Surabaya 2 – Boeboetan - Ketabang - Toendjoengan

Voor het station onder de bomen stonden de dogkarren met de kleine paardjes. Maar te weinig, niet genoeg voor alle reizigers; je moest hollen om er een te krijgen. Ik was al ingestapt, toen na mij een deftige Indonesiër in traditionele kleren in hetzelfde karretje plaats nam. Hij staarde langs me heen. Zonder iets te zeggen. Dat was niet nodig. De voerman keerde zich om en gebood mij het karretje te verlaten. Maar ik bleef zitten. Ik was toch eerder? Misschien konden we samen... Er gebeurde niets. We zaten met z'n drieën, terwijl het plein steeds leger werd. De andere dogkarren waren vertrokken. We stonden daar maar in de schaduw van grote bomen die roze bloemetjes over ons uitstrooiden.
[Gomes – Sudah, laat maar, 67-68] 

In 1903 opende de particuliere Nederlandsch-Indische Spoorwegmaatschappij de lijn naar Gundih, waar een aansluiting was op de in 1872 door de NIS geopende lijn Semarang–Yogya.
Het station Pasar Turi dateerde uit 1900, maar was erg eenvoudig en lag midden tussen de sawahs. In 1988 is het huidige station gebouwd. De houten kap is nog uit de NIS-tijd.

Uitstel, doch geen afstel, want het is niet onmogelijk dat door gedeeltelijke combinatie der huidige exprestreinen Weltevreden Djocja v.v. en Bandoeng–Soerabaja v.v. in plaats van door opvoering der snelheden, het vraagstuk der één-daagsche tegen 1 Januari 1926 op zelfs bezuinigende wijze alsnog opgelost zal worden. [Het Indische Leven-6, 931-932] 

[1926] De toestand bleef dus zooals zij was; tusschen Batavia en Soerabaja zal de reis zoowel via Cheribon als via Djokja 1½ dag vorderen met een overnachting te Bandoeng of te Djokja. [Indië, geïllustreerd weekblad, 9, 435] 

In 1925 werd de eendaagsche spoorverbinding met Batavia door de Handelsvereeniging [van Soerabaia] in studie genomen. Deze beschouwde dit vraagstuk alleen uit een oogpunt van snellere postverbinding en zond dienovereenkomstig haar advies bij den Hoofdinspecteur van Staatsspoorwegen in, die besliste, dat voorloopig van deze verbinding moest worden afgezien. Eerst in 1930 werd deze snellere verbinding ingevoerd. [Nieuw Soerabaia, 248] 

Op 2 januari zette Soekarno zijn treinreis voort. Langs de gehele route herhaalden zich de tonelen die zich daags tevoren hadden afgespeeld en aan het Spoorwegstation te Soerabaja stonden uren voor zijn aankomst al duizenden inheemsen op hem te wachten. Rode en witte bloemen werden er druk verkocht, taxi’s reden er af en aan met rood-witte vlaggetjes. Toen Soekarno verscheen werd door een grote menigte het Indonesia Raya gezongen, gevolgd door een speciale ‘Soekarno-mars’. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 346-347] 

De drukte bij aankomst maakt het noodig, dat deze treinen ontvangen worden in een omheinde ruimte of z.g. “koeroengan”, waarbij poortcontrôle wordt toegepast. De maatregel is noodzakelijk, niet alleen om behoorlijk contrôle te kunnen uitoefenen op de hoeveelheid der meegevoerde passerwaren (elke reiziger heeft een pikolanvracht vrij), maar ook om de plaatselijke koelies bij aankomst van den trein op een afstand te kunnen houden, daar anders de uitstappende passergangers te veel last ondervinden van de hen opwachtende Madoereesche “pakjesdragers”, die hun diensten op intimideerende wijze opdringen, welk gedoe voor de invoering van den maatregel vaak tot vechtpartijen aanleiding gaf. [Nieuw Soerabaia, 273] 

De uitwisseling van reizigers tusschen de beide stations biedt een gewilde verdienste aan het door middel van dogcarts en taxi’s bewerkstelligde plaatselijk vervoer. Na het uit de treinen stroomen der reizigers is het een “getawar” van belang tussen passagiers en vervoerders. Te Passer-Toeris klinkt het gewoonlijk “Pigi Malang, toean!” en te Soerabaia-Kotta “Spoor Lamongan, mas!”. En niet zoodra is de prijs van het ritje wederzijds geaccepteerd, of de wedloop naar het nevenstation neemt een aanvang. [Nieuw Soerabaia, 274] 

