Jakarta 1 – Havenkanaal - Kali Besar

Op een Portugese landkaart uit het begin van de zestiende eeuw heet het kustdorp Sunda Kelapa, Kokosnoten-Sunda.
[Haasse – Krassen op een rots, 45-46] 
Met de komst van de Hollanders verandert de ‘landkaart’ echter wezenlijk: Er wordt een fort gebouwd en vervolgens een kasteel. [Oud Batavia I, 44, 45] Er wordt een begin gemaakt met de aanleg van een nieuwe stad. [Oud Batavia I, 46-47] 
En die stad is na 26 jaar gereed. [Oud Batavia I, 91-92] en [Oud Batavia I, bijlage].

De reede van Batavia omstreeks 1850. ↑

De reede van Batavia wordt nog altijd met regt voor eene der beste ligplaatsen der wereld gehouden. Zij is wel is waar van het Noord-west tot Oost-noord-oost open, doch door zeventien eilandjes van onderscheidene grootte gedekt zijnde, kunnen er ten minste twaalf honderd schepen eene veilige ankerplaats vinden.
[Olivier – Tafereelen I, 27-30] 

De schippers, elkaar met bedrukte ogen aankijkend, lieten op staande voet leden van hun bemanning aan boord komen om ons naar Batavia te brengen, waar wij op 3 februari 1700 aankwamen met achttien soldaten, zeven gezonde matrozen en vijfentachtig zieken. De rest van 286 was al dood, waaruit kan worden opgemaakt wat ons was overkomen.
[Van der Haeghe in: Omstreden Paradijs, 47-48] 

Op 11 oktober hadden wij ‘s avonds en ‘s nachts in Batavia zwaar onweer met donder en bliksem. In de stad werd geen schade veroorzaakt, maar op de rede sloeg ‘s avonds om acht uur de bliksem in een schip, de Admiraal de Ruiter genaamd.
[Stavorius in: Omstreden Paradijs, 54-55] 

Aldus kwamen wij zonder eenige verdere ramp, ook zonder eenen doode, of eenig geschil met iemand gehad te hebben, na eene zeer vermakelijke reis, op Zondag den 30 December 1685, ‘s morgens onder kerktijd op Batavia’s reede ten anker, alwaar ik mij eerst naar ‘t huis van den Eerw. Ds. Theodorus Zas, Nederduitsch predikant, begaf,
[Valentijn in: Oost-Indische inkt, 25-27] 

De lucht stond smerig; van het land was niets te zien, dan de dof groene kustzoom, en er blies over de troebele Java-zee een stevige noordooster, kostelijk om mee uit te zeilen, maar een rakker om er bij te liggen schommelen op Batavia’s opene reede. Niets verklaarbaarder dus, dan dat kapitein Merkes – van het barkschip Cornelia, welks passagier ik was voor de thuisreis – teekenen van baloorigheid begon te geven, en, na herhaald uitkijken en heen en weer loopen, eindelijk zijnen eersten stuurman gelastte de lappen bij te zetten en het anker te lichten.
[Nievelt – Onder de palmen, 37-39] 

En, toen we nu de reede van Batavia naderden, kwamen tal van inlandsche bootjes naar het schip geroeid; ze schoten van tusschen de eilandjes tevoorschijn, en doken van uit de schaduwen der groene kusten op als watervogels.
[De Wit – Java, 3-4] 

Daar ik mij voor het eerst in een tropisch land bevond, en men mij in Europa nadrukkelijk tegen het gebruik van veel ooft in Indië gewaarschuwd had, was ik huiverig om gebruik te maken van de heerlijke vruchten, welke mij, nog eer wij aangeland waren, door de kadraaijers in overvloed werden aangeboden.
[Olivier – Tafereelen II, 140-141] 

De gewoonte om aan boord te komen bij vertrek of aankomst der schepen van de groote vaart, dateert reeds van 1632.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 21-22] 

Zij zouden haar afhalen van boord. Op het kleine bootje, dat naar de open reede voer, waar de groote stoomers moeten ankeren, ontmoetten zij van Herwijnen, minder hooghartig en met erger omlaag hangende knevels, haarlokken en schouders dan ooit te voren.
[Daum – Hoe hij Raad van Indië werd, 243] 

Eind van de Kanaalweg.

Langs het Havenkanaal naar het cafétje aan zee, waar we koffie dronken. Itih houdt van de zee en ze kende al die plaatsen. Het aquarium was gesloten, tot haar spijt.
[Walraven – Brieven, 855-856]
18-4-43 Met Erika naar 'Zeezicht', maar we worden teruggestuurd door een politiepost die in een warong zit opgesteld aan 't 'jaagpad' langs ’t kanaal met de boodschap dat Europeanen niet meer de zee mogen zien.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 203] 

Een meer duurzaam gedenkteeken der herstellende regering van den Baron van der Capellen, is het fraaije en tot op een aanmerkelijken afstand in zee uitloopende havenhoofd, uit dubbele reijen zware palen van djatiehout, tusschen welke de breede ruimten met groote klipsteenen zijn opgevuld.
[Olivier – Tafereelen I, 33-35] 

In de loop der eeuwen zijn de havenhoofden steeds verlengd. [Oud Batavia I, 237] 

Aan het uiterste eind van het jaagpad brandde een groot vuur op het zand. Het bleek een Japanse lijkverbranding! Een hoofdagent van politie waakte erbij als vertegenwoordiger van het Gezag, en de vrienden en familieleden van de overledene zaten in het cafeetje en dronken limonade en koffie, onophoudelijk druk pratende.
[Walraven – Eendagsvliegen, 293] 

Lang voordat Tandjong Priok het punt werd, waar de nieuwelingen uit het oude Europa voor ’t eerst den voet op Indischen bodem zetten, was de z.g. Kleine Boom de plek waar zij debarkeerden, wanneer na een maandenlange reis de sloep hen van het zeilschip naar den wal had gebracht.
Die plek heette zoo naar de afsluiting van het kanaal tusschen de stad en de reede door middel van een zwaren paal of boom, op de uren waarin geene vaartuigen in of uit mochten varen. In later tijd verdween zoowel die wacht als de afsluiting in de rivier; de namen Kleine Boom en Groote Boom bleven alleen behouden. [Indië geïllustreerd weekblad-9, 175] 

Aan de regterhand van de trekvaart ziet men het tolkantoor, in de wandeling de Boom genoemd, en van hier komt men in weinige minuten aan de Werf, en in de stad Batavia.
[Olivier – Tafereelen I, 39-40, 41] 

De beide roeyers heffen hunne riemen op en doen de prauw bij den Boom aandrijven. Weinige minuten later staat Mr. Alexander Wierincx op den vasten bodem van Batavia. De nederlandsche douane nadert schielijk en vraagt of er ook pistolen, geweren en kruid in zijn bagaadje zijn aan te geven.
[Ten Brink