige Chineesche grot bevindt. Het huidige Semarang evenwel kan niet eerder ontstaan zijn dan in het Mohammedaansche tijdperk. [Semarang als centrum, 77-78] 


De naam van de weg is Jl Pamularsih.
Na ± 2 km. links: Ronggowarsito Museum            Dinsdag-don: 8-2, vrij –11, za –12.30, zon – 13.

Een aardig open paviljoen van de Semarangse Tentoonstelling van ’14, met een zéér fraaie gesneden houten wand, was door Gewest en Gemeente Semarang gekocht en bestemd voor museum. Een goede gedachte, die het begin van een daad had kunnen zijn, een kultuurdaad zoals het wordend Java ze langzamerhand noodig heeft: de schepping van een goed klein provinciaal museum voor Midden-Java, van een komplete en keurige kollektie van ouds en nieuws, waar de nationalist en de student hun historie, de ambachtsman zijn voorbeeld, de overheerser de eerbiedwekkende kultuur van zijn kolonie tot lering en opwekking zouden vinden ...
Maar de handelszin, die Holland immers gróót maakte, mengde er zich mee. Een museum zou geld kósten, kon men het niet zo inrichten, dat er onder de hand wat mee verdiend werd? [De Taak-1, 441] 


Ga op het verkeersplein linksaf: Jl Siliwangi.
Na 500 m. rechts: Ereveld Kalibanteng (1951, Gmelig Meyling).

ILW Semarang 3 Autorit Ereveld KalibantengEreveld Kalibanten, 3095 overledenen. [OGS-40 jaar, 16-19].

Met wat voor problemen hadden onze vrouwen te kampen, en hoeveel geestkracht heeft de overgroote meerderheid van hen getoond. Ik heb het in de mannenkampen vaak hooren zeggen: ‘Heldinnen zijn ze geweest! Ze hebben ’n standbeeld verdiend, al was het alleen al om de manier waarop ze den Jap in z’n gezicht durfden uitlachen. Ons heeft-ie soms klein weten te krijgen, maar tegen onze vrouwen makte hij geen kans!
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 28-29] 
Op dit ereveld liggen vele vrouwen en kinderen begraven die omgekomen zijn in de beruchte interneringskampen zoals Ambarawa, Lampersarie en Karangpanas.
Ter nagedachtenis aan deze vrouwen en hun fiere houding tegenover de bezetters werd op het ereveld Kalibantng een herdenkingsmonument opgericht. Dit vrouwenmonument werd in Nederland vervaardigd door de Voorburgse beeldhouwster Marian Gobius. Het symboliseert in drie figuren de lotsverbondenheid van de in de kampen opgesloten vrouwen en kinderen. [OGS-40 jaar, 55] 
ILW Semarang 3 Autorit Ereveld Kalibanteng 2Op het ereveld Kalibanteng te Semarang werd op 22 september 1988 namens het gelijknamige comité [Jongenskampen Bangkong-Gedungjati] een eenvoudig monument onthuld, dat geplaatst werd aan het einde van het hoofdpad, tegenover het Vrouwenmonument.
Het bronzen beeld van de beeldhouwer Anton Beysens stelt een kampjongen voor van ca. 12 jaar, met een patjol over de schouder en een bijl aan zijn voeten.
Opschrift op de sokkel: ‘Zij waren nog zo jong’.
Het vormt een tastbare herinnering aan de bewogen tijd voor honderden jongens van 10 – 14 jaar, die vanuit vrouwenkampen o.a. bij Semarang in september 1944 werden overgebracht naar een apart jongenskamp in een voormalig klooster, het ‘Bangkong Kamp’.
De jongens werden verplicht tot het verrichten van harde arbeid, zoals het omspitten van zware grond met een patjol. Ook werden jongens ingezet bij het kappen van hout in de jatibossen rond Gedungjati. Een verkleinde copie van het monument werd op 10 november 1988 in de tuin van het Koninklijk Tehuis voor Oud-militairen ‘Bronbeek’ te Arnhem onthuld door Z.K.H. Prins Bernhard der Nederlanden. [OGS 1988, 31-32] 