Ik ben bezig wandelingen te voet te maken door ‘onbekend Soerabaia’, dat wil zeggen door de stadskampongs. En dan daarvan te vertellen. Het is een onderwerp, dat een veel nauwkeuriger bestudeering zou verdienen en veel meer tijd vereischt dan ik er aan kan geven, maar het levert copie op. Zeven en vijftig centimeter voor tien gulden. En avant la boxe! Ik zweet me een ongeluk in die kampongs, dat kun je nagaan! Maar welk een avonturen, en welk een ontdekkingen! De reizen van Captain Cook zijn er niets bij.
[Walraven – Brieven, 506, 535] 

Daarnaast heeft b.v. Surabaja volkomen gaaf bewaarde blokken ouwe spekkoek in wijken als Penilih, Bubutan en Djagalan met hun uitgebreide collectie geveltjes, erkertjes, puien, architraafjes, kapiteeltjes, balconnetjes en torentjes. Een paradijs voor een tekenaar.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 23-24] 

Voor meer bezienswaardige straatjes in kampongs zie onder Aanvullende lectuur: Surabaya – Kampongs.

De inheemschen zelf hebben hun ‘emper’, d.i. een soort van stoep aan den voorgevel dan wel aan den achter of zijgevel van het huis. In den loop der tijden hebben zij ook heel wat afgekeken van den uitheemschen stoepenbouw. De tegenwoordige populaire vorm daarvan is een vloertje iets lager dan den vloer binnenshuis, niet dieper dan ca 1,5 m en onder het voordakoverstek gelegen, en met gemetselde rustbankjes of borstweringmuurtjes aan weerskanten (in stedelijke kampoengs te Semarang en Soerabaja). [Locale Techniek-6-2, 46-47] 

De handwerkslieden woonden in kampongs bijeen, zooals de ivoor-, hout- en beendraaiers op Boeboetan. [Nieuw Soerabaia, 253] 

Hij koos daartoe de Bierhal van Oei Moo Liem uit, gelegen aan het Bultzinglöwenplein. In 1913 werd in het geheel gerestaureerde gebouw de Oost-Java Bioscoop gevestigd.
Het theater, dat groot, ruim en luchtig was en een goed gebouwd tooneel bezat, viel bij het publiek bijzonder in den smaak. Hoe groot het wel was, kan men opmaken uit het feit, dat er 1001 zitplaatsen in waren. [Nieuw Soerabaia, 386] 

Deze opvattingen maakten mogelijk dat Van Geuns [de hoofdredacteur van het ‘Soerabaiaasch Handelsblad’] het hoogste woord voerde op een bijeenkomst van geëmployeerden in de Java-suikerindustrie, die op een der eerste dagen van april 1907 in een zaaltje van het restaurant Oei Moo Liem aan het Bülzinglöwerplein te Soerabaia – een destijds bekend ‘zitje' dat oud-Soerabajanen zich nog zullen herinneren – plaats had en waar de Bond van Geëmployeerden bij de Suikerindustrie op Java, de Suikerbond, de vakvereniging der employés, opgericht werd. [Koch – Batig slot, 164]

Deze en overeenkomstige opvattingen maakten het mogelijk, dat Van Geuns het hoogste woord voerde op een bijeenkomst van geëmployeerden bij de suikerindustrie, die op een der eerste dagen van April 1907 in een zaal van het bekende restaurant Oei Moo Liem aan het Bültzinglöwenplein – een veelbezocht ‘zitje’, dat oude oud-Soerabaianen zich wellicht nog zullen herinneren – plaatshad.
[Koch – Verantwoording, 50-51] 

Mei 1915: Het Oost-Javarestaurant in een nieuw kleed gehuld, is de bekroning van het plein. Ge moet hier het mondaine leven zien. Zie het gewirwar onder de zuilengangen, zie het helle licht, dat uit de ramen u toeschittert, hoor het vroolijk gegons van stemmen en voel u nu eindelijk eens thuis in uw eigen Indië! [Indisch Bouwkundig Tijdschrift–18, 273] 
In 1918 trof den eigenaar een groote ramp. Het geheele gebouw brandde uit. [Nieuw Soerabaia, 386] 

Günther, freiherr von Bültzingslöwen bezat in het eind van de 19de eeuw suikerondernemingen die later de basis vormden van de Javasche Cultuur Maatschappij. In zijn tijd werd hij bekend door zijn deelname in 1873 aan de 2de Atjeh-expeditie als gedelegeerde van het Rode Kruis. In die situatie heeft hij met eigen levensgevaar mensenlevens gered waarvoor hij (als burger en dat is heel bijzonder) de Militaire Willemsorde heeft gekregen.

