door G.H. von Faber, Boekhandel en drukkerij H. van Ingen, Soerabaia – Bussum [1936?]
Nieuw Soerabaia, 5-6
[Surabaya 3 – Boulevard]
[Surabaya 3 – Pregolan Boender]
Uit gezondheidsoverwegingen (malariagevaar), of omdat de water-aan en afvoer eenvoudiger was, of om andere hierna te noemen oorzaken, kwamen de gronden gelegen ten Oosten en Westen van de bestaande wijken, aan weerszijden van de rivier gelegen, het eerst voor bebouwing in aanmerking.
Zoo ontstonden tusschen 1906 en 1916 de wijken Goebeng, Sawahan, Julianaboulevard [Jl Duryat] en omgeving en de S.S. wijk Patjarkling.
Alleen het bouwklaar maken van Goebeng was gemeente-exploitatie. Het land werd in 1908 aangekocht voor den prijs van f 145.000.-. De andere landen werden door particulieren geëxploiteerd volgens door de Gemeente goedgekeurde wegenplannen. [...]
Het meerendeel der complexen grond, die tusschen 1906 en heden zijn bebouwd, heeft toebehoord aan particulieren.
Tijdens het Engelsche bewind, tijdens het bestuur van den Gouverneur-Generaal Daendels en ook nog later, verkregen particulieren groote stukken grond om verschillende thans niet meer na te speuren redenen. De op dien grond gezeten Inlanders hebben meestal echter rechten op dien grond, welke, alvorens tot exploitatie van het terrein kan worden overgegaan, moeten worden afgekocht.
Verschillende landeigenaren deden zulks, of wel ze verkochten hun grond met alle lasten en lusten daaraan verbonden aan derden, die de opgezetenen schadeloos stelden en tot exploitatie overgingen.
Omdat in het algemeen exploitatie ten behoeve van woningbouw voor Europeanen alleen voordeel opleverde, werden de betrokken landerijen bijna uitsluitend bestemd voor Europeesche wijken, als gevolg waarvan de Inlanders van het land werden verdrongen. De Gemeente begreep echter spoedig, dat hierdoor de Inlander verarmde, omdat hij weinig spaarzaam zijnde, zeer spoedig de hem voor de afgekochte rechten ter hand gestelde som verteerde.
Hij werd steeds meer uit het stadscentrum verdreven, hetgeen niet wenschelijk was. Om hieraan een einde te maken keurde de Gemeente geen wegenplan voor particulier land goed, tenzij op dat land plaats was ingeruimd voor een zelfde aantal Inlandsche woningen als oorspronkelijk daarop voorkwamen, zij het dan ook dat de erven veel kleiner konden worden.
Thans gaat men nog verder, en wenscht het particuliere land Embong Malang en het land Kepoetran Kidoel, hetwelk in 1929 door de Gemeente met behulp van het Gouvernement werd gekocht, uitsluitend voor Inlanders te bestemmen. Alleen de percelen aan de noodzakelijk aan te leggen doorgaande wegen worden in verband met de belangrijkheid der panden aan die wegen, dieper en zijn derhalve bestemd voor beter gesitueerden.
Deze maatregel is toe te juichen. Hierdoor worden de bediendenkampongs gehouden in de buurt van de Europeesche wijken, waardoor het transportvraagstuk eenvoudiger wordt. Uit hygiënisch oogpunt behoeft de maatregel niet te worden veroordeeld, omdat de kampongs ook hygiënisch van opzet kunnen zijn.
Daarbij komt, dat het directe contact tusschen Europeanen en Inlanders het meest gevaarlijk is voor besmetting, en dit voorkomt men niet door de kampongs ver van de Europeesche wijken te projecteeren.
Nieuw Soerabaia, 10
De Goebengbrug. Deze werd in 1923 en 1924 gebouwd ter vervanging van de oude, smalle schroefpaalbrug. Zij vormt de verbinding van Simpang met het station Goebeng der S.S. en de woonwijken Goebeng en Ketabang. De brug bestaat uit 2 eindoverspanningen van 13.50 m en een middenoverspanning van 22.50 m. Zij heeft een breedte tusschen de leuningen van 16 m, waarvan 12 m rijvlak, aan weerszijden waarvan een trottoir van 2 m breedte werd aangelegd. In het midden ligt de dubbelsporige baan van de electrische tramlijn der O.J.S. [Oost-Java Stoomtram Maatschappij] De architectonische verzorging van het ontwerp geschiedde door architect C. Citroen.
Nieuw Soerabaia, 12
[Surabaya 2A – Ambtswoning]
[Surabaya 2A – Cannalaan]
Het was ook na 1916 dat het door de Gemeente aangekochte en in exploitatie genomen terrein Ketabang, groot 100,4 ha voor woningbouw werd opengesteld. Thans is dit terrein bebouwd.
In het wegenplan vallen direct op de breede Canalaan [Jl Kusuma Bangsa] en de Ketabangboulevard [Jl Jaksa Agung Suprapto].
De Cannalaan is een gedeelte van den toekomstigen grooten verkeersweg Wonokromo-Ngagel-Goebengboulevard-Signaalstraat-Cannalaan-Kaliondoweg-Simokerto-Citadelweg naar Oedjoeng of Tandjong Perak; de breede Ketabang Boulevard houdt echter plotseling nabij het Cannaplein op.
Deze oplossing is, bekeken uit een verkeersoogpunt en uit een oogpunt van stadsuitbreiding, niet gelukkig.
De verlengging van dezen weg tot het kruispunt Kallianjar-Oendaän Koelon zal nodig blijken. Ketabang wordt, doordat daarop terrein werd gereserveerd voor het Raadhuis, de H.B.S., de Jaarmarkt, de Burgemeesterswoning en de woning van den Marine-commandant meer en meer een middelpunt.
Nieuw Soerabaia, 17
Heeft men bijvoorbeeld te Batavia de rivieren reeds lang geleden genormaliseerd tot het verkrijgen van regelmaat in de bebouwing en van een goede afwatering, te Soerabaia heeft men de rivieren vrij spel gelaten. Uitschuring en aanslibbing konden vrij plaats hebben. Waar de weg langs den oever liep, ontstonden aan de overzijde, tusschen de weg en den oever, uiterwaarden van zoodanige afmetingen, dat zij geschikt waren voor bebouwing, waarvan steeds een dankbaar gebruik werd gemaakt. (Kepoetran, Plampitan, Chineesche Voorstraat enz.)
Nieuw Soerabaia, 17-18
De eerste uitbreiding, welke te Soerabaia is geschied volgens een vooruit behoorlijk in studie genomen plan, is de wijk omsloten door de wegen Simpang [Jl Gubernur Suryo/Pemuda], Kajoon, Lamahpoetro en Kaliasin [Jl Basuki Rahmat].
Het ontstaan van deze woonwijk voor Europeanen is te danken aan het initiatief van de N.V. Bouwmaatschappij Kepoetran.
De voor dien tijd breede Palmenlaan [Jl Sudirman] en de rechthoekig daarop geprojecteerde wegen tusschen Kajoon en Lemahpoetro, waardoor rationeele bouwblokken zijn verkregen, het sparen van een flinke open ruimte (het Scheepsmakerspark) midden in de bebouwing, het sparen van grondstroken voor aanleg van afwateringsgoten, maken dat dit plan gerekend kan worden tot de beste, in latere jaren gemaakte plannen. Al mag de toestand niet ideaal worden genoemd, dan is dit zeker niet toe te schrijven aan onvolkomenheden van het wegenplan, doch aan andere oorzaken, waarop hieronder nader wordt teruggekomen.
Nieuw Soerabaia, 18
[Surabaya 3 – Pregolan Boender]
Intusschen werd door meergenoemde N.V. Bouw-Maatschappij Kepoetran het land Tegalsarie in exploitatie gebracht.
Hier komt het gemis aan leiding van overheidswege wel sterk tot uiting; immers bij deze exploitatie is uitsluitend rekening gehouden met het land zelf en is logische aansluiting op de exploitatie van het aangrenzende particuliere land Embong Malang en Kepoetran Kidoel, geheel buiten beschouwing gebleven.
De weg Tegalsari is eenvoudig op bouwblokdiepte van de grens van het land aangelegd, waardoor deze weg een zonderlinge bocht vertoont, welke bocht weder in het belang van een voordelige exploitatie moest worden gevolgd door Pregolan Boender.
Beide wegen sluiten aan op den breeden Juliana-boulevard [Jl Duryat], die overgaat in den smallen weg Gedongsarie. Voor de verdere exploitatie werden aangelegd de Mawarstraat [Jl Mawar], de Tjempakastraat [Jl Cempaka] en de Blimbingstraat [Jl Blimbing]. Het is zeer twijfelachtig of een behoorlijke aansluiting van deze wegen op doorgaande wegen kan worden gevonden. Het is waarlijk een zeer slecht stukje wegenplan en het zal veel hoofdbrekens kosten om dit in te passen in het generale plan.
Nieuw Soerabaia, 35
Volgens gegevens van gemeentewege verstrekt, waren er ultimo 1930 te Soerabaia rond 2900 vreemdelingen, van niet minder dan een 25-tal nationaliteiten en met in totaal 578 gezinnen.
Onderstaande specificatie geeft hiervan een overzicht.
| Nationaliteit | Aantal | Mannen | Vrouwen | Gezinnen |
| Armenianen | 388 | 194 | 194 | 85 |
| Belgen | 78 | 40 | 38 | 16 |
| Czechen | 30 | 17 | 13 | 5 |
| Denen | 29 | 19 | 10 | 5 |
| Duitschers | 845 | 507 | 338 | 171 |
| Engelschen | 383 | 217 | 166 | 87 |
| Franschen | 85 | 24 | 34 | 8 |
| Grieken | 4 | 4 | - | - |
| Hongaren | 19 | 9 | 10 | 3 |
| Italianen | 52 | 32 | 20 | 12 |
| Letten | 2 | 1 | 1 | 1 |
| Noren | 2 | 1 | 1 | 1 |
| Oostenrijkers | 77 | 42 | 35 | 16 |
| Polen | 27 | 12 | 15 | 4 |
| Portugeezen | 1 | 1 | - | - |
| Roemeniërs | 15 | 9 | 6 | 2 |
| Russen | 28 | 18 | 10 | 5 |
| Turken | 14 | 6 | 8 | 3 |
| Zweden | 13 | 7 | 6 | 3 |
| Zwitsers | 67 | 41 | 26 | 16 |
Behalve deze Europeesche nationaliteitenzijn er te Soerabaia ook nog vreemdelingen uit andere werelddeelen gevestigd. Chineezen, Arabieren en andere Vreemde Oosterlingen, welke als vaste bevolkingsgroepen kunnen worden beschouwd, blijven hier onvermeld.
| Afrikanen | 3 | 2 | 1 | - |
| Amerikanen | 31 | 18 | 13 | 7 |
| Australiërs | 3 | 2 | 1 | 1 |
| Japanners | 720 | 520 | 200 | 124 |
| Philippino’s | 26 | 22 | 4 | 3 |
Van de Europeesche vreemdelingen zijn de Duitschers het sterkst vertegenwoordigd, daarna volgen de Engelschen en de Armenianen. Met veel kleiner aantallen komen hierna de Oostenrijkers, Belgen, Zwitsers, Italianen, Franschen, Denen en Russen.
Nieuw Soerabaia, 33-34
Van eenig politiek leven deden zich de eerste verschijnselen voor in Januari 1906, in verband met de instelling der Gemeente met ingang van 1 April van dat jaar.
Vooraanstaande personeen uit de Europeesche samenleving kwamen bijeen in den toen nog bestaanden schouwburg, voor het opmaken van een aan den Resident [ I.J. Einthoven] aan te bieden lijst van candidaten voor de Regeering te benoemen leden van den Gemeenteraad.
In 1909 werd het actieve kiesrecht voor den Gemeenteraad ingevoerd, hetgeen aanleiding gaf tot de oprichting van de Soerabaiasche Kiesvereeniging. De belangstelling van de zijde der Europeesche burgerij duurde echter slechts kort en het gevolg hiervan was, dat een groepje kiezers er in kon slagen om zijn candidaten telkens, zelfs bij enkele candidaatstelling, gekozen te krijgen, ofschoon dit groepje met haar denkbeelden een kleine minderheid vormde.
Eerst in 1914 kwam hierin verandering, toen onder voorzitterschap van Mr. A. van Gennep een nieuwe kiesvereeniging werd opgericht, welke met den stem van het kiezerscorps geleidelijk de verschillende raadszetels wist te bezetten. In het bestuur van deze neutrale kiesvereeniging waren alle partijen zooveel mogelijk vertegenwoordigd, zoodat zij het karakter van een federatie verkreeg, waardoor in den Raad een evenredige verdeeling der zetels werd bereikt. Op den duur kwam hiertegen verzet van de zijde van de steeds sterker wordende groep van het in 1919 opgerichte Indo-Europeesch Verbond, voornamelijk wegens de gevolgde gedragslijn van wederzijdsche beoordeeling der voorgestelde candidaten. Het I.E.V. verlangde het grootste deel der zetels. In 1927 trok het I.E.V. zich terug en de kieskring van Mr. Van Gennep viel uiteen.
Als nieuwe organisatie verrees de Neutrale Partij. Met het samengaan op basis van evenredige vertegenwoordiging was het echter gedaan, al werd er nog naar samenwerking gestreefd.
In 1929 werd de Vaderlandsche Club opgericht, welke sedert naast het I.E.V. zich een belangrijke positie in den Raad, naar ledental en gezag wist te verwerven. Verder vonden er vertegenwoordiging de Christelijke Staatkundige Partij en de Indische Katholieke Partij. De Indische Sociaal-Democratische partij slaagde er niet in duurzaam een zetel te veroveren.