ILW Semarang 3 Autorit AmbarawaAndere vrouwen en kinderen uit Midden-Java, o.m. uit Djokjakarta, tezamen uiteindelijk ca. tienduizendvijfhonderd personen, werden òf in Ambarawa geïnterneerd in een al door het Nederlands gouvernement afgekeurde oude kazerne en een eveneens afgekeurd militair hospitaal (zesduizend personen) òf in de kazerne in het dicht bij Ambarawa gelegen Banjoebiroe (vierduizendvijfhonderd personen). [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 349-350] 

Nee, dan tante Aal, die aan het slot van de oorlog, toen de nood het hoogst was, een blikje erwtensoep (of was het hutspot?) afstond aan een stervende oma die verzucht had dat ze dát nog zo graag eens had willen proeven voordat ze doodging.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 101-103] 

In Januari 1945 werden wij overgebracht naar Kamp VII te Ambarawa. Ons aantal was ongeveer 2000. Alles was daar slecht, de wijze waarop we ondergebracht werden zowel als het eten. Het aantal sterfgevallen was al onmiddellijk zeven à acht per dag en steeg geleidelijk tot veertien.
[Koch - Verantwoording, 245-246] 
ILW Semarang 3 Autorit Ambarawa 2

 

 


[1945] De Soekamiskin-gevangenis wordt een beetje leeggemaakt voor nieuwe gasten. De meeste politieke gevangenen worden overgebracht naar Ambarawa in Midden-Java.
[Bouwer – Het vermoorde land, 321] 

Een Nederlandsche vrouw, pas uit het Ambarawa-kamp bij Semarang gekomen, vertelde me, hoe de pemoeda’s daar waren binnengedrongen met den opzet er onder vrouwen en kinderen een slachting aan te richtten. Het fusilleeren zou juist beginnen, toen de Gurkha’s redding brachten. Op public Relations had ik reeds vernomen, dat de nationalisten het kamp onder artillerievuur hadden genomen en dat er slachtoffers waren gevallen.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 200] 

De Nederlandse regering heeft na de oorlog gesteld dat er in Indië ruim honderdduizend geïnterneerden zijn geweest – vast staat dat de Japanners aan het Internationale Rode Kruis in de loop van de oorlog hebben doorgegeven dat er ca. acht-en-negentigduizend geïnterneerden waren en dat van hen ca. zestienduizend-achthonderd waren gestorven: 17%. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 734-735] 

 
Ga via Jl Siliwangi weer richting centrum; na het plein heet de weg Jl Sudirman.
Ga na de brug en het plein en schuin rechts: Jl Sugiopranoto (Boeloe).
Links: Lembaga Pemasyarakatan Perempuan Wanita.

Gevangenis Boeloe

ILW Semarang 3 Autorit Strafgevangenis en Huis van Bewaring voor vrouwen BoeloeStrafgevangenis en Huis van Bewaring voor vrouwen Boeloe.
Wij werden heden in de gelegenheid gesteld eene prachtige collectie batiks te bezichtigen, vervaardigd in de centrale vrouwengevangenis alhier en bestemd voor de Indische afdeeling der Brusselsche tentoonstelling. [De Locomotief, 29 Januari 1910].
De Landraad alhier veroordeelde donderdag j.l. weer een aantal Europese vrouwen en jongens wegens overtredingen van Japanse verordeningen. Drie vrouwen kregen respektievelijk 2, 3 en 1½ jaar wegens het luisteren naar de buitenlandse radio. Een Europese jongen kreeg 3 jaar, omdat hij in het bezit was van twee revolvers. De vrouwen komen in de vrouwengevangenis in Semarang.
[Bouwer – Het vermoorde land, 257-258]