Die Europese leerlingen [van de hbs in Soerabaja] namen de andere nauwelijks in hun midden op – er was sprake van een zekere discriminatie welke Soekarno, die twee, drie jaar ouder was dan de medeleerlingen van zijn klas (toch al een moeilijke situatie!), diep kwetste. Hij was voor die discriminatie misschien extra gevoelig omdat hij in Soerabaja opgroeide in wat in die tijd wel het meest inspirerende nationalistische milieu was dat Indië kende: hij was nl. een van de omstreeks vijf-en-twintig inheemse jongeren die opgenomen waren in het kosthuis dat gedreven werd door de vrouw van Tjokroaminoto, en hij deed daar zijn intrede in de jaren waarin de Sarekat Islam een massabeweging was en Tjokro de aanbeden voorzitter. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 322-324] 

En vanaf 1916 betrok in dat pension een schuchtere vijftienjarige jongen een piepklein kamertje zonder raam of matras. Vijf jaar lang bleef hij er slapen op een mat van gevlochten gras. Hij was de zoon van een Balinese moeder en een Javaanse onderwijzer uit de lagere adel en had de Europese Lagere School bezocht. In Surabaya, waar hij aan de HBS begon, de prestigeschool bij uitstek, had hij aanvankelijk veel last van heimwee, maar in het pension keek hij zijn ogen uit.
[Reybrouck – Revolusi, 98-100]

Tjokroaminoto – de eerste schoonvader van Sukarno – werd destijds door het volk beschouwd als een Ratu-Adil, een redder in de nood. Voor de zoveelste maal in de geschiedenis van Java gaf het verlangen de doorslag om hoe dan ook het eigene te behouden en een verwarrende, complexe, inspanning vereisende omschakeling te ontgaan.
[Haasse – Krassen op een rots, 106] 

Sarekat Islam: In September 1912 werd de vereeniging opnieuw, thans te Soerabaja, opgericht door R. Oemar Said Tjokroaminoto, destijds handels-geëmployeerde, mede namens eenige Soloneezen, w.o. Hadji Samanhoedi. De beweging breidde zich over geheel Java uit, maar ook daarbuiten. Talrijke kringen vormen zich onder leiders, wier actie plaatselijke ongeregeldheden veroorzaakte. Daar het verenigingsbestuur niet bij machte bleek om de beweging binnen wettelijke perken te houden, werd ingevolge Regeeringsvoorschrift de organisatie op deze wijze ingericht, dat verschillende Sarekats Islam zoude worden gevormd, elke voor een beperkt ressort, terwijl een centraal lichaam voor de onderlinge samenwerking zou kunnen zorgen. Voor de plaatselijke organisaties werden modelstatuten vastgesteld, volgens welke het doel der Sarekat Islam naast bevordering van het godsdienstig leven zou zijn: behartiging van de belangen der bevolking op het gebied van landbouw, handel en nijverheid, gezondheid, opvoeding en onderwijs. In 1913 kwam een Centraal Sarekat Islam tot stand. Aan het 1ste Nationaal Congres, dat in 1916 te Bandoeng plaats vond, werd deelgenomen door afgevaardigden van een 80-tal dier vereenigingen, vertegenwoordigende 360.000 leden. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 1268-1271] 

Onder leiding van de welsprekende Tjokroaminoto en van de buitengewoon schrandere Hadji Agoes Salim werd de Sarekat Islam een beweging die, voor het eerst in de geschiedenis van Indonesië, de landman in zijn dorp opzocht, en bij hem het gevoel deed ontstaan dat de Indonesiërs op den duur door vergroting van hun invloedssfeer in staat zouden zijn de Indonesische zaken zelf te regelen.
[Kadt, de – Indonesische tragedie, 39-41] 

[1921] Semarang, 9 Sept. De Locomotief gelooft niet, dat de inlandsche beweging dood is, omdat Tjokro in verzekerde bewaring is gesteld. [Indië, geïllustreerd weekblad, 5, 403] 

Révérende Mère Louise, in de wereld Mélanie Demarteau, werd geboren te St. Truiden op 24 Juni 1834, ontving het kleed der H. Ursula in haar geboorteplaats op 19 Maart 1851 en legde haar H. Geloften af op 14 April 1853. In October 1857 deed zij examen in de Hollandsche en in de Fransche taal en vertrok den 24sten van dezelfde maand met nog 6 andere zusters naar Batavia, waar zij na een gevaarvolle reis van 6 maanden aankwamen. In Nederland vreesde men, dat het schip vergaan was en toen men in Venray de tijding der behouden aankomst kreeg, waren juist alle toebereidselen gemaakt voor de uitvaart. [Ursulinen, 131-137].