Nieuw Soerabaia, 36-37
[Surabaya 2 – Deutscher Verein]
De Duitsche kolonie heeft sedert 1902 als centraal punt den Deutscher Verein, nadat reeds een jaar te voren een aantal landgenooten geregeld wekelijksche bijeenkomsten hadden gehouden. Opgericht als Deutscher Männer-Gesang-Verein kreeg de jonge organisatie al spoedig den naam, welke zij nog draagt. Haar eerste levensjaren waren niet gemakkelijk, doch daarna kan gezegd worden, dat de Deutscher Verein op hechten grondslag staat.
Aanvankelijk kwam men bijeen ten huize van den heer Meinke, maar het Kerstfeest werd in het stichtingsjaar in de koffiekamer van den toenmaligen schouwburg gevierd. Toen men naar een vergaderplaats moest uitzien, werd op Baliwerti een huis gehuurd, waar een kegelbaan werd ingericht. Ook schafte men een biljart aan.
Onder voorzitterschap van Dr. M. Schöppe ging de vereeniging vanaf 1904 een tijdperk van krachtigen groei en bloei tegemoet. Onder het presidium van den heer Burghoff kwam in 1909 de aankoop van het perceel op Genteng-kali tot stand, waar de Deutscher Verein nog is gevestigd. Hier is de vereeniging zich gunstig blijven ontwikkelen. De oorlogsjaren gingen rustig voorbij, de eerste jaren daarna brachten ook nog niet den rechten opbloei, welke eerst kwam na de reorganisatie der vereeniging door uitbreiding van haar arbeidsveld tot sport, tooneelvoorstellingen, concerten, voordrachten en, vervolgens, ook door de stichting van een Liedertafel.
Het vereenigingsgebouw, dat oorspronkelijk een woonhuis was, heeft met eenige verbouwingen jarenlang aan de gestelde eischen kunnen beantwoorden.
In 1924 en 1925 volgden ingrijpende verbouwingen, waarna medio December 1928 met de derde verbouwing, voornamelijk omvattend zaal en tooneel, het geheele plan werd voltooid, dat den Deutschen Verein een vereenigingsgebouw gaf in architectuur en inrichting aan moderne eischen voldoende, met als centrum een stemmige tooneelzaal, waarbij zelfs een draaibaar tooneel behoort. Als ontwerper mag ir. B. Nobile de Vistarini hier niet onvermeld blijven.
De Deutscher Verein onderhoudt met verschillende clubs en vereenigingen een geregeld contact op vriendschappelijken grondslag; in de eerste plaats met de centrale organisatie in Ned.-Indië, de Deutsche Bund, en voorts moet in dit verband voornamelijk worden genoemd de Kunstkring en zijn verschillende onderafdeelingen, terwijl voor de kegelsport met de Simpangsche Sociëteit in relatie werd getreden.
Onder leiding van den tegenwoordigen voorzitter, den heer A.F.W. Becker, zet de Deutscher Verein zijn goede traditie voort door een krachtig, actief vereenigingsleven, gericht op kunst en ontspanning.
Nieuw Soerabaia, 37
De “Christ Church” der Engelsche gemeenschap te Soerabaia, gelegen aan den Reinierszboulevard. De eerste steenlegging had plaats op 31 Mei 1930 en de ceremonieele inwijding op 31 Mei 1931. Volgens het “Dedication Handbook”, waarin men meer data en feiten omtrent de “early beginnings of church work in Sourabaya” opgenomen vindt, dan ik hier kan vermelden, is de “total cost of land, building and furniture approximately f 46.000,--“. Het kerkje werd ontworpen door den architect C. Citroen.
Wat voor de Duitschers te Soerabaia hun clubgebouw is, is voor de Engelschen hun kerk. Zij houden zich zeer apart, gaan samen uit naar bioscoop, soos of dancing, beoefenen samen verschillende takken van sport, vieren huisfeestjes of komen bij elkaar “bridgen”, doch vermengen zich zelden met de leden van andere nationaliteiten.
Nieuw Soerabaia, 38
Een vrij talrijke bevolkingsgroep is die der Armenianen [zie Nieuw Soerabaia, 35]. Zij moeten omstreeks het begin der 18e eeuw in Indië zijn gekomen, waar zij zich van Batavia uit verspreid hebben tot in Surabaia.
De Armenische St. George-kerk, gelegen aan den Patjarweg op Ketabang. Op 9 October 1927 had de eerste steenlegging plaats van dit godsgebouw, dat ontworpen werd door [H. Estourgie, werkzaam bij] het architectenbureau Fermont Cuypers te Batavia. Ongeveer twee maanden later, n.l. op 11 December 1927 werd de kerk ingewijd door Reverend V.S. Vardan. De geheele Armenische gemeente en ook enkele autoriteiten waren bij deze plechtigheid tegenwoordig. De kosten van het gebouw en den grond werden betaald uit fondsen, welke in de zeventiger jaren der vorige eeuw waren vermaakt door de Armenische dames, mevrouw Mariam Khatoen Arathoon en haar zusteer mej. Thakouhia Manuk.
Tot het gebouwen-complex behoort, behalve kerk en pastorie, de Edgarhall en een school. De hall, welke men te danken heeft aan de gebroeders Edgar, werd in 1927 geopend. Men vindt er een vast tooneel voor schoolfeestjes en voorstellingen. De hall dient ook als bibliotheek en leeszaal.
In 1926 is een Armeniaansche Tooneel- en Muziekvereeniging opgericht, welke geregeld voorstellingen en uitvoeringen geeft ten bate van de Armeniaansche armen. Een weldadigheidsvereeniging van Armeniaansche dames in 1925 opgericht heeft de zorg voor weezen en armen op zich genomen.
De school heeft men te danken aan de milddadigheid van den heer L.M. Sarkies. Deze school, waar een drietal onderwijskrachten werkzaam zijn, telt een 50-tal leerlingen.
Tenslotte moet nog de Armenian Sporting Club worden genoemd, welke in 1922 werd opgericht en over een uitgebreid sportterrein beschikt, met fraaie golflinks, een goed tennisveld (Gras) en een flink clubhuis met bar.
Er zijn 175 leden; als sport worden beoefend: voetbal, hockey, korfbal, cricket, tennis en golf.
De Armeniaansche gemeente in Ned.-Indië nam een belangrijke plaats in handel en cultures in, totdat de [1ste wereld-]oorlog uitbrak, waardoor verscheidene groote firma’s zwaar werden getroffen, zoodat slechts een beperkt aantal hunner de gevolgen van den wereldoorlog doorstond.
Nieuw Soerabaia, 42
[Jakarta 9 – Soetomo]
[Surabaya 2 – Gedung Nasional]
De “Gedong Nasional Indonesia”, het vereenigingsgebouw van de “Indonesische” nationalisten (Gedong – huis, gebouw)
Links: de ruime “pendopo”, welke eind 1931 in gebruik werd genomen. Er werden reeds talrijke drukbezochte vergaderingen en congressen gehouden, van welke sommige werden bijgewoond door Inheemsche vrouwen en meisjes, die dan volgens de adat op de voorste rijen plaats nemen. Bij meetings zitten de afgevaardigden der verschillende vereenigingen achter een groene tafel op het tooneel. Voor het podium in de zaal staat een tafel waaraan de heeren van den Politieken Inlichtingendienst en de verslaggevers van de Maleische, soms ook van de Europeesche bladen plaats kunnen nemen. Opzij daarvan: het spreekgestoelte. Aan den wand hangen de portretten van voormannen der nationalistisch beweging. Verder is hier en daar het Inheemsche krachtsymbool, de bantengkop, aangebracht. Politiebeambten, met gummiestok en revolver bewapend, houden een oogje in het zeil.
Rechts op de teekening: het paviljoen, waarin de “N.V. Bank Nasional Indonesia” en het kantoor van de “Soeara Oemoem” zijn gevestigd.
Nieuw Soerabaia, 48-56
[Jakarta 9 – Soetomo]
[Surabaya 2 – Gedung Nasional]
Als er een Inheemsche corporatie is geweest., welke zich over een groote belangstelling van velen, van Regeering en Volksraad, van Kamerleden, van Volkenbondskringen, ja zelfs van het buitenland heeft mogen verheugen, dan is het zeker de Indonesische Studieclub te Soerabaia geweest.
Deze werd op 11 Juli 1924 opgericht. De bevolking had het vertrouwen in sommige leiders der Inheemsche beweging verloren, onder meer omdat men langzamerhand tot het besef was gekomen, dat sommige leiders slechts quasi in het belang van het volk hun activiteit hadden getoond, doch in werkelijkheid het volk als object van eigen materieel gewin hadden misbruikt. Met het vertrouwen in de leiders was ook het vertrouwen in de intellectueelen min of meer verloren gegaan.
De oprichters van de nieuwe vereeniging zagen in, dat een andere weg moest worden ingeslagen, wilde men ten behoeve van het volk nuttig werkzaam zijn, doch voor alles moest het verloren vertrouwen worden herwonnen. Een innerlijke band diende te worden gelegd tusschen de intellectueelen en het volk, waardoor voeling tusschen beide partijen op intensieve wijze kon worden verkregen, maar voor alles moest aan het volk van de zijde van de intellectueelen het bewijs worden geleverd, dat men de belangen van het volk metterdaad wilde behartigen, desnoods met opoffering van eigen belang of voordeel.
Bezield door dit principe, neergelegd in artikel 3 der Statuten, toog men aan den arbeid. In het bestuur van de Studieclub namen o.a. zitting: Dr. R. Soetomo (voorzitter), Mr. R.P. Singgih (secretaris), M. Soendjoto (penningmeester), R.M. Hario Soejono en R. Gondokoesoemo (leden). [...]
De Studieclub heeft men geplaatst boven en buiten de partijen door de kopstukken van alle toentertijd in Soerabaia bestaande politieke vereenigingen als leden op te nemen. [...] Op die wijze werd voortdurend contact verkregen met de destijds bestaande politieke en andere organisaties, zoals de P.K.I., S.I., Mohammadijah, Sarekat Ambon, Sarekat Minahassa enz., waardoor het mogelijk werd dat, indien aan een of andere socialen maatregel behoefte bestond, de taak om aan deze behoefte te voldoen, aan een dier vereenigingen kon worden opgedragen. Zoo werd aan de Mahammedaansch godsdienstige vereeniging Mohammadijah de taak toegewezen om poliklinieken te Soerabaia op te richten, waarvan Mohammadijah zich op verdienstelijke wijze heeft gekweten.[...]
Ondermeer werden opgericht: een adviesbureau voor de bestrijding van den woeker en voor de oprichting van coöperatieve vereenigingen.[...] Verder kwam tot stand een adviesbureau voor de vakbeweging, dat adviezen geeft aan vakvereenigingen en haar besturen, 14-daagsche cursussen geeft, [...] De voorzitter der Studieclub deed een leidraad voor vakvereenigingsmannen verschijnen, [...] Tenslotte werd ook nog een klachtenbureau opgericht, dat voorlichting geeft aan vereenigingen en bijzondere personen, onder meer betreffende: zaken met de gemeente, ontslag zonder vergoeding, belastingzaken, moeilijkheden op particuliere landerijen, klachten over ruwe behandeling door de politie, idem door werkgevers en zaken met woekeraars.
Uitgaande van het beginsel van de studieclub, dat zelfstandigheid moet worden aangekweekt, beperkt het bureau zich tot voorlichting der hulpzoekenden, die zich verder zelf moeten helpen.
Voor de bestrijding van het analphabetisme heeft de Club een uiterst eenvoudige leidraad uitgegeven, die veel aftrek vond. [...] Voorts worden door een comité van de Studieclub voorbereidingen getroffen voor het geven van avondcursussen in enkele schoolgebouwen te Soerabaia en wel in het lezen, Nederlandsch, Maleisch, boekhouden en Engelsch. [...]
Het blad, de “Soeara Oemoem”, in het laag javaansch met Latijnse karakters uitgegeven (sinds den aanvang, n.l. April 1930, driemaal ’s weeks, later dagelijks verschijnend), beoogt het gewone volk tot lezen te brengen.
Volgens den oprichter staat het blad buiten alle politieke partijen; het geeft voorlichting, voornamelijk op economisch gebied en spoort aan tot zelfwerkzaamheid en zelfkennis, waardoor men zelfordening hoopt te bereiken. Het mag dan ook alleen artikelen van opbouwende strekking bevatten. Dat men zich niet altijd aan dit hooge beginsel heeft gehouden, kan o.m. blijken uit het feit, dat de hoofdredacteur van het blad in Februari 1933 op last van den procureur-generaal door de politie werd aangehouden, in verband met de publicatie van ontoelaatbare uitdrukkingen inzake het opzien barende geval van muiterij aan boord van den kruiser “Zeven Provinciën”. Sinds October 1930 heeft de Studieclub voor de “Soeara Oemoem”, die een oplage heeft van plusminus 6700 exemplaren, twee snelpersen aangeschaft, welke electrisch gedreven worden.[...]
Opgericht werden de internaten voor jongens [...] “Poetri Boedi Sedjati”, de vrouwenvereeniging van de Studieclub, heeft eveneens een internaat geopend en wel voor meisjes. Na langdurige voorbereiding werd in juni 1929 op Plampitan een Vrouwentehuis geopend. [...] In het gebouw van het Vrouwentehuis is tevens een weefschool gevestigd [...] De school levert ook onderwijzeressen voor de weefscholen [...] In Juli 1927 werd de Bank Bamipoetra opgericht [...] Op 1 januari 1930 werd het bankje overgenomen door de Bank Nasional Indonesia. [...] Reeds korten tijd na de overdracht werden drie nieuwe coöperaties opgericht, gevolgd door zeven andere, [...] De pogingen om met uitschakeling van den tussenhandel jongelieden klontongwerk te laten verrichten, zijn, na een aanvankelijk succes, opgegeven. Op 9 September 1929 werd vereenigingsvorm gegeven aan de onder den naam “Pertoekangan” door de leden der Indonesische Studieclub gedane pogingen tot bevordering van de Inheemsche nijverheid door inzendingen op jaarmarkten en tentoonstellingen.