Onze correspondent schrijft: In het klooster van de Zusters Ursulinen hier overleed gepasseerden Vrijdagavond half tien, na een betrekkelijk kortstondige ziekte, mère Ursule, in de wereld genaamd Henriette Caroline Josephine Ruël. Nadat Zaterdagmorgen en -middag het stoffelijk overschot in de particuliere kapel van het Klooster was tentoongesteld, had ’s middags 5 uur onder grooten toeloop van belangstellenden, onder wie zeer vele dames, de begrafenis te Penèlèh plaats. [De Locomotief, 15 September 1910] 

Om den lezers eenig denkbeeld te geven van wat op het gebied van grafmonumenten-architectuur hier in Indië kan worden vervaardigd, plaatsen wij een foto van het kapitale grafmonument, dat dezer dagen op het Eurpeesch kerkhof te Soerabaia gereed gekomen is op het graf van wijlen Mevrouw Weynschenk. [Het Indische Leven-7, 1431] 

Bij de instelling der Gemeente bestond slechts een enkele Europeesche begraafplaats, Peneleh, die reeds sedert 1850 in gebruik en daardoor voor het grootste deel in beslag genomen was. [...] Zoals de Verordening aanduidt, zijn de Europeesche begraafplaatsen niet alleen bestemd voor Europeanen, doch ook voor “Inlanders en Vreemde Oosterlingen, die het Christendom belijden”, terwijl ook meestal de Japanners hier begraven worden. Op de begraafplaatsen Kembang Koening en Peneleh worden jaarlijks ongeveer 350 overledenen ter aarde besteld. [Nieuw Soerabaia, 186, 190] 

De Bond van Minder Marinepersoneel besloot daartegen te ageren: in Soerabaia, waar het wachtschip met een bemanning van ongeveer 800 koppen en enige andere marineschepen lagen, hadden vergaderingen en optochten plaats. Er heerste een opgewonden stemming. De marine-commandant van Soerabaia stelde zich in verbinding met het departement van Marine te Batavia en gaf daarna een verklaring uit, die de mensen gerust stelde: zij begrepen er uit, dat voor een verdere korting geen vrees behoefde te bestaan. De opwinding legde zich. [Koch - Verantwoording, 182-184] 

Op 31 december evenwel kreeg de marinecommandant te Soerabaja bericht dat de korting van 7 % ‘in afwachting van (een) nadere regeling’ aangehouden was; de daaraan toegevoegde woorden ‘nog korte tijd’ waren echter uit het oorspronkelijke, door de minister van defensie uit Den Haag verzonden telegram bij de doorzending weggelaten. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 4, 159-163] 

Onze correspondent te Soerabaia meldt: Eindelijk is het regeringsbesluit afgekomen, waarbij het bedrag is toegestaan noodig voor den bouw van een dienstwoning voor den marine-commandant alhier in de betere wijken der stad. De gebouwen aan den Oedjoeng zijn voor de huisvesting van dezen hoogen marine-officier ter stede niet meer geschikt, om nog maar te zwijgen van de omgeving aldaar. [De Locomotief, 12 Januari 1927 (1.1)] 

Snel lopend volgde ik de stoet en ik zag dat die stilhield in de grote tuin van de voormalige woning van schout-bij-nacht Koenraad. In de voorgalerij wemelde het van de officieren van Indonesische strijdmachtonderdelen.
[Birney – Tolk van Java, 438-439] 

Het torengebouw met zijne aardige nette dakversieringen en flinke sierlijke dakbekroning maakt zeker eene gunstige tegenstelling uit van 't overige van de gevel, ware dit daarmede in overeenstemming gebracht zoo zoude er een aardig geheel verkregen zijn. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-10, 178] 

De soos in Indië is als een romeins keizer met het devies ‘panem et circenses’ (geef het volk brood en spelen). De soos schrijft de bals uit, de feesten van de plaats op vorstelijke verjaardagen, de soos zorgt voor de voeding op die gelegenheden – voor kroketjes, voor broodjes met wat er op, voor vanilje-ijs. De soos geeft concerten, uitgevoerd door de militaire kapel van de plaats. De soos houdt tombola op St.-Niklaas, de soos stelt toneelverenigingen in de mogelijkheid er opvoeringen te doen.[Veth – Het leven in Nederlandsch-Indië, 138-141] 

Ik haat dáárom alleen eigenlijk de z.g. Europeesche maatschappij in Indië. De ‘bacchanaliën’ in de soos in Deli van mevr. Székely-Lulofs zijn juist beschreven, zij komen ook op Java voor, maar zij doen ons deze menschen niet zien, zooals zij werkelijk zijn. In die soos, tijdens de fuif, tijdens het maalfeest of het bal-masqué, zijn deze menschen ‘in functie’. Zij zijn bezig hun betrekking te vervullen,
[Walraven – Brieven, 725] 

Op uitnoodiging van mevrouw Campbell kwamen Vrijdagavond naar schatting een 400-tal personen in het Simpang Theater te Soerabaja bijeen, teneinde aldaar een aantal interessante films, op den oorlog betrekking hebbende, te aanschouwen, doch in hoofdzaak om gelden te offeren voor het Engelsche Roode Kruis. [De Locomotief, 12 Februari 1917] 

Hij heeft me geïntroduceerd op de Simpang Club, de mooiste sociëteit van heel Oost-Azië. Reusachtige marmeren danszalen, rolschaatsenbaan, biljardzaal ... ik wil wel geloven, dat in Soerabaja rijk Java zit.
[Fredericy – De eerste etappe, 22-23] 

De zalen van de soos: een chaos van serpentines en confetti, vlaggen en slingers, ballons die, ontsnapt, hoog tegen de zoldering hingen of, leeggelopen, als verschrompelde vodden overal verspreid lagen. Een doolhof van palmen in potten, van schots en scheef dooréén geschoven stoelen en tafels. Het – na de onder toezicht van de volwassenen nog vrij stijlvol verlopen polonaise – ordeloze hossen en springen van honderden kinderen deed de over de dansvloer gestrooide talk in wolken omhoogstuiven.
[Haasse, Zelfportret als legkaart, 17-18] 

Manna dacht in de nieuwe standplaats hetzelfde te kunnen doen maar hier bleef ze de oprichtster van een amateurclubje en in de soos waar men de groten uit Europa op tournee ontving, was geen belangstelling voor een onbekende zangeres van Schubertliederen. De warmte van Soerabaja leek drukkender dan die van Zuid-Sumatra.
[Zikken – Indische Jaren, 62-63] 

Op een ochtend werden we aangehouden toen we langs de sociëteit kwamen. Alle inzittenden werden eruit gehaald en een voor een naar een donker vertrek gebracht. De luiken voor de ramen en deuren waren gesloten en er was geen licht. Het was moeilijk te onderscheiden hoeveel Indonesiërs er zaten. Wel was te zien dat aan het eind van de kamer een bureau stond, waarachter een man zat met een groene klep op zijn voorhoofd. Hij liet me tegenover hem plaats nemen en richtte een felle lamp precies op mijn ogen.
[Gomes – Sudah, laat maar, 89-90] 

‘Ik werd’, aldus in zijn verslag een Nederlandse inspecteur van politie, op 15 oktober [1945] omstreeks 10 uur v.m. met mijn beide zoons het huis uitgesleurd en naar de Simpangclub gebracht, alwaar wij verschrikkelijke folteringen moesten ondergaan. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 720-721] 

Woning van de Gouverneur van Oost Java, voordien de woning van de Resident. [Indië, geïllustreerd weekblad, 9, 229] 

Even verderop staat het vroegere gouverneurspaleis (waar nu de gouverneur van Oost-Java zetelt), een wit pronkstuk met de bekende koloniale pilaren en een groot gazon ervoor.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 118] 

En bij de middagthee, in de tuin, begon zij te huilen, zeide, dat zij hoofdpijn had van kiespijn, dat zij ziek werd, dat zij het niet meer kon uithouden. Van Oudijck, nerveus, bezorgd, werd aangedaan; hij kon nooit hare tranen zien. En hij gaf toe, als altijd aan haar, waar het hare persoonlijke zaken betrof. De volgende dag vertrok zij naar Soerabaia, logeerde er in het rezidentie-huis en deed waarlijk de dentist hare tanden soigneren.
[Couperus – De stille kracht, 131] 