De vereeniging heeft alleen een bestuur, geen leden. De werkzaamheden worden om niet verricht door leden der Studieclub. Daarnaast staat de Nijverheidscentrale Pertoekangan, opgericht door Dr. R. Soetomo, M. Soendjoto en R.P. Soenario Gondhokoe soemo, die ook het benoodigde kapitaal hebben bijeengebracht. Zij stelt zich ten doel: verstrekking van inlichtingen aan Inheemschen op het gebied van nijverheid, verbetering van de kwaliteit en bevordering van den verkoop der producten. Zij heeft een winkel ingericht in een pand te Baliwerti 10, genaamd “Kunsthandel Java Art Studio”. [...]
Eind 1930 had een reorganisatie van de Studieclub plaats. Na 6 jaren arbeid had men het verloren vertrouwen van het volk weten te herwinnen. Direct contact met de bevolking, niet alleen ter plaatse, doch ook in het algemeen, moest thans gezocht worden. Een en ander deed de leiders der Studieclub besluiten tot het uitbreiden van haar werkingssfeer, welke tot op dat tijdstip steeds een lokaal karakter had gedragen. De Studieclub werd omgedoopt in de “Persatoean Bangsa Indonesia”.
Nieuw Soerabaia, 58
[Jakarta 9 – Salim]
[Jakarta 11 – A. Salim]
[Alberts – Het einde van een verhouding, 21-26]
De beweging onder de Inheemsche jeugd vindt haar belichaming in tal van organisaties, welke te Soerabaia, evenals elders, haar afdeelingen hebben. De oudste was de in 1914 opgerichte vereeniging “Jong-Java” van de studeerende jeugd, gebouwd op den grondslag van regionaal sterk opgevat nationalisme. Naar haar voorbeeld zijn later de Jong-Sumatranenbond, Jong-Minahassa, Jong-Ambon enz. ontstaan. Het eng nationalisme, dat aan al deze jeugdbonden ten grondslag lag, moest plaats maken voor de “eenheidsgedachte”, de groot-Indonesische gedachte, tengevolge waarvan in 1929 fusie heeft plaats gehad van de jeugdorganisaties onder den naam van “Indonesia Moeda”.
Een zeer voorname plaats in de jeugdbeweging neemt de in 1924 door Hadji August Salim opgerichte “Jong Islamieten Bond” (J.I.B.) in, welke bij de Inheemsche jeugd groote belangstelling heeft mogen verwerven. Zooals de naam aanduidt, draagt de bond een confessioneel karakter.
Nieuw Soerabaia, 61
Vroeger woonden de Chineezen in bepaalde wijken bijeen en slechts bij uitzondering werd hun toegestaan in andere deelen van de stad te wonen. Het passenstelsel, dat toen voor hen een belemmering was, werd begin 1911 afgeschaft, waardoor zij een grootere vrijheid van beweging kregen. Bij de instelling van den gemeentelijken Bevolkingsdienst te Soerabaia in 1919 verviel intusschen ook het voor hen eveneens hinderlijke wijkenstelsel en sedert dien staat het den Chineezen vrij zich te vestigen waar zij willen, zoodat men ze thans in elken kampong en in elke wijk van onze stad aantreft.
Nieuw Soerabaia, 68
De tempel “Hok An Kiong”(Verblijfplaats van Geluk en Rust) in de Chineesche Tempelstraat, gewijd aan Ma Tjoo Poo, de patrones der zeelieden, is de oudste “klenteng” te Soerabaia; het gebouw moet omstreeks 1800 zij opgericht. Op het voorplein had vroeger eens in het jaar – omstreeks Augustus – het z.g. “reboetan”-feest plaats. Dan werd volgens het Chineesche Boeddhistische geloof, de hellepoort wagenwijd open gezet en kregen de zielen, die in het vagevuur hadden moeten branden, vacantie, teneinde door de menschen op aarde onthaald te worden en zich voor een jaar aan al het geschonken lekkers te goed te doen. Bijna alles in en aan het gebouw heeft een symbolische beteekenis. Let op de gebogen daklijst, welke vorm waarschijnlijk ontleend is aan den tentvorm der nomaden.
Nieuw Soerabaia, 70
[Surabaya 2A – Eerste jaarmarkt]
Verschillende passers malem werden hier in den loop der jaren voor liefdadige doeleinden op initiatief en met medewerking van vooraanstaande Chineezen gehouden; zij zijn feitelijk te beschouwen als voorloopers van de in 1923 opgerichte Jaarmarktvereeniging, waaraan Chineezen eveneens een belangrijk werkzaam aandeel hebben gehad en waarin veel Chinees kapitaal is gestoken.
Nieuw Soerabaia, 71-72
De nationale opleving kreeg te meer vat op hen, omdat bij de destijds bestaande belemmeringen van hun persoonlijke vrijheid (passen- en wijkenstelsel) en hun verwaarloozing (geen onderwijsvoorziening) nog dit feit kwam, dat door het afschaffen van opium- en pandhuisregie een economische inzinking in de Chineesche Maatschappij voelbaar was, waardoor in dien tijd onder deze bevolkingsgroep een geest van ontevredenheid heerschte.
Zij trachtte door solidariteit en samenwerking haar wettelijke en maatschappelijke positie in Indië te verbeteren. Door den invloed der groeiende nationale beweging en niet in het minst door den diepgaanden invloed der jongere generatie werden zegenrijke verbeteringen ingevoerd, welke de groep der Chineezen op een hoger niveau hebben gebracht.
Men denke aan de afschaffing van het belemmerende passen- en wijkenstelsel, de oprichting van uitstekend ingerichte Hollandsch-Chineesche scholen, de vervanging van de destijds voor Chineezen vernederende politierol door het instituut van landgerecht voor alle bevolkingsgroepen, de unificatie der inkomstenbelasting, de toepassing van het Europeesche familie- en erfrecht op Chineezen en de invoering van een burgerlijken stand, geheel op Europeesche leest geschoeid, waarmede een einde is gemaakt aan de onzekerheid, welke ten aanzien van het Chineesche familie- en erfrecht bestond en aan de daaruit voortvloeiende onereuze processen, welke vooral te Soerabaia schering en inslag waren.
Het is van belang er hier melding van te maken, dat, nadat in 1910 met China reeds een consulaire overeenkomst was gesloten en Chineesche consuls in Indië hun intrede zouden doen, de Wet op het Nederlandsche onderdaanschap toepasselijk werd verklaard op de Chineesche pranakans.
De zogenaamde nationalisten echter wenschten, dat de Indo-Chineezen hun lot zouden verbinden aan China en zich zouden onthouden van deelneming aan het openbare leven, dus geen lid zouden worden van openbare lichamen.
Het is te begrijpen, dat deze nationalisten op de meerderheid van de Indo-Chineezen, ook op die te Soerabaia vat kregen en wel in verband met den bestaanden slechten socialen en economischen toestand. Immers, de bovenvermelde verbeteringen lieten toen te lang op zich wachten.
Degenen die beseften, dat zij “blijvers”-in-Indië waren, vonden het echter noodzakelijk, deel te nemen aan het Indische openbare leven, teneinde ook hun stem te laten hooren en mede hunnerzijds invloed uit te oefenen op de wetgeving, doch zij behoorden tot de minderheid.
Dit is dan ook de reden, dat in het begin der decentralisatie-jaren en zelfs tot voor kort, van de zijde der Chineesche gemeenschap voor de gemeentehuishouding niet de minste belangstelling bestond.
De Chineesche leeden van den gemeenteraad waren destijds de functie zijnde majoor-Chinees en enkele Chineesche notabelen, die of door benoeming, of door enkele candidaatstelling hun zetels in het college verkregen hadden. Als representanten van de Chineesche gemeenschap konden zij echter moeilijk worden beschouwd.
Toen in 1919 de Chineesche Regeering verklaarde, dat de nationaliteit van de Chineezen in Ned.-Indië uitsluitend werd vastgesteld volgens de Ned.-Indische wetgeving (Wet van 1900), waardoor de nationale beweging tegen het Nederlandsche onderdaanschap een mislukking werd, kwam een andere wending in de politiek der Chineezen.
Nieuw Soerabaia, 82
Een wandeling door Soerabaia van den Panggoeng af tot Simpang en verder, met een Arabischen gids, die de gebouwen en woningcomplexen zou kunnen aanwijzen, welke het bezit zijn van Arabieren, zou menig Soerabaiaan, die achtenloos de breede fronten van steenwerken passeert, verbaasd doen staan van de rijkdommen, die door de Arabische medeburgers op deze wijze belegd zijn. [...]
Een nieuwe aanwinst voor Soerabaia is wel het machtige gebouw, dat, nog niet lang geleden voltooid, den plaats inneemt tusschen het Oranje Hotel en Embong Kenari en waar oude bekenden zijn neer gestreken, zooals Kolff & Co., Hoffman, Van Wingen en Hellendoorn.
Reeds nu is bekend, dat ook het perceel, gelegen tusschen den hoek van Embong Kenari en Toko Piet in Arabische handen is overgegaan en weldra met één enkel massaal gebouw zal worden verrijkt,
Nieuw Soerabaia, 97
[Surabaya 2 – Dijkerman]
[Surabaya 4 – Dijkerman]
Ir. G.J. Dijkerman. [1885-1929] Op 23 October 1920 benoemde de Regeering hem tot burgemeester, in welke functie hij zeer veel ten bate van de stad heeft gedaan. Dat de burgerij zijn grooote verdiensten op velerlei gebied hooglijk waardeerde, bleek o.a. na zijn overlijden uit de oprichting van monumenten op de begraafplaats en op het Jaarmarktterrein en uit de plaatsing van zijn borstbeeld in de vergaderzaal van het gemeentehuis op Ketabang.
Nieuw Soerabaia, 112
De heer Beltgens was de laatste chef die in het oude huis op Baliwerti diende. Hij wist te bewerken dat het hoofdbureau werd overgebracht naar de H.B.S., waar nu het nieuwe Post- en Telegraafkantoor staat. Maar lang is de politie ook daar niet gebleven. Zij verkreeg ten slotte de mooie infanteriekazerne op het Paradeplein, waar het hoofdbureau van politie te Soerabaia thans nog is gevestigd, een gebouw dat, hoewel reeds te klein, toch voorloopig aan alle eischen kan voldoen.
Nieuw Soerabaia, 164
Ofschoon de woontoestanden te Soerabaia ten tijde van de Instelling der Gemeente in vele opzichten te wenschen overlieten, zou het tot ongeveer 1915 duren, eer de Gemeenteraad zich daadwerkelijk met het vraagstuk der verbetering van dit euvel zou gaan bezighouden. [...]
De redenen, die den Gemeenteraad er toe brachten, zich met de Volkshuisvesting te gaan bemoeien, waren van tweeërlei aard. Voor de Europeesche bevolking was het de langzamerhand ontstane woningnood, die aanleiding gaf tot de gemeentelijke inmenging in tot nog toe als zuiver particulier beschouwde aangelegenheden. Bij de huisvesting der Inheemsche bevolking waren het de zeer onhygiënische toestanden, die vooral in de dichtbevolkte kampongs der benedenstad algemeen werden aangetroffen, die een ingrijpen van de Overheid noodzakelijk maakten. [...]
Van de maatregelen, door de Gemeente getroffen ter verbetering der woontoestanden, trokken in hoofdzaak de minder gegoeden van alle bevolkingsgroepen profijt. De meer gegoeden hadden die zorg niet van noode. Voor zover zij niet over eigen huizen beschikten, waren voor hen over het algemeen voldoende woningen in huur te verkrijgen, zij het dan niet altijd tegen even billijken prijs. [...]
Tot het bouwen van middelmatige en kleine woningen voelde de particuliere bouwnijverheid zich echter niet aangetrokken, daar hiermede minder winst te maken viel. [...] Het gevolg was, dat een hoe langer hoe groter tekort aan middelmatige en kleinere woningen ontstond en de huren dezer huizen een onevenredige stijging vertoonden. En door het grote tekort en door die schrikbarend hooge huurprijzen moesten vele Europeesche gezinnen een onderdak in den kampong zoeken.[...]
De gemeente ging er in 1917 toe over, zelf het goede voorbeeld te geven door den bouw van een 16-tal woningen van middelmatige grootte op het pas in exploitatie gebrachte land Ketabang.[...]
Teneinde de bouwkosten der woningen in dezen tijd van hooge materiaalprijzen en arbeidsloonen zooveel mogelijk te drukken, werden de kleinere [woningen] over het algemeen twee aan twee gekoppeld. De 24 woningen aan den Kanginanweg werden zelfs in geheel aaneengesloten rijen gebouwd. Ook de oppervlakte der vertrekken werd zooveel mogelijk beperkt. Men gaf de voorkeur aan een grooter aantal vertrekken met kleiner oppervlak, vooral ten gerieve van groote gezinnen.
Nieuw Soerabaia, 164-165
Al deze woningen waren in hoofdzaak bestemd voor de Europeesche bevolking. Ten aanzien van de belangen der Inheemsche bevolking beperkte men zich voorlopig tot het verstrekken van woongelegenheid aan hen, die ten gevolge van het in exploitatie brengen van het land Ketabang hun woningen hadden moeten ontruimen. Velen van hen gaven er echter de voorkeur aan, zich in een ander stadgedeelte dan wel buiten de Gemeente te vestigen.
Zoo komt het dan ook, dat in de door de Gemeente op West-Ketabang, grenzend aan de spoorbaan, gestichte kampongs Ambengan en Djimerto slechts weinigen van de oorspronkelijke bewoners van het land Ketabang terug te vinden zijn. In genoemde kampongs bouwde de Gemeente 163 woningen ...
Nieuw Soerabaia, 173
Om het overigens gunstig gelegen Ketabang een betere verbinding met de overzijde der rivier te geven kocht de Gemeente het perceel Kebondalam, tegenover de uitmonding der Palmenlaan op Simpang, met de daarop staande huizen en legde dwars door dit perceel een toegangsweg naar Ketabang aan, terwijl in 1918 de tijdelijke houten Kebondalembrug, in de wandeling de Japansche brug genaamd, die verbinding voltooide.