Vier maanden later verliet Dekker Indië. De juiste datum is bekend uit een brief van de resident van Surabaja, die rapport moest uitbrengen aan de Directeur van Financiën, in verband met Dekker's schuld aan 's Lands kas.
“De Resident van Soerabaya antwoordde bij brief van 2 April 1857, dat Douwes Dekker zich nog daar ophield, doch dien ochtend een pas had genomen, om met de mail van die maand naar Nederland te vertrekken; dat hij den 3en April met het stoomschip Koningin der Nederlanden Soerabaya zou verlaten;
[Du Perron – Verzameld Werk IV, 425-427] 

Beter begrijp ik Mevrouw B’s antipathie voor Jufvr. Mina Kruseman. Deze is eene zuster van Sam van Deventer, den resident van Soerabaija, bij wien aan huis Mevr. Bergsma, vóór haar huwelijk, herhaaldelijk logeerde. Daardoor hoorde ik in den laatsten tijd over ‘zuster Mina’ spreken; maar, dit moet ik er bijvoegen, spreken met onderscheiding, en veel meer in uw geest, dan in dien van Mevr. Bosboom. Zij schijnt eene aardige meid te zijn; en als ik de twee nummers van den Spectator ontvang, waarin zij, naar ik hoor, eene kleine novelle schreef, zal ik die met belangstelling lezen.
[Huet – Brieven III, 152] 

Laat mij niet veel woorden meer verspillen aan Soerabia en er alleen dankbaar mij herinneren de gastvrijheid, bij den heer en mevrouw Cohen, ter Rezidentie-huize, in wier paleisachtige ruimte het aangenaam was de ontstemmende atmosfeer van daar buiten te mogen vergeten.
[Couperus – Oostwaarts, 207] 

Een relatie waar ma geheel en al achter stond was die van mijn oudste broer met de familie van de resident. Men moet de klank van het woord resident in het oude Indië geproefd hebben om dat geheel na te voelen. De toenmalige resident van Soerabaja [waarschijnlijk I.J. Einthoven] was getrouwd met een vriendelijke, dikke Indische dame, die er zich op toelegde, haar zes eigen kinderen en al de andere, die in de weekeinden het paleisjesachtige residentiehuis bevolkten, grondig te verwennen.
[Romein-Verschoor – Omzien, 53-55] 

G.G. [Idenburg] te Soerabaja: De receptie, Zaterdagavond ten residentiehuize gegeven, en waarop velen genoodigd waren, was zeer geanimeerd. Er speelden twee muziekkorpsen en er was gelegenheid tot dansen, terwijl de geheele tuin met gas geillumineerd was. Van den door de Chineezen gearrangeerden gondeltocht op de rivier achter her residentserf valt te vermelden, dat er ongeveer dertig versierde en geïllumineerde prauwen aan deel namen, waarvan één zelfs electrisch verlicht was. [De Locomotief, 9 October 1911] 

Verder hebben de Chineezen weer eens uitdrukkelijk gedemonstreerd, dat zij zich rekenen onder China’s en niet onder Nederland’s nationaliteit, door aan een der gondels van de aan Z.E. aangeboden gondelserenade een paar zijden tabletten te bevestigen met de opschriften: ‘De bevriende staat (Holland) is met ons op voet van harmonie en eendracht en ons rijk (China) handhaaft vrede en overeenstemming.’ [De Locomotief, 12 October 1911] 

Toen in 1919 de Chineesche Regeering verklaarde, dat de nationaliteit van de Chineezen in Ned.-Indië uitsluitend werd vastgesteld volgens de Ned.-Indische wetgeving (Wet van 1900), waardoor de nationale beweging tegen het Nederlandsche onderdaanschap een mislukking werd, kwam een andere wending in de politiek der Chineezen. [Nieuw Soerabaia, 71-72] 

Bij het Residentiepaleis aangekomen zag ik in de ontvangsthal vele stafofficieren van diverse krijgsmachtonderdelen. Er heerste een bedrukte stemming. Even later kwam de truck met de jongens van het tweede transport. Ook zij waren in gala gestoken. Onwennig keken we elkaar aan.
[Birney – Tolk van Java, 392-395] 

Er is ook een militaire parade en de route gaat onder meer langs de Palmenlaan, de Simpang, over Toendjoengan naar de Pasar Besar en verder. Jij gaat morgen in burger en zonder vuurwapen op pad. Je begeeft je tussen het publiek, vooral langs de route van die militaire parade, en luistert alle gesprekken af.
[Birney – Tolk van Java, 418-420] 

Op de Simpang werd door de gouverneur en andere hoogwaardigheidsbekleders een militaire parade afgenomen. Behalve eenheden van de Nederlandse strijdkrachten namen ook enkele eenheden van de TNI aan de parade deel, als teken van verzoening tussen beide strijdmachten.
[Birney – Tolk van Java, 439-440] 

Genoemd naar een van de winkels in dit complex, de kledingfirma Savelkoul. Die winkel lag links op de foto;

83 Fa Savelkoul, Kleding;
85 Goldberg, Oudste Javasche Optische Mechanische Industrie;
87 Modemagazijn Prince of Wales;
89 Buisson’s Kunsthandel;
91 Sigarenmagazijn The Oriënt;
93 Meubel en Ledikantenhandel Kero en het Ing. & Handelsbureau Kerner;
95-97 Boekhandel Sluyter.

Djakarta heeft trouwens nergens (meer) allure. Zo’n imposante highway als Surabaja heeft in Aloon-aloon-straat / Pasar Besar / Gemblongan / Tundjungan / Simpang, daar kan geen enkele stad in Indonesië aan tippen.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 23-24] 

Ik ben dien Maandagmiddag in mijn eentje teruggereden in een desolaten toestand en ik ben nog een beetje op Toendjoengan gaan zitten om er over na te denken. Ik geloof, dat het jou ook hard viel om afscheid te nemen van je pas ontdekten oom, en zoo ging het ook mij jegens mijn pas gevonden neef.
[Walraven – Brieven, 234-235] 

Welnu, de mooiste straat vind je in Surabaja, dat is Tundjungan; zo'n prachtige straat vind je in geen andere stad in Indië, zulke mooie winkels. In Bandung, ja, ook prachtige winkels, bijv. van Bogerijen. En de mensen weten dat in Holland zo niet, maar je kunt daar van àlles krijgen!
[Perron, du – Verzameld Werk V, 305-306] 

Batavia heeft, evenals Soerabaja en Bandoeng, één straat met mooie, groote, geheel Europeesch ingerichte magazijnen; Gerzon zag ik er, Begeer en Bata en er zijn boekwinkels en winkels van kunstvoorwerpen en antiquiteiten om van te watertanden;
[Ammers-Küller – Wat ik zag in Indië, 73-74] 

Reeds nu is bekend, dat ook het perceel, gelegen tusschen den hoek van Embong Kenari en Toko Piet in Arabische handen is overgegaan en weldra met één enkel massaal gebouw zal worden verrijkt, [Nieuw Soerabaia, 82] 

Nadat ik in Wonokromo afscheid had genomen van de Ghurkasoldaten, kreeg ik van een legerkapitein een lift tot Toendjoengan, de drukste en voornaamste winkelstraat van Soerabaja, waar van de winkels en andere gebouwen niet meer dan wat puinhopen over was.
[Birney – Tolk van Java, 302] 

De mensen zijn gehaast en somber. Ik reed over Toendjoengan en keek onwillekeurig uit naar de gestalten die er vroeger op dit ochtenduur flaneerden: goedmoedige, zonverbrande planters en elegante dames met parasols en breedgerande hoeden, feestelijk en zorgeloos. Te midden van de armelijke inlanders en de tokochinezen ontwaarde ik thans echter alleen maar een paar slordige Europeanen in kaki en een paar blanke vrouwen in slechtzittende katoentjes, blootshoofds en met platte hakken.
[Van der Hoogte – Het laatste uur, 27-28] 

Gebouwd in 1911, verbouwd in 1930-‘35 door Job en Sprey – frontgebouw door Deppe – en verbouwd in 1994-’96.

Het autoverkeer was ontwricht. Politieagenten en Japanse soldaten renden in de richting van het Oranje Hotel. Een Indische jongen had de moed gehad op het dak van het hotel te klimmen en de Nederlandse vlag aan de vlaggenstok te binden. Enkele pemoeda’s waren ook op het dak geklommen met hun rood-witte vlag en spietsten hem en een Nederlander die hem wilde verdedigen aan hun takeyari’s.
[Birney – Tolk van Java, 281-282] 

Indonesische jongeren waren het die hier op 19 september de blauwe baan losknipten van een rood-wit-blauwe vlag die bij het vroegere Oranjehotel was gehesen en vervolgens in gevecht raakten met jeugdige Nederlanders en Indische Nederlanders – een oudere Indische Nederlander die tussenbeide trachtte te komen, werd gedood. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11c, 581-582] 