Nieuw Soerabaia, 178
[Tekst betreft het vorige pasargebouw.] Slechts bij den gedeeltelijken herbouw van passer Genteng werd gebruik gemaakt van gewapend beton voor de nieuwe loodsen. Weliswaar verleent dit materiaal den passer een goed aanzien en laat het zich gemakkelijk schoon houden, doch de loodsen met hun platte daken blijken minder goede ventilatie te bezitten dan de gebruikelijke, hoogere pannendaken. Over het algemeen wordt dan ook de voorkeur gegeven aan de houten loodsen, welke zich bovendien beter aanpassen aan het min of meer landelijke karakter, dat een groot deel van den passer, en vooral dat, waar landbouwproducten, groenten en vruchten verkocht worden, nog altijd draagt. Alle loodsen zijn geheel open, behalve die, bestemd voor den verkoop van vleesch, welke met gaas zijn dicht gemaakt en voorzien van dubbele deuren, waardoor zij practisch vliegenvrij zijn.
Nieuw Soerabaia, 186
Bij de instelling der Gemeente bestond slechts een enkele Europeesche begraafplaats, Peneleh, die reeds sedert 1850 in gebruik en daardoor voor het grootste deel in beslag genomen was. [...] De oude begraafplaats Krembangan was reeds sedert tientallen jaren gesloten. De Gemeente moest dus reeds spoedig uitzien naar een terrein geschikt voor den aanleg eener nieuwe Europese begraafplaats.
Nieuw Soerabaia, 186-187
In 1914 werd toen het terrein der tegenwoordige begraafplaats Kembang Koening, groot ruim 150.000 m² tegen den prijs van f 0.20 per m² aangekocht en onmiddellijk daarna een aanvang met den aanleg der nieuwe begraafplaats en den daarheen leidenden toegangsweg langs de Goenoengsarileiding gemaakt. In 1916 werd de nieuwe begraafplaats voltooid en in gebruik genomen. De eigenlijke begraafplaats ligt in het heuvelachtige gedeelte van het terrein, terwijl het daarvoor gelegen lagere en vlakkere deel bestemd werd voor den bouw van een opzichterswoning met kantoor en enkele dienstgebouwen. Ook werd hier [rechts van de toegangspoort] een pendopo gebouwd, bestemd voor het houden van redevoeringen, vooral in den regentijd, waarvan echter zelden of nooit gebruik gemaakt wordt. De aanlegkosten der nieuwe begraafplaats bedroegen, met inbegrip van de koopsom van het terrein, rond f 100.000,--.
Evenals op de begraafplaats Peneleh gebruikelijk was, werden ook op de nieuwe begraafplaats aanvankelijk gemetselde grafkelders gemaakt. Spoedig bleek echter, dat deze niet geheel bestand waren tegen de werking van den in den drogen moesson sterk scheurenden bodem op Kembang Koening, waarom men de kelders in het vervolg in gewapend beton uitvoerde. Deze kelders bleken geen nadeeligen invloed van de werking van den grond te ondervinden.
De begraafplaats is in afzonderlijke afdeelingen onderverdeeld voor Protestanten, Katholieken en Joden, terwijl als vierde een neutrale afdeeling aanwezig is. Deze afdeelingen zijn elk weer in 4 klassen gesplitst, waarvan de eerste drie een verschillend tarief voor graf- en andere rechten hebben en in de vierde kosteloos begraven wordt. In de drie betalende klassen zijn zoowel grafkelders als aarden graven voor onbepaalden tijd en voor 8 jaar beschikbaar.
Nieuw Soerabaia, 187
’n Ideale laatste rustplaats voor den man met een warm voelend hart voor zijn medemensch én voor de stad, aan het hoofd waarvan hij zoovele jaren heeft gestaan. Het eenvoudige inschrift onder de beeltenis luidt: “Aan de nagedachtenis van Burgemeester G.J. Dijkerman. De Soerabaiasche burgerij”.
Nieuw Soerabaia, 190
Zoals de Verordening aanduidt, zijn de Europeesche begraafplaatsen niet alleen bestemd voor Europeanen, doch ook voor “Inlanders en Vreemde Oosterlingen, die het Christendom belijden”, terwijl ook meestal de Japanners hier begraven worden.
Nieuw Soerabaia, 186, 190
Bij de instelling der Gemeente bestond slechts een enkele Europeesche begraafplaats, Peneleh, die reeds sedert 1850 in gebruik en daardoor voor het grootste deel in beslag genomen was. [...]
Zoals de Verordening aanduidt, zijn de Europeesche begraafplaatsen niet alleen bestemd voor Europeanen, doch ook voor “Inlanders en Vreemde Oosterlingen, die het Christendom belijden”, terwijl ook meestal de Japanners hier begraven worden.
Op de begraafplaatsen Kembang Koening en Peneleh worden jaarlijks ongeveer 350 overledenen ter aarde besteld.
Nieuw Soerabaia, 228
Als gevolg van de uitbreiding van haar cultuurbelangen in het derde decennium dezer eeuw, was het oude kantoorgebouw van de Koloniale Bank te klein geworden. Er werd besloten op dezelfde plaats, uitgebreid met het perceel tusschen dit oude gebouw en de Gemeente-Spaarbank, een nieuw en modern kantoorgebouw te doen verrijzen. Dit nieuwe gebouw, dat tegen het einde van 1928 gereed kwam, is een schepping van den architect Prof. C.P. Wolf Schoemaker te Bandoeng. De ca. 50 meter breede frontgevel aan de Willemskade kenmerkt zich door een domineerende horizontale lijn, welke slechts gebroken en daardoor geaccentueerd wordt door de iets hooger opgetrokken en sterker in reliëf gebrachte middenpartij, hetgeen de architectuur van het geheel verlevendigt. Deze frontgevel is in de hoofdas doorbroken door den hoofdingang, toegang gevende tot een ruime vestibule; vandaar voert de breede hoofdtrap, welke zich in twee armen splitst, naar de eerste verdieping, waar de kantoorlokaliteiten zijn ondergebracht; in den rez-de-chaussee bevinden zich slechts de eetzalen, de goedang en het archief.
Nieuw Soerabaia, 230-231
[Surabaya 1 – Handelsvereeniging]
De laatste maanden van 1928 waren minder druk dan de eerste, zoodat zich hierin het begin van de naderende crisis liet onderkennen. De eene daling na de andere volgde in het laatst van 1929 voor de prijzen der producten, zoodat de crisis met volle zwaarte zich begon te openbaren. Door de voortgezette prijsdaling liepen in 1930 de invoeren van kramerijen sterk terug. De provisiën en dranken, welke als luxe moeten worden beschouwd, gevoelden sterk den invloed der conjunctuur, ook daar de Inlandsche bevolking consument was geworden van een deel dezer artikelen. [...] Aangezien de uiterste zuinigheid bij het plaatsen van bestellingen voor vernieuwing of onderhoud van fabrieken en installaties werd betracht, liep de invoer van technische artikelen sterk terug:| 1929 | 1930 | |
| Machinerieën suikerindustrie | 8.557.000 | 3.867.000 |
| Pompen e.d. | 2.277.000 | 1.015.000 |
| Stoommachines en turbines | 1.226.000 | 545.000 |
| Dynamo’s e.d. | 1.910.000 | 1.500.000 |
De scherpe concurrentie was oorzaak, dat een loonende verkoop niet mogelijk bleek, terwijl steeds meer technische artikelen door Japansche concerns werden ingevoerd. In 1931 werd de technische handel nog ernstiger getroffen, zoodat de indexcijfers van den invoer over 1929, 1930 en 1931 zijn te stellen op resp. 100%, 57% en 19%. De teruggang in waarde staat niet in verhouding tot de verminderde hoeveelheden, aangezien ook de prijzen belangrijk zijn gedaald, zoodat deze indexcijfers slechts relatieve waarde hebben. [...]
In 1931 werden 325 faillissementen uitgesproken met een gezamenlijk passief van bijna 5 millioen.
Nieuw Soerabaia, 233
Soerabaia staat als uitvoerhaven zowel naar waarde als naar volume en gewicht in de rij van Ned.-Indische havens bovenaan. Het behoeft niet te verwonderen, dat hier ter stede voor een voornaam uitvoerproduct als suiker daarmede verband houdende instituten zijn gevestigd, zooals net in 1893 gestichte Algemeen Syndicaat van Suikerfabrieken in Ned.-Indië. [...]
Reeds in het jaarverslag van het Asni over 1927 gaf de toenmalige voorzitter uiting aan gevoel van ongerustheid. De naaste toekomst moest met meer bezorgdheid worden tegemoet gezien. De in 1929 gevolgde crisis heeft deze ongunstige verwachtingen overtroffen en de kern van het jaarverslag van 1930 culmineerde in de onomwonden mededeeling, dat de toestand van de suikerindustrie ongunstig was en dat op een spoedig herstel van den toestand niet mocht worden gehoopt.
Nieuw Soerabaia, 248
In 1925 werd de eendaagsche spoorverbinding met Batavia door de Handelsvereeniging [van Soerabaia] in studie genomen. Deze beschouwde dit vraagstuk alleen uit een oogpunt van snellere postverbinding en zond dienovereenkomstig haar advies bij den Hoofdinspecteur van Staatsspoorwegen in, die besliste, dat voorloopig van deze verbinding moest worden afgezien. Eerst in 1930 werd deze snellere verbinding ingevoerd.
Nieuw Soerabaia, 253
[Surabaya 2 – Kampong]
[Surabaya 2 – Pandean]
[Surabaya 4 – Kepoetran]
Hageman vermeldt, dat in 1859 te Soerabaia 9 kopergieterijen waren gevestigd, welke evenwel in handen van Vreemde Oosterlingen waren. Ten aanzien van de Inlandsche nijverheid zegt hij: “De kennis der bewerking van been, hoorn, schildpad, ivoor, hout, ijzer, schelpen, de bereiding van tabak, is bij den Soerabaiaschen Javaan zeer ver gevorderd en het snij- en draaiwerk, de meubelen en sigaren van Soerabaia zijn voorzeker in den archipel gunstig bekend. De Bataviasche tentoonstelling heeft hiervoor in 1853 voldoende bewijzen geleverd. Soerabaia staat hierin op zichzelf en is daarvoor bekend, evenals Semarang voor zijn lijnwaad en wolverwerking en Soerakarta voor zijn lederwerk bekend is”. (Tijdschrift voor Nijverheid in Ned.-Indië, deel V, blz. 141.)
De handwerkslieden woonden in kampongs bijeen, zooals de ivoor-, hout- en beendraaiers op Boeboetan, de lederbewerkers en schoenmakers in kampong Toekangan, de meubelmakers en waschbazen in kampong Tambakgringsing, de smeden in Pandaän, de pottenbakkers in kampong Kepoetran, enz. Van deze belangrijke Inlandsche handwerkconcentraties zijn er niet veel meer overgebleven.
Eensdeels is dit toe te schrijven aan de oorzaken, welke ook in Europa het handwerk deden verdwijnen, zooals de opkomst van de grootindustrie in samenhang met de ontwikkeling van de technisch-juridische constructie van de naamlooze vennootschap, doch anderdeels aan de bijzondere verhoudingen van de Indische samenleving, welke – vooral vroeger – niet in het voordeel van de Inlandsche nijverheid werkten, en, onder meer door de uitbreiding van de stad, deze bedrijfjes niet in de binnenstad konden laten voortbestaan.
Voorts stortte zich, aldus Prof. Dr. J.H. Boeke, het massaproduct van de Westersche nijverheid op de Oostersche markt en vaagde hier de inheemsche volksnijverheid, den inheemschen handel en het inheemsche verkeerswezen weg. Van de draaierijen van hout, ivoor, been enz op Boeboetan en Kawattan is niet veel meer te bespeuren, de weverijen voor songkets en inrichtingen voor naaldwerk zijn verdwenen, evenals de kopergieterijen, terwijl de smederijen het ook niet lang meer zullen maken, nu door de malaise de Europeesche constructiewerkplaatsen ook kleinere orders entameeren, en door hun uitnemende outillage beter een goedkoper werken, vooral bij belangrijke bestellingen. [...]
In 1904 verscheen als het resultaat van een onderzoek door den heer Abendanon, directeur van Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid, het bekende Nijverheidsrappoort; de Regeering kon evenwel op het daarin voorgestelde systeem van bescherming niet ingaan. De richting waarin de hulp moest worden verleend, stond nog niet vast. Moest een Inlandsche nijverheid onder Inlandsche leiding met Inlandsch kapitaal in het leven worden geroepen, dan wel een Westersche nijverheid onder Westersche leiding en Westersch kapitaal, doch met Inlandsche werkkrachten?
Practisch is in de laatste richting beslist, doch de in de laatste jaren uit Inlandsche kringen oprijzende pogingen tot stichting van een zuiver Inlandsche industrie op kapitalistischen dan wel coöperatieven grondslag worden door de Regeering gesteund. In zijn openingsrede van den Volksraad op 15 Juni 1932 stelde de Landvoogd, dat de bevordering der weefnijverheid (dus ook de Inlandsche) de belangstelling der Regeering had. Voor wat Soerabaia betreft, zij vermeld, dat de bezuiniging het niet mogelijk maakte de voorgenomen oprichting van een filiaal ter plaatse van de textielinrichting te Bandoeng ten uitvoer te brengen. Daarentegen werd een consultatiebureau voor de nijverheid opgericht. Tot leider van deze instelling is benoemd Ir. Darmawan.
[Zie Pertoekangan in Nieuw Soerabaia, 48-56.]
Nieuw Soerabaia, 257-265
[Surabaya 2A – Eerste jaarmarkt]
De eerste jaarmarkt in Nederlandsch-Indië werd in 1905 te Soerabaia georganiseerd door den toenmaligen Controleur J.E. Jasper, daartoe in staat gesteld door financieele hulp van de Regeering; hoofddoel was daarbij de bevordering van de Inlandsche nijverheid. Deze jaarmarkt was een succes en leidde tot een belangrijk grooteren opzet in het daarop volgende jaar, wederom met financieelen steun van de Regeering. Deze tweede jaarmarkt in 1906 leverde verlies op, doch met de daarop volgende in 1907, welke op wat kleinere schaal werd gehouden, werd een zoodanig overschot verkreegen, dat behalve terugbetaling aan de Regeering van het bedrag der door haar verstrekten steun, nog een aanmerkelijk saldo in kas overbleef.
De vierde jaarmarkt werd in 1908 gehouden en was de eerste der reeks van jaarmarkten, die georganiseerd werden door de “Soerabaiasche Jaarmarkt-Vereeniging”, ter verwezenlijking van: “het telkenjare tot stand brengen en houden van een tentoonstelling van voortbrengselen van Nederlandsch-Indische Landbouw, Nijverheid en Kunstnijverheid, van voortbrengselen van uitheemsche Nijverheid, met betrekking tot en ten dienste van den Landbouw en de Industrie van Nederlandsch-Indië en verder van alles, wat in nauw verband staat met handel en verkeer in Nederlandsch-Indië.” [...]
De vooruitgang der verschillende jaarmarkten blijkt ten duidelijkste uit de omzetcijfers van Inlandsche en Kunstnijverheids-producten, welke van 1905 tot 1909, in ronde getallen uitgedrukt, stegen van f 15.000 tot f 80.000. [...]
In 1914 en ’15 werden resp. de 7e en 8e Jaarmarkt gehouden, terwijl daarna voorloopig niet aan het houden van jaarmarkten kon worden gedacht, in verband met de buitengewone omstandigheden, ontstaan door den wereldoorlog. Van 1918 tot 1921 werden echter wel passers malem georganiseerd te Soerabaia, voornamelijk onder leiding en ten behoeve van Chineesche liefdadigheidsvereenigingen. De financieele resultaten hiervan waren over het algemeen gunstig, doch die van 1922 gaf aanleiding om, in overleg met de Chineesche promotors daarvan, te trachten de passers malem in het vervolg meer in den geest van de Soerabaiasche Jaarmarkt Vereeniging om te werken tot een jaarmarkt. In September van dat jaar werd dan ook besloten de oude Vereeniging te doen herleven en elk volgend jaar weer een jaarmarkt te houden, die, zoo mogelijk, in de toekomst tot een “jaarbeurs” zou kunnen worden uitgebreid. [...]
Over geld beschikte de Vereeniging niet en dat was in de eerste plaats noodig. Hulp van personen en instellingen te Soerabaia werd dus ingeroepen en het resultaat was, dat een garantiefonds van een kleine ton gouds bijeengebracht werd door onderstaande firma’s en personen: [van de 38 namen zijn er 31 Chinees]. [...]
Belangrijk was de terreinkwestie. De eerste jaarmarkten werden in den Stadstuin en de latere op het Missigitplein gehouden, terwijl de daarop volgende reeks van passers malem op Boeboetan werden georganiseerd. Maar al deze terreinen waren., mede in verband met het plan om de Jaarmarkt voortaan weer geregeld en op ruimere schaal te doen plaats hebben, vanwege de ligging en de grootte niet geschikt.
De Gemeenteraad van Soerabaia stond gratis, tot wederopzeggens toe, een ruim terrein af, gelegen in de zoogenaamde “Uitbreiding Ketabang-Noord”. Dit terrein werd op kosten van de Gemeente opgehoogd en in orde gebracht.
Van de totale oppervlakte hiervan, ± 87.000 m², werd een langwerpig stuk, ter grootte van ± 66.000 m² met een naar de stad gekeerd front van 210 m bestemd voor het eigenlijke jaarmarktterrein, terwijl het kleinere daar naast gelegen stuk van ± 21.000 m² ingericht zou worden tot sportterrein; later zou dit een eventueel noodige uitbreiding bij het jaarmarktterrein kunnen worden getrokken.[...]
Het front met een breedte van 210 m naar de stad gekeerd, met in het midden de hoofdingang en ter weerszijden de uitgangen.
Het gehele front kreeg een monumentaal aanzien door de oprichting van pylonen, in den vorm van een gestyleerde voorsteven van een schip, dit naar aanleiding van het feit, dat Soerabaia de voornaamste handels- en tevens marinehaven van Ned.-Indië is. Dit schipmotief vindt men in den gehelen opzet der Jaarmarkt, voor zooverre in hout uitgevoerd, verwerkt.
Als men het terrein betreedt, door den hoofdingang, staat men voor een grooten en breeden weg, die het geheel in tweeën verdeelt, terwijl in het midden van dien weg het Comité- of hoofdgebouw zich verheft. Dit gebouw, hooger gelegen dan de andere vaste opstallen, vormt het centrum, van waaruit vier breede wegen loopen, waaraan de groepen stands zijn gebouwd. Het middenterrein wordt omzoomd door kleinere randstands, waaraan de eentonigheid gebroken wordt, doordat tusschen deze stands tooneeltenten zijn gebouwd in Menangkabouwschen stijl. [...]
De Kampong Pertoekangan zal steeds een belangrijk deel van de Jaarmarkt uitmaken. [...] Pogingen om toekangs van werkelijk interessante inlandsche Nijverheid en Kunstnijverheid te bewegen hun dessa’s te verlaten om op de Jaarmarkt demonstraties van hun arbeid te geven, eischen veel geduld en tijd. De afdeeling Pertoekangan van de 9e Jaarmarkt werd druk bezocht, nl. door circa 24.000 personen.[...]
Op deze 10e Jaarmarkt [1924] werden voor het eerst de inzendingen naar haar aard in verschillende afdeelingen ondergebracht en aldus onderscheiden in Technische Afdeeling, Import, Detailhandel, Buitenlandsche deelname en Inheemsche industrieën. [...] Vanzelfsprekend werd op de verschillende jaarmarkten er ook voor gezorgd, dat voldoende attracties en vermakelijkheden aanwezig waren, ten einde zooveel mogelijk publiek te trekken; doch de vermakelijkheden blijven slechts middel om het doel te bereiken. De Soerabaiasche Jaarmarkt is in de eerste plaats reclame-instituut. Nu bestaan er verschillende manieren om reclame te maken, doch geen enkel soort reclame heeft zulk een nuttig effect als die van directe aanraking tusschen kooper en artikel.[...]
Ten opzichte van de verhouding tot de zustervereenigingen op Java kan worden medegedeeld, dat daarmede besprekingen plaats vonden, teneinde langzamerhand te komen tot een soort van keten van jaarmarkten en tentoonstellingen, waardoor het voor buitenlandsche exposanten, vooral voor de Nederlandsche fabrikanten, met niet al te hooge kosten mogelijk zou worden om het voornaamste deel van Java te bewerken. Die mogelijkheid bestond reeds gedeeltelijk doordat Bandoeng
expositiegelegenheid gaf van eind Juni tot begin Juli, Batavia met zijn Pasar Gambir van eind Augustus tot begin September, de Soerabaiasche Jaarmarkt van eind September tot begin October. Met het houden van een Semarangsche Jaarmarkt van eind Juli tot begin Augustus, zou dan een keten te vormen zijn, welke voor Nederlandsche exposanten buitengewoon veel waarde moet hebben.[...]
De 15e jaarmarkt in 1929 leverde als resultaat een minder bedrag aan huur op dan het daaraan voorafgaande jaar, welk verschil van ruim f 4.000 evenwel aan de belangrijkheid van de jaarmarkt als zoodanig blijkbaar niets afdeed, aangezien het aantal bezoekers met bijna 50.000 steeg, hetgeen een vermeerdering van ontvangsten had van ruim f 12.000. Ook de zoogenaamde Kampong Pertoekangan deelde in dien vooruitgang, terwijl de verkoop in deze Nijverheidsafdeeling tijdens de 16 dagen dezer Jaarmarkt steeg tot een bedrag van ruim f 29.000 of ongeveer f 7.000 meer dan het vorig jaar.
Nieuw Soerabaia, 273
Te Soerabaia Passer Toerie bestaat een bijzonder druk forensenverkeer van inheemsche reizigers. Een zestal “vroeg-treinen” bevatten groote aantallen passergangers, en naar den aard der aangevoerde passerwaren zijn de populaire namen ontstaan van: grastrein, toewak-trein, kippen-trein enz.
De drukte bij aankomst maakt het noodig, dat deze treinen ontvangen worden in een omheinde ruimte of z.g. “koeroengan”, waarbij poortcontrôle wordt toegepast. De maatregel is noodzakelijk, niet alleen om behoorlijk contrôle te kunnen uitoefenen op de hoeveelheid der meegevoerde passerwaren (elke reiziger heeft een pikolanvracht vrij), maar ook om de plaatselijke koelies bij aankomst van den trein op een afstand te kunnen houden, daar anders de uitstappende passergangers te veel last ondervinden van de hen opwachtende Madoereesche “pakjesdragers”, die hun diensten op intimideerende wijze opdringen, welk gedoe voor de invoering van den maatregel vaak tot vechtpartijen aanleiding gaf.
Niet zoodra is de trein tot stilstand gebracht of iedereen haast zich naar de markt-wagens [van de trein] (speciale voertuigen ingericht voor het transport der passerwaren) en tracht met de meesten spoed in het bezit te komen van zijn goederen. Zijn de manden aan den stok gehangen en heeft de passerganger zijn pikolan eenmaal op den schouder, dan kan hij ongestoord de “koeroengan” verlaten. [...]
Een interessante vergelijking leveren de volgende cijfers, waaruit blijkt dat het reizigersvervoer te Soerabaia-Passer Toerie grooter is dan op de drie S.S.-stations tezamen:
Totaal aantal reizigers (in “vertrek”-richting)
| Wonokromo, Soerabaia-Goebeng, Soerabaia-Kotta |
Soerabaia-Passer Toerie | |
| 1928 | 690.996 | 809.301 |
| 1929 | 698.330 | 750.349 |
Nieuw Soerabaia, 274
In de Soerabaiasche spoorwegplannen is een oogenblik plaats geweest voor een verhoogd Centraalstation “Soerabaia-Hoog” ongeveer in het verlengde van de Djoharlaan aan de overzijde der kali, waar S.S.- en N.I.S. reizigerstreinen zouden samenkomen. Daar aan deze oplossing geen uitvoering werd gegeven, liggen de eindpunten van het reizigersverkeer momenteel nog te Soerabaia-Kotta respectievelijk te Soerabaia-Passer Toeri met een tusschenafstand van ongeveer 1 km.
De uitwisseling van reizigers tusschen de beide stations biedt een gewilde verdienste aan het door middel van dogcarts en taxi’s bewerkstelligde plaatselijk vervoer. Na het uit de treinen stroomen der reizigers is het een “getawar” van belang tussen passagiers en vervoerders. Te Passer Toeri klinkt het gewoonlijk “Pigi Malang, toean!” en te Soerabaia-Kotta “Spoor Lamongan, mas!”. En niet zoodra is de prijs van het ritje wederzijds geaccepteerd, of de wedloop naar het nevenstation neemt een aanvang.
Aan de snelheid van het vehikel onderkent men den volksaard van den koetsier. De “vliegende” karretjes bezitten ongetwijfeld een Madoerees als paardenmenner, verzot als hij is op wedloopen, waaraan hij reeds als jongen placht mee te doen, zij het dan ook met een ploeg sappies als tractie.
Nieuw Soerabaia, 275-277
[Surabaya 4 – Eigen baan]
[Surabaya 4 – Reiniersz Boulevard]
Voor het stadsverkeer werd [in 1911] een electrische tram met dubbel spoor geacht het verkeersmiddel te zijn, dat aan de eischen des tijds ten volle zou beantwoorden. Het plan voor dit stadsnet omvatte de volgende lijnen:
| I. | een lijn van Wonokromo naar het Willemsplein via de Palmenlaan. |
| II. | een lijn van Goebeng via Simpang, op het kruispunt Simpang hoek Palmenlaan aansluitende op lijn I. |
| III. | een lijn aansluitende op lijn I van Toengjoengan naar de woonwijk Sawahan. |
| IV. | een lijn van het Willemsplein door de Heerenstraat, ongeveer ter hoogte van den Westerbuitenweg aansluitende op de hierna te noemen ontworpen lijn naar het nieuwe havengebied, behoorende tot het stoomtramnet. |
| [I. | Terminal Joyoboyo – Jl Raya Darmo – Jl Sumoharjo – Jl Sudirman – Jl Gubernur Suryo – Jl Tunjungan – Jl Gemblongan – Jl Pahlawan / Jl Kramat Gantung – Jl Kepanjen / Jl Veteran – Jl Jembatan Merah; |
| II. | Setasiun Gubeng – Jl Pemuda |
| III. | Jl Embong Malang – Jl Tidar; |
| IV. | Jl Rajawali – Jl Tanjung Perak.] |
Men meende voorts, dat het belangrijke verkeer van de landstreek ten Zuiden van Wonokromo met de stad Soerabaia – in hoofdzaak marktverkeer – niet door de stad zou moeten worden geleid en dat dit verkeer het best door een stoomtram zou worden bediend. In verband hiermede werd een stoomtramlijn ontworpen, welke te Wonokromo van de bestaande lijn zou afbuigen en verder langs Koepang en Passer Toerie, westelijk om de stad loopende, door de Regentstraat aan de bestaande stoomtramlijn naar den Oedjoeng zou aansluiten. Bovendien werd een zijlijn geprojecteerd naar het nieuwe havengebied ten Westen van de Kalimas, waarbij de bedoeling voorzat daarop ook electrische tractie toe te passen (vgl. de hiervoor genoemde lijn IV.)
4 Mei 1911 werd concessie aangevraagd voor de geprojecteerde stoomtramlijnen en 6 November d.a.v. voor het electrische stadsnet. De concessie voor de stoomtramlijn werd 6 Januari 1913 verleend; de concessiebehandeling der electrische lijnen zou echter veel meer tijd vorderen. Ondertussen werden voor den aanleg van de stoomtramlijnen en van het electrische tramwegnet reeds voorbereidende maatregelen getroffen, meer in het bijzonder ter zake van onteigening van de voor de tramaanleg benoodigde gronden. De vele moeilijkheden, daarbij ondervonden, zijn voor de Maatschappij aanleiding geweest tot aankoop van het gehele particuliere land Darmo, ter grootte van 2,8 millioen m². Deze aankoop heeft den stoot gegeven tot den aanleg van geheel nieuwe woonwijken in het meest Zuidelijk deel der Gemeente. Door den ingenieur Maclaine Pont werd een uitmuntend plan opgemaakt voor de bebouwing van bedoeld land en in aansluiting daarop werd een bouwplan gemaakt voor het land Koepang, dat gelegen is tussen Darmo en de toentertijd meest Zuidelijk gelegen woonwijk van Soerabaia rond de Palmenlaan. [...]
Nadat de concessie van de stoomtramlijn was verkregen (6 Jan. ’13) werd overgegaan tot den aanleg van de hoofdlijn Wonokromo-Koepang-Stadstuin. De talrijke onteigeningsmoeilijkheden, in het bijzonder daar waar de lijn de Chineesche begraafplaatsen moest doorsnijden, belemmerden echter in ernstige mate den voortgang van het werk, zoodat de lijn eerst den 2en Maart 1916 voor het verkeer kon worden opengesteld.
Zij heeft een lengte van 7,4 km en is in dubbel spoor geheel op vrije baan aangelegd, opdat een zoo snel mogelijke bediening van het buitenverkeer zou worden verkregen. De aanleg ging gepaard met den aanleg van een ruim emplacement te Wonokromo. In totaal hebben de kosten rond een millioen gulden bedragen.
Daar in de meeste gevallen bij den aankoop der voor de trambaan benoodigde gronden de eisch gesteld werd, dat door de Maatschappij langs de trambaan een weg voor gewoon verkeer zou worden aangelegd, kwam met de tramlijn buiten de stad om tevens een groote verkeersweg tusschen Wonokromo en het centrum tot stad, waardoor de nauwe stadswegen zooals Toendjoengan, Gemblongan en Passer Besar van het buitenverkeer ontlast werden, hetgeen uiteraard voor het stadsverkeer een groote verbetering beteekende.
Nieuw Soerabaia, 279
Den 15en Mei 1923 werd lijn I, loopende van Wonokromo naar het Willemsplein in exploitatie genomen, daags daarna volgden lijn II, het gedeelte tusschen de toen in aanbouw zijnde brug over de Soerabaia-rivier en de Palmenlaan, en lijn III lopende van Toendjoengan naar Sawahan.
Lijn IV, loopende van het Willemsplein langs de Heerenstraat, den Griseeschen weg en verder naar de haven van Tandjong Perak, kwam den 12en Juli d.a.v. in exploitatie.
Nieuw Soerabaia, 279a
Teneinde de dienst zoo vlot mogelijk te doen verloopen en het andere verkeer zoo min mogelijk te hinderen werd overal, waar zulks mogelijk was, de tram op een eigen baan aangelegd; zoo liggen de lijngedeelten Wonokromo-Palmenlaan en Griseesche weg-Tandjong Perak geheel op vrije baan. [...] Alles bijeen werd door de Mij in de aanlegjaren 59.000 m² wegverharding met asfalteering in de stad gemaakt.
Nieuw Soerabaia, 288
[Surabaya 4 – Darmo Ziekenhuis]
Soerabaiasche Ziekenverpleging: Eind 1922 werd het huidige gebouw op Darmo betrokken, dat is opgetrokken naar het ontwerp van architect C. Citroen.
Nieuw Soerabaia, 290
[Surabaya 2 – Oogheelkundige Kliniek]
Het gebouw van de Vereeniging “Soerabaiasche Oogheelkundige Kliniek” op Oendaän.
Op 29 April 1933 had de officieele opening plaats. Het gebouw werd ontworpen door het A.I.A. Bureau.
Op Vrijdag 8 October 1915 werd de Vereeniging opgericht door Dr. J.Th. Terburgh, Dr. A. Deutman en P. Egas. In October 1917 was de Vereeniging zoover, dat met het eigenlijke werk kon worden begonnen en dat de kliniek, voorloopig gevestigd in een huurhuis op Oendaän 36, kon worden geopend.
Nieuw Soerabaia, 291-292
In 1906 werd het Stadsverband overgebracht naar Simpang, waar de gebouwen werden betrokken, waarin tevoren het doorgangshuis voor krankzinnigen was gevestigd; dit lag naast het Militair Hospitaal. Toen het laatste in 1923 werd opgeheven, werden de vrijgekomen gebouwen bij het Stadsverband getrokken, waardoor het een belangrijke uitbreiding onderging. Deze vermeerdering van ruimte was dringend noodig, aangezien de toevloed van patiënten steeds grooter werd. In de zalen lagen de patiënten als sardines in een blikje. Zelfs de zijgalerijen moesten in gebruik worden genomen; daar stonden de bedden der zieken in dubbele rijen opgesteld. Ook verbandruimte kwam men tekort, zoodat onder de afdaken van de barakken provisoire verbandplaatsen moesten worden ingericht om de gewonden nog zoo goed mogelijk te kunnen helpen. Daarbij kwam, dat drie lokalen aan de Artsenschool en twee aan het Gewestelijk Laboratorium waren afgestaan. Deze laatste lokaliteiten kwamen pas in 1919 vrij. Het Laboratorium kreeg toen zijn eigen gebouw, terwijl vijf jaar later, in 1924, de Artsenschool naar het nieuwe complex op Karangmendjangan verhuisde.
De oorlogsjaren, vooral het lichtlooze jaar 1918, leverden groote moeilijkheden op voor de personen, die belast waren met de individueele ziekenzorg. De scheepvaart was lamgeslagen. De aanvoer van medicijnen en verbandstoffen uit Europa stond stil. Toch moest er hulp worden geboden aan de talrijke patiënten met beenwonden. Vindingrijke geneesheeren kwamen op de gedachte om gedroogde en voorbehandelde pisangbast geschikt te maken voor het leggen van verbanden. Natuurlijk waren deze verre van ideaal en zij voldeden slechts matig, maar men behielp er zich mede; de hoofdzaak was, dat de binnenkomende patiënten konden worden geholpen. Deze toestand duurde ongeveer tot 1919 voort. Door het beëindigen van den wereldoorlog trad langzamerhand weer een normale periode in. Vier jaar later, in 1923, werden de gebouwen van het Militair Hospitaal overgenomen en er kwam een eind aan het nijpend gebrek aan plaatsruimte.
Bij het overbrengen van het Stadsverband uit de benedenstad naar Simpang bleef de naam behouden. In 1915 werd de instelling echter omgedoopt in Gouvernements Centrale Burgerlijke Ziekeninrichting, bij afkorting: C.B.Z. Ook kwam de naam Simpang Hospitaal in gebruik.
In de C.B.Z. kunnen thans ongeveer 860 patiënten worden opgenomen. In dit aantal is de Marine-afdeeling (met 100 tot 150 bedden) begrepen. Deze afdeeling staat onder leiding van haar eigen Officieren van Gezondheid. De patiënten, die in de C.B.Z. worden opgenomen, worden over verschillende afdeelingen verdeeld. Verder is het van belang te weten dat de instelling beschikt over aparte barakken voor de opname van besmettelijke zieken.
In deze ziekeninrichting wordt geregeld cursus gehouden ter opleiding van Inlandsch verplegend personeel en van Inlandsche vroedvrouwen. De C.B.Z. is te vergelijken met de academische ziekenhuizen in Nederland, daar de studenten van de Ned.-Indische Artsenschool en der Ned.-Indische Tandartsenschool er hun klinische (theoretische en practische) opleiding ontvangen. De leeraren in de klinische vakken aan de Artsenschool staan aan het hoofd der afdeelingen en vinden er hun les- en studiemateriaal.
Nieuw Soerabaia, 294
Behalve de verschillende cursussen tot opleiding van mantri-verpleger en verpleegster en tot vroedvrouw, bestaat hier sinds 1913 een onderwijsinstelling, welke haar leerlingen opkweekt tot een ambt met een hoogere bevoegdheid, nl. tot dat van Indisch arts. Ik doel op de Ned.-Indische Artsenschool (N.I.A.S.).
Om tot de Nias te worden toegelaten moet men in het bezit zijn van het einddiploma eener Muloschool. Na een zevenjarige opleiding kunnen de abituriënten Indisch arts worden. Zij bezitten dan, althans in Indië, dezelfde bevoegdheid tot het uitoefenen van de genees-, heel- en verloskunde als de artsen, die afgestudeerd zijn aan een der hoogescholen in Nederland. Het aantal leerlingen der Nias bedroeg in de jaren 1929, ’30 en ’31 respectievelijk 286, 291, 317. Uit deze gestaag groeiende cijfers blijkt, dat de instelling opneemt en aan de behoefte aan dit soort van medisch onderwijs voldoet.
In 1928 werd de School tot Opleiding van Indische Tandartsen (S.T.O.V.I.T.) opgericht. Zij maakt voor zoover mogelijk gebruik van de lokaliteiten en de inrichting van de Nias, doch de practische opleiding vindt plaats in de tandheelkundige polikliniek van de C.B.Z.. De toelatingseisch is: einddiploma Mulo B. De opleiding duurt 5 jaar; het aantal leerlingen, dat de Stovit in 1931 bezocht bedroeg 54.
Nieuw Soerabaia, 334
[Surabaya 4 – Broederschool]
[Surabaya 4 – Zusterscholen]
Een groot aantal particuliere lagere scholen, zoowel confessioneele als neutrale, voorziet verder in de behoefte aan lager onderwijs. De meeste van die scholen zijn opgericht in den tijd, dat de subsidieregeling bijzonder gunstig was, zoodat een aantal van deze onderwijsinstellingen beter ingericht zijn en in fraaier gebouwen zijn ondergebracht dan de openbare scholen.
Katholieke z.g. Broeder- en Zusterscholen vindt men in de benedenstad, maar ook in de nieuwere wijken. Zoo staan er aan den Coen- (vroeger Anita-) Boulevard en aan Darmo (vroeger gedeeltelijk Koepang-) Boulevard kapitale gebouwen, die zeer bijdragen tot de schoonheid van het stadsdeel. In het gebouw aan den Coenboulevard zijn een lagere en een Mulo-jongensschool ondergebracht en dat aan den Darmoboulevard huisvest o.m. een lagere school, een Meisjes H.B.S.-5, een idem-3, een kweekschool voor onderwijzeressen en een fröbelschool.
Nieuw Soerabaia, 334a
Het Christelijk onderwijs (Europeesch) is eveneens goed vertegenwoordigd, ook ondergebracht in gebouwen, die er zijn mogen. Men zie b.v. de keurige, practisch ingerichte Nassauschool aan de Van Riebeecklaan [Jl Supratman] en het mooie gebouw naast het Hoofdkantoor van de Aniem in Embong Woengoe, in welk gebouw de Christelijke Muloschool is gevestigd.
Nieuw Soerabaia, 334b
De Vereeniging tot bevordering van Gereformeerd Onderwijs heeft twee Europeesche lagere scholen: een op Tegalsarie en een aan den Ambanganweg.
Nieuw Soerabaia, 335
De Christelijke Muloschool aan Embong Woengoe, gebouwd naar een ontwerp van Bruno Nobile de Vistarini. Dit is het eerste moderne schoolverdiepingsgebouw in Indië met een vrije en een overdekte gymnastiek- en speelruimte boven in het gebouw. Aan de buitenzijde zijn de muren beschermd tegen overmatige zonnebestraling door doorgaande luifels, die een element vormen van de geheele architectuur.
Bruno Nobile de Vistarini is de ontwerper van vele architectonisch-belangrijke bouwwerken te Soerabaia. Hij werd 8 April 1891 te Marburg a.d. Drau in Stiermarken (Oostenrijk) geboren en behaalde zijn diploma voor bouwkundig ingenieur te Graz. Zijn voornaamste werken te Soerabaia zijn: Christelijke Muloschool aan Embong Woengoe, Christ. Holl. Chinesche School te Boeboetan, kantoorgebouw van de Droogdok Mij te Tandjong Perak, Deutscher Verein op Genteng (verbouwing) met eerste draaitooneel in Indië, details en architectonische verzorging van ‘Modderlust’ (ontw. is van Ir. Muller), stratenplan en geheele bebouwing van Ketabang-Oost (als adviseur der N.V. Volkshuisvesting), Noorderkerk aan den Grisseesche weg en tokocomplex te Songojoedan.
Nieuw Soerabaia, 335-336
Het Gouvernement had te Soerabaia twee groote Muloafdelingen der Algemene Middelbare School, kortweg Muloscholen genoemd. Een daarvan is opgeheven, niet uit gebrek aan leerlingen, maar uit ‘bezuinigingsoverwegingen’. Het verlaten gebouw is thans verhuurd aan een Particuliere H.B.S.
En zoo kom ik vanzelf op de Soerabaiasche Gouvernements H.B.S., die thans gevestigd is in een modern gebouw op Ketabang. Dit jaar (1935) viert deze school haar 60 jarig bestaan.
De inkrimping van onderwijsgelegenheid op Gouvernements- of gesubsidieerde scholen heeft in de laatste jaren tal van z.g. ‘wilde-scholen’ in het leven geroepen, zoowel lagere scholen, als inrichtingen voor voortgezet onderwijs.
Nieuw Soerabaia, 336a
Geheel buiten het drukke stadsverkeer ligt een terrein van dertigduizend vierkante meter de N.I.A.S., de Nederlandsch-Indische Artsenschool, met zijn schitterend ingerichte laboratoria, leslokalen, practicumlokaal, musea en de prachtige aula, waar 400 personen een plaats kunnen vinden. Dit gebouwencomplex dateert van 1923.
Nieuw Soerabaia, 339-340, 341, 342
In 1919 ontstonden de eerste plannen tot oprichting van een openbare leeszaal en bibliotheek te Soerabaia. De toenmalige burgemeester Mr. A. Meyroos nam het initiatief. In December van genoemd jaar vormde zich tijdens een vergadering te zijnen huize een voorlopig comité. Twee maanden later, nl. op 9 Februari 1920, werd de Vereeniging opgericht. [...]
Van verschillende zijden werd hulp en steun ontvangen. De Gemeente schonk een bedrag van f 15.000.- ter bestrijding van de eerste kosten. Bovendien kende zij de nieuwe vereeniging een jaarlijksche subsidie toe. Bij G.B. van 20 augustus 1921 verwierf de “Openbare Leeszaal en Bibliotheek” rechtspersoonlijkheid.
Ondertussen had het bestuur niet stil gezeten. Het was op zoek gegaan naar een geschikte lokaliteit, welke echter vanwege den enormen huizennood in de jaren ’21 en ’22 niet gemakkelijk was te vinden. Tenslotte viel het oog op een tweetal ongebruikte lokalen van het H.B.S. gebouw, dat toenmaals stond op de plaats, waar nu het nieuwe postkantoor is verrezen.
De vereischte toestemming om de lokalen in gebruik te nemen werd verkregen. Medio September werden zij ontruimd, in de daarop volgende maanden ingericht en op 31 Maart 1921 konden Leeszaal en Bibliotheek met eenige feestelijkheid worden geopend.
De Vereeniging begon haar werkzaamheden met een kleine boekerij. De directeur van O. en E. stond nl. een 1500-tal boeken en tijdschriften uit de H.B.S.-bibliotheek in bruikleen af, echter onder voorwaarde, dat deze niet uitgeleend, doch slechts in de Leeszaal geraadpleegd mochten worden.
De eerste uitbreiding had plaats door aankoop van een particuliere bibliotheek van plusminus 1200 deelen (grootendeels romanlectuur). Verder stonden het Algemeen Nederlandsch Verbond en de Theosophische Vereeniging geheel of gedeeltelijk hun bibliotheken af, zoodat bij de opening de boekerij uit ongeveer 5.000 delen bestond. Door schenkingen van kleine, soms van ook grootere collecties en door geregelde aankoopen breidde de Bibliotheek zich gestadig uit.
Voor de Leeszaal stonden de directies der plaatselijke dagbladen en van de “Locomotief” gratis abonnementen af. Verder abonneerde de Vereeniging zich op eenige belangrijke periodieken en geïllustreerde tijdschriften, terwijl andere week- en maandbladen gratis werden toegezonden. [...]
Nadat het bestuur van de Vereeniging tevergeefs op zoek was geweest naar geschikte lokaliteiten, besloot het in 1928 op Ketabang een terrein te koopen aan den Ondomohenweg, gelegen schuin tegenover het Raadhuis. Leeszaal en Bibliotheek zouden een eigen “home” krijgen.
De financieele positie der Vereeniging stond echter niet toe den bouw geheel uit eigen middelen te bekostigen. Men moest trachten om een hypotheek te vestigen. Dit lukte, doch de eisch werd gesteld, dat het gebouw ook voor andere doeleinden zou zijn te bezigen. Hierdoor werd de architect in zijn plannen beperkt.
Niettegenstaande deze belemmering verrees een gebouw, dat aan redelijke eischen voldeed. Het bevat twee groote zalen. Een daarvan werd door een houten afscheiding verdeeld in een wachtlokaal en in een ruimte voor de uitleening, de administratie en de boekbinderij. De andere zaal werd ingericht als leeszaal, welke plaats bood voor een 30 tot 40-tal bezoekers. Achter deze zaal ligt een zeer ruime opslagplaats voor de boeken.
Nadat het eigen gebouw in September 1929 was betrokken, moest de Vereeniging zich wederom gedeeltelijk een nieuwe ledenkring scheppen, omdat een aantal leden den afstand van hun woning naar de bibliotheek te groot vond. Langzamerhand werden echter weer nieuwe leden geworven. Oud-leden, die waarschijnlijk hun lectuur misten, werden wederom lid. Het aantal uitgeleende boeken steeg, na een kortstondige daling, voortdurend; het bereikte in 1931 zelfs het recordcijfer van 77.651 deelen. [...]
In September 1931 werd een afzonderlijke kinderbibliotheek gesticht, waarvoor de contributie f 0,35 per maand bedraagt, recht gevend op twee kinderboeken per week (in de vacantie vier). Ook deze stichting had succes en toonde levensvatbaarheid te bezitten. Het blijft echter een moeilijkheid om voor voldoende geregelde aanvulling te zorgen.
De groote aanwas van boekwerken der hoofdbibliotheek maakte het uitgeven van nieuwe catalogi noodzakelijk. Bij de samenstelling daarvan werd van het beginsel uitgegaan de naam- en titellijsten in afdeelingen uit te geven, zoodat de leden niet steeds een completen catalogus zouden behoeven aan te schaffen.
Opgezet op wetenschappelijke basis volgens Dewey’s decimaal-systeem, waardoor men een beter overzicht kreeg, verschenen reeds de catalogi voor de afdeelingen “Letterkunde” (met supplement), “Geschiedenis, Land- en Volkenkunde” en “Sociologie”; die voor andere afdeelingen zijn nog in bewerking. [...]
Er werden uitgeleend in:
| Jaar | Wetenschappelijke werken |
Bellettristische werken |
Totaal | Jaar | Wetenschappelijke werken |
Bellettristische werken |
Totaal | |||
| 1922 | 31.978 | 1927 | 5.926 | 34.453 | 40.379 | |||||
| 1923 | 28.009 | 1928 | 6.496 | 48.836 | 55.305 | |||||
| 1924 | 624 | 24.865 | 25.489 | 1929 | 5.477 | 45.779 | 51.256 | |||
| 1925 | 1.303 | 25.565 | 26.868 | 1930 | 5.527 | 56.147 | 61.674 | |||
| 1926 | 4.616 | 29.239 | 33.855 | 1931 | 7.665 | 69.986 *) | 77.651 |
*) Inclusief de uitgeleende kinderboeken in de vier maanden van het bestaan der Kinderbibliotheek (3.792 dln.).
Dat ook de Leeszaal de belangstelling van het publiek heeft getrokken, moge uit de navolgende cijfers blijken:
| Jaar | Aantal bezoekers | Jaar | Aantal bezoekers |
| 1922 | 4.891 | 1927 | 13.525 |
| 1923 | 6.603 | 1928 | 14.595 |
| 1924 | 7.154 | 1929 | 12.435 |
| 1925 | 7.867 | 1930 | 11.195 |
| 1926 | 9.468 | 1931 | 15.470 |
Nieuw Soerabaia, 354, 355
[Surabaya 2 – Meisjes-weeshuis]
In de periode na 1900 hebben de predikanten ook hier ter steede zich meer en meer moeten terugtrekken van allerlei maatschappelijk werk om zich te bepalen tot geestelijken arbeid. [...]
Ook de kerkeraad heeft gevoeld, dat specialisatie noodzakelijk was, want het Protestantsche Meisjesweeshuis (opgericht 1835) was in den beginne geheel onder zijn beheer, maar de beslommeringen daaraan verbonden werden dusdanig omvangrijk, dat de kerkeraad in 1866 een geheel eigen, zelfstandig bestuur instelde.
Zoo werd hijzelf ontheven van de zorg voor die onnoemelijk vele kleinigheden, welke bij zulk een inrichting zich voordoen. Doordat de benoeming der bestuursleden bij den kerkeraad bleef berusten, alsmede de supervisie over de financiën, is er een nauwe band blijven bestaan tussschen Protestantsche Kerk en Meisjesweeshuis.
Nieuw Soerabaia, 357
De zending onder de Javanen in Soerabaia, ongeveer in het midden der vorige eeuw uitgegaan van de kerk, werd na korten tijd overgenomen door het Nederlandsch Zendeling Genootschap. Dit had zijn centrum in Modjowarno. Van hier uit bezocht de zendeling o.m. de “post” Soerabaia. De toenemende belangstelling blijkt uit het feit, dat een eigen kerk werd gesticht aan de Viaductstraat.
Nieuw Soerabaia, 357-358
De oude stadskerk op den hoek van de Heerenstraat en het Willemsplein (waar nu het gebouw van de Internatio prijkt) en ook de pastorie, welke daarnaast heeft gestaan, werden bouwvallig. [...] Toen onderhandsche aanbiedingen kwamen om die terreinen te koopen, heeft de kerkeraad in menige vergadering beraadslaagd. Noode kon men scheiden van de plek waar velen van ouder op kind in tijden van vreugde en van leed als gemeente Gods aangezicht hadden gezocht. De hoop echter, om van de opbrengst twee kerken te kunnen bouwen, één in de bovenstad en één meer in het centrum, benevens de overweging dat deze oude kerk door het verloop van de bevolking in de richting van de bovenstad hoe langer hoe meer buiten het centrum zou komen te staan, deed in 1917 de kerkeraad besluiten tot verkoop.
Voor de centrale nieuwe kerk werd grond gezocht op Goebeng, Genteng, Ketabang en elders. Vrij onverwachts werd de hand gelegd op een terrein aan Boeboetan. 29 Juni 1920 kon de eerste steen gelegd worden, waarbij Ds. J.M. Coops het woord voerde. 24 December 1922 had de inwijding plaats. De moeilijkheden bij den bouw en daarna zijn vele geweest. [...]
Van de oude stadskerk was weinig meer de moeite van het meenemen waard. Het wapenbord en de grafzerk van den stichter vonden piëteitshalve natuurlijk een plaats in het nieuwe gebouw.
Nieuw Soerabaia, 360
Deze kerk, gebouwd in de jaren 1920 en ’21 door het architectenbureau Rijksen en Estourgie, werd in gebruik genomen op Zondag 26 Juni 1921, met een predikatie door den consulent dezer kerk, Ds. D. Bakker, docent aan de opleidingsschool te Djokja. Vroeger kwam de gemeente samen in het kerkgebouw aan de Djoharlaan, welk kerkgebouw en vooral de plaats waar het gebouw gevestigd was, langzamerhand niet meer geschikt was om geregeld en rustig samen te komen. De bouw van het viaduct, alsmede andere omstandigheden in de naaste omgeving, maakten het op den duur niet meer mogelijk rustig te vergaderen, zoodat mede in verband met de uitbreiding van Soerabaia naar het Zuiden door den kerkeraad werd besloten het nieuwe kerkgebouw te bouwen in de toenmalige “bovenstad”.
Nieuw Soerabaia, 362-363
[Surabaya 4 – Coenboulevard]
[Surabaya 4 – Vincentius]
De benoeming van Pastoor F.W.M.J. Fleerakkers tot hoofdpastoor in datzelfde jaar 1909 was voor de Katholieke gemeente van beteekenis. In 1911, een tiental jaren slechts na de inwijding der groote kerk op Kepandjen, maakte hij het idee levendig om maar spoedig te streven naar een nieuwe kerk in de zg. bovenstad.
Een terrein, groot 2.633 m², gelegen op den hoek van Kaliasin en Embong Woengoe, werd in Mei 1911 aangekocht. De kerk kreeg vier huizen in eigendom, maar, zooals het meer gebeurt, werd ook hier het spreekwoord bewaarheid: Huizen zijn kruizen! Veel onaangenaamheden en verliezen ontstonden door wanbetaling van enkele huurders.
Intusschen werd uitgezien naar een ander stuk grond, dat nog beter was gelegen en wel aan de overzijde op Tegalsari, waar later de voormalige Sociëteit Concordia haar tenten heeft opgeslagen. Het ijverige bestuurslid van het hulpfonds van den H. Vincentius à Paulo, de heer F. Geelen, legde namens het kerkbestuur beslag op dien grond, voor den prijs van f 23.000.--, terwijl de huizen Embong Wongoe als bron van inkomsten voor de Kerk behouden bleven.
Steeds meer bleek Soerabaia’s Hoofdpastoor ook een gelukkige financier te zijn, die van de gunstige tijdsomstandigheden zeer handig partij wist te trekken. Van 1914 af werden vele vergaderingen vooral besteed aan financieele besprekingen, teneinde te geraken tot den bouw van een nieuwe kerk.
De volgende jaren brachten de hoogconjunctuur. Daarvan dacht de R.K. gemeente ook te mogen profiteeren. Eerst werd besloten tot den verkoop der gronden op Tegalsari en tot aankoop van een ander perceel aan den Anita (thans: Coen)-Boulevard, terwijl bovendien werd aangeraden om uit te kijken naar een groot en geschikt terrein voor een R.K. Ziekenhuis.
Het moet erkend worden, dat de transacties in die weelderige tijden voor het Kerkbestuur buitengewoon gunstig en voordeelig uitkwamen. In de vergadering van 11 Februari 1919 werd een ernstig voornemen besproken: het aankoopen van een terrein bestaande uit twee perceelen, het eene gelegen aan den Anita-Boulevard, het andere aan de Van den Boschlaan, samen groot 7.200 m². Tijdens de vergadering van 30 Maart 1919 bleek dat die grondaankoop voor kerkbouw reeds een voldongen feit was.
Ingevolge besluiten en volmachten der vergadering van 6 Juni 1919 werd in October d.a.v. een groot terrein aan den Reinierszboulevard van de Oost-Java Stoomtram Mij gekocht tegen de prijs van f 59.200.--. Deze grond werd bestemd voor den bouw van een R.K. Ziekenhuis.
In December 1919 werd het terrein op Tegalsari van de hand gedaan aan de Sociëteit Concordia voor een som van f 132.360.-- Ook de huizen en erven aan Embong Woengoe werden voor een bedrag van f 125.000.— aan de Bouwmaatschappij “Kali Woengoe” verkocht. Dit geschiedde op 15 April 1920.
De Katholieke gemeente stond wederom klaar om den bouw van een nieuwe kerk, thans in de bovenstad, te entameren. Plannen werden ontworpen door het Bureau Hulswit-Fermont, doch besloten werd het werk in eigen beheer te nemen. De uitvoering van het bouwwerk werd opgedragen aan den heer M.H. Voets. Op 11 Augustus 1920 had de eerste steenlegging der nieuwe kerk plaats en nog geen jaar nadien, medio Juli 1921. Werden kerk en pastorie door den bouwer aan Kerk en Armbestuur opgeleverd. Op 31 Juli 1921 had, in tegenwoordigheid van alle autoriteiten de inwijding met groote plechtigheid plaats. Zij werd verricht door Z.D.H. Monseigneur S. Luypen S.J., Apostolisch Vicaris van Batavia.
Nieuw Soerabaia, 365
[Surabaya 4 – Broederschool]
[Surabaya 4 – Zusterscholen]
Tien jaren later, in 1923, werd een nieuwe Broederschool geopend in de statige gebouwen aan den Anita-boulevard. Bijna gelijktijdig (nl. in 1922) was een deel der Zusterschool van Kepandjen naar den Koepang-boulevard verhuisd. Daar was overgebracht de Meisjes-H.B.S., evenals de Kweekschool voor Onderwijzeressen; er werd voorts een Lagere Meisjesschool met Fröbelschool geopend.
Resident J. van Aalst (1913-’18) constateerde als volgt den groei der Zusterschool: “Den 3en November 1863 had de opening plaats der eerste school der Zusters met slechts 21 leerlingen. Dit aantal is thans (1913) gestegen tot 240. In 1907 werd de tweede school geopend met 7 leerlingen; ook dit aantal is thans geworden tot 240. In die jaren hebben in het geheel 95 Zusters aan de onderwijsinrichting gearbeid, van wie 31 te midden van haar arbeid zijn overleden. Op de eerste school zijn in de registers ingeschreven 4.000 leerlingen, op de tweede ruim 2.000 leerlingen.”
Het groote werk werd in 1923 door 43 Zusters trouw voortgezet voor ruim 800 leerlingen, die op dat tijdstip de Lagere scholen en de andere inrichtingen der Zusters bezochten.
Nieuw Soerabaia, 366
Terugkeerend tot 1925, vallen twee gebeurtenissen van beteekenis te memoreeren: in de eerste plaats de opening van de Katholieke Mulo-school der Broeders aan den Anita-Boulevard en ten tweede de oprichting van de eerste Katholieke Hollandsch-Inlandsche Jongensschool te Wonokromo. Verder valt voor November 1925 nog aan te stippen de verhuizing der Broeders naar hun nieuw klooster en naar de groote school aan den Anita-Boulevard. Einde 1925 bracht een onprettige verrassing. Het bleek, dat groote restauratiewerken aan de H. Hart Kerk noodig waren geworden; zij werden in 1926 uitgevoerd.
Nieuw Soerabaia, 369
[Surabaya 4 – Maconnieke Loge]
De co-maçonnieke Loge “St. Germain”. De eerste steen van het gebouw werd gelegd op 3 Aug. 1929 door den Z.V. Br. C. W. Leadbeater. De inwijding had plaats op 23 Augustus 1930 door den V. Br. A. G. Vreede, gemachtigde van den Opperraad voor Ned.-Indië.
Nieuw Soerabaia, 369a
[Surabaya 4 – Vrije Katholieke Kerk]
Het kerkgebouw der Vrije Katholieke Gemeente ligt in een rustgevende sfeer en werd een tiental jaren geleden gebouwd door de Nedam, volgens ontwerp van Job en Sprey,en op 9 Mei 1926 ingewijd door de toenmaligen regionairen Bisschop van Ned.-Indië Mgr. J.L. Mazel.
Nieuw Soerabaia, 385-386
Film werd hier het eerst ingevoerd door een Britsch-Indiër, een zekeren Joessoef, die in 1905 en ’06 met een zeildoeksche tent, een simpel projectie-apparaat en een serie korte “trilbeelden” van plaats tot plaats door den Indischen archipel trok. Veel is er van den man niet te vertellen. Zijn “gambar idoep” (levende beelden = bioscoop), welke gevestigd was onder een grooten djoewetboom op het terrein langs de tegenwoordige “hooge baan” [spoordijk], ten Noorden van het gebouw van den Raad van Justitie, wekte iederen avond de groote belangstelling van de ingezeten, vooral van de Inheemschen. De oud-Soerabaiaan C.J. Umbgrove wist me te vertellen, dat de Britsch-Indiër de eerste, misschien ook wel de eenige opnamen van den Japansch-Russischen oorlog vertoonde.
Na hem kwam Salzwedel, die met Etty samendeed en op de zelfde plaats in een bamboeloods zijn rolprenten afdraaide. Lang heeft dit niet geduurd. Het compagnonschap werd ontbonden. Salzwedel vertrok naar Semarang en werd opgevolgd, eerst door Johannes, later door Vardon.
Nieuw Soerabaia, 386
[Surabaya 2 – Bierhal]
[Surabaya 2 – Bültzinglöwenplein]
Onderwijl was Umbgrove in een zinken loods – er zat climax in deze wijze van behuizing der filmondernemingen – de Oost-Java Bioscoop begonnen. Die loods, waarnaast na eenigen tijd de Sirene-Bioscoop verrees, stond op een terrein, gelegen tegenover het gebouw van den Raad van Justitie, waar nu het Gouverneurskantoor ligt. Daar werden de eerste Asta Nielsen-films vertoond, die het publiek prachtig vond.
Umbgrove maakte zulke goede zaken, dat hij besloot, mede in verband met de ondervonden moeilijkheden bij den inhuur van den gouvernementsgrond, om een permanent theater te stichten. Hij koos daartoe de Bierhal van Oei Moo Liem uit, gelegen aan het Bultzinglöwenplein. In 1913 werd in het geheel gerestaureerde gebouw de Oost-Java Bioscoop gevestigd.
Het theater, dat groot, ruim en luchtig was en een goed gebouwd tooneel bezat, viel bij het publiek bijzonder in den smaak. Hoe groot het wel was, kan men opmaken uit het feit, dat er 1001 zitplaatsen in waren. Behalve de filmvertooningen werden er o.m. ook variété- en operetteopvoeringen gegeven. Het Duitsch-Indische Operettegezelschap, dat in 1914 voor de Koloniale Tentoonstelling te Semarang uitgekomen en hier was blijven hangen, vierde er triomfen. [...]
In 1918 trof den eigenaar een groote ramp. Het geheele gebouw brandde uit. Meer dan 100.000 meters film gingen verloren. Dat was het einde van de Oost-Java Bioscoop, doch spoedig verrezen weer nieuwe theaters.
Nieuw Soerabaia, 388
Een ander soort vermaaksgelegenheid, die men hier in de vorige eeuw niet kende, is de dancing. Gedanst werd er ook vroeger veel, maar slechts in den intiemen kring van het huisgezin of in de sociëteiten. De eerste werkelijke dancing werd hier pas medio 1923 geopend. De promotors van de “Cercle Artistique” – zoo heette die dancing – waren de veelzijdige Dick van Driest en mevr. J le Rutte.
Na dien heeft Soerabaia nog vele andere dancings zien verschijnen en verdwijnen. De voornaamste zijn wel geweest: “Hollywood”, “Gaieté”, “Cercle Intime”, “Chanteclair Club” en niet te vergeten het cabaret “Moulin Rouge” annex dancing “Florida”, waar “Rooie Sien” met krachtige hand regeerde en men zijn geld en huwelijksgeluk vlot kon verliezen. Sommige van die inrichtingen beconcurreerden elkaar fel, vinnig, lang niet altijd op eerlijke wijze. Kapitalen werden verspild, die voor nuttiger doeleinden besteed hadden kunnen worden. Tegenwoordig is de “Cercle Hellendoorn”, die een tweetal dancings exploiteert, oppermachtig.
Nieuw Soerabaia, 388-389
[Surabaya 2 – Indische Courant]
“Der Dritte im Bunde” is de radio. Zij bezit een interessante voorgeschiedenis, die omstreeks 1921 aanvangt. In dien tijd was de liefhebberij in Indië voor de radio te Soerabaia het sterkst ontwikkeld. Voorlichting op het gebied der radio bestond er nagenoeg niet, zoodat het begrijpelijk is, dat de amateurs er behoefte aan hadden om hun ervaringen en gedachten uit te wisselen. Dit kon het beste geschieden in vereenigingsverband en zoo ontstond de Ned.-Indische Vereeniging voor Radiotelegrafie (N.I.V.v.R.). De moeilijkheden, welke de amateurs hadden te overwinnen waren legio. Slechts zij die over een groote dosis energie beschikten en volharding aan handigheid paarden konden in hun liefhebberij geheel opgaan. Onderdeelen kon men nog niet koopen, zoodat men afstemcondensatoren, transformatoren e.d. zelf moest maken. De eerste lampen welke de amateurs in handen kregen, waren afkomstig van radio-installaties van schepen en van de Marine. Later werden zij door Radio-Holland bij Akiz verkrijgbaar gesteld. In 1922 ontstond hier de eerste radiozaak in Indië, nl. De N.V. Electrotechnisch Verkoopkantoor (Elveka). Het werd toen voor de zend-amateurs reeds heel wat gemakkelijker om hun eigen toestellen te bouwen.
Behalve op technische stuitte men spoedig ook op juridische moeilijkheden. Er bestond nl. een luisterverbod, waarbij het verboden was, een radio-ontvangtoestel te bezitten. In het eerste nummer van het op 15 November 1923 verschenen maandblaadje “Onze Antenne” der N.I.V.v.R. werd dit verbod becritiseerd. In samenwerking met de Soerabaiasche dagbladpers en de Handelsvereeniging werd al het mogelijke in het werk gesteld om het opgeheven te krijgen. Voor dit doel werd zelfs een deputatie naar den Gouverneur-Generaal gezonden.
Het resultaat der actie was dat er een testcase werd ingesteld. H.J. de Ruyter, mededirecteur van de N.V. “De Indische Courant”, werd op Donderdag 23 September 1923 voor den Raad van Justitie gedagvaard. Hem werd ten laste gelegd: “het aanleggen van een telegraaf of telefoon, waarbij de toestellen op de eindpunten niet onderling door draden of geleidingen zijn verbonden”. “De Indische Courant” ving namelijk in die dagen (buiten “Aneta” om) de door het station Nauen uitgezonden persberichten op en publiceerde ze. Het dagblad werd tot een boetebetaling van f 100.- veroordeeld, terwijl het in beslag genomen toestel werd vrijgegeven.
In hoger beroep werd de boete teruggebracht op f 25.- en bepaald, dat zij was opgelegd wijl er door den P.T.T.-dienst geen vergunning was verleend. Een nieuwe actie werd ingezet om die vergunning te verkrijgen.. De eerste werd officieel in 1925 verstrekt tegen een retributie van f 8.- ’s jaars.
Onderwijl had de N.I.V.v..R. een propagandacampagne ingezet. Op het jaarmarktterrein werd in 1923 met toestemming van den Gouverneur-Generaal een zend- en ontvangstation opgesteld. In het volgend jaar werd het eerste telefoniezendertje gebouwd en in 1925 voor de eerste maal eenigszins genietbare muziek uitgezonden.
Nieuw Soerabaia, 392-393
Een naslagwerk blijft echter een naslagwerk en daarom, althans door ”de groote massa”, veelal ongelezen. Tijdens de samenstelling van “Nieuw Soerabaia” werd begin 1933 een organisatie in het leven geroepen (nl. Het Stedelijk Historisch Museum, afgekort: Stehimu), welke zich tot taak stelt om op een algemeen begrijpelijke wijze te bevorderen “de kennis omtrent de geschiedenis van de stad Soerabaia in den ruimsten zin des woords”, of korter en populairder gezegd om een plaatselijk bewustzijn aan te kweken. In 1934 werd het Provinciaal Museum Oost-Java (Promu) opgericht, dat, voortbouwende op de basis van het Stehimu, een veel grooter gebiedsdeel omvat. Beide museumvereenigingen zullen worden samengesmolten. (En dan misschien een anderen naam krijgen, aangezien het woord “Museum” bij velen verkeerde gedachten-associaties wekt.)
Een van de middelen, welke de Vereenigingen ten dienste staan is het Museum, het blijvende, toonbare gedeelte, waaraan de instellingen haar namen ontlenen.
Op het groote belang van een goed ontwikkeld museumwezen behoef ik hier niet nader te wijzen. Dit is bekend. Men kan er zijn geschiedenis, zijn zeden en gewoonten en tradities mee vastleggen. Verder kan een modern-ingericht en efficiënt-beheerd museum – mits men het als middel niet als doel beschouwd – een belangrijk en waardevol hulpmiddel zijn o.a. voor het Onderwijs, voor het stimuleeren van het binnenlandsch en buitenlandsch toerisme en voor de bevordering van Inheemsche kunstnijverheid. [...]
Op deze grondslagen zijn het Stehimu en het Promu opgericht. Voor het Stehimu diende de collectie foto’s, kaarten, teekeningen en enkele voorwerpen, welke voor “O.S.” [Oud Surabaia] en “N.S.” [Nieuw Soerabaia] werden bijeengebracht, als kernverzameling. De verzameling is inmiddels sterk uitgegroeid en ondergebracht in twee ruime lokaliteiten van het voormalige “Concordia”-gebouw op Tegalsari. Plannen bestaan om op een door het Gouvernement aan de vereenigingen in bruikleen afgestaan terrein op Simpang, gelegen naast de Gouverneurswoning, een permanent museum op te trekken.