Er ontstond een enorme toeloop. Sommige jongeren hadden bamboesperen bij zich. Een van ons klom naar boven en scheurde het blauw van de vlag af. Een Nederlandse kapitein kwam ziedend naar buiten en trok zijn sabel, maar hij werd met stenen bekogeld. Hij was machteloos. Er waren honderden met een bambu runcing, een bamboespeer. Zo werd hij gedood.’
[Reybrouck – Revolusi, 304-305] 

Toen enkele Indo-Europeanen het rood-wit-blauw op het hotel Yamamoto waagden te hijsen, keken de Indonesiërs verbaasd toe. Het aantal der verbaasden groeide en ze naderden langzaam het hotel. Plotseling sprong een jongeman naar voren. Hij klom in de vlaggenstok en scheurde het blauw van de vlag af. De verbaasde mensen klapten in de handen en juichten, maar de Indo’s werden boos. Ze hadden de vlag niet gehesen om haar te laten verscheuren.
[Idrus in: Bersiap, 9-23] 

Het hôtel bevat 80 kamers, 40 gelijkvloers en evenveel op de eerste verdieping. Elke kamer heeft een oppervlakte van 5 bij 5 meter, en een voorgalerij geeft gelegenheid, na harden arbeid eens heerlijk in de buitenlucht uit te blazen. Op deze voorgalerij bevindt zich een hanglamp met twee branders, en in de kamer treft men behalve een dergelijke lamp, nog een muurlamp aan. [De Locomotief, 2 Juli 1911] 

Er wordt zelfs beweerd, dat in het voormalige Oranje-Hotel in Soerabaia Japanse marineofficieren na de val van Saipan zelfmoord hebben gepleegd.
[Bouwer – Het vermoorde land, 277] 

Welk hotel Van der Hoogte bedoelt is niet duidelijk: Na WO II waren het Oranje Hotel, Hotel Sarkies aan de Embong Malang, het Carlton Hotel aan Djogodolok en Hotel Simpang de belangrijkste hotels van de stad.

Ik liet mij afzetten voor het hotel waar ik telegrafisch een kamer besproken had. Hier heb ik vroeger, in de tijd dat de wereld een feest was, met mijn ouders gelogeerd, en ik bewaar de herinnering aan helgroene gazons, vrolijk verlichte galerijen en aardige, vlugge bedienden.
[Van der Hoogte – Het laatste uur, 27-28] 

In het Oranje Hotel te Soerabaja deed ik eens, omstreeks vijf uur ’s namiddags, toen de terugkeer van de benedenstad naar de woonwijken in gang was, een telling van het aantal auto’s, rijtuigen en motorfietsen. In een kwartier kwamen er 175 voorbij, hetgeen neerkomt op een gemiddelde opeenvolging 5 seconden, en ik wil gaarne aannemen, wat mij eens medegedeeld werd, dat bij de Roode Brug in Soerabaja op sommige uren van den dag een verkeer gaande is, even druk als op de drukste punten in Londen. [Nederlandsch Indië oud & nieuw-6, 105-106]. Zie ook [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-20, 196] 

Sociëteit Deutscher Verein (1930, Nobile de Vistarini)

In 1924 en 1925 volgden ingrijpende verbouwingen, waarna medio December 1928 met de derde verbouwing, voornamelijk omvattend zaal en tooneel, het geheele plan werd voltooid, dat den Deutschen Verein een vereenigingsgebouw gaf in architectuur en inrichting aan moderne eischen voldoende, met als centrum een stemmige tooneelzaal, waarbij zelfs een draaibaar tooneel behoort. Als ontwerper mag ir. B. Nobile de Vistarini hier niet onvermeld blijven. [Nieuw Soerabaia, 36-37] 

De zuilen op de eerste etage waren onderdeel van een met klimplanten en bloemen begroeide pergola.

Van de Europeesche vreemdelingen zijn de Duitschers het sterkst vertegenwoordigd, daarna volgen de Engelschen en de Armenianen. Met veel kleiner aantallen komen hierna de Oostenrijkers, Belgen, Zitsers, Italianen, Franschen, Denen en Russen. [Nieuw Soerabaia, 35] 

Duitsche kooplieden bestudeeren de gewoonten van de Inlanders en voeren artikelen in, die passen in de smaak van de Inlandsche verbruikers. [De Locomotief, 14 September 1911] 

De fancy-fair Zaterdag- en Zondagavond gehouden op het erf van den ‘Deutscher Verein’ ten bate van een middagschool voor verarmde Europeesche kinderen heeft bruto f 1156 opgebracht. [De Locomotief, 17 October 1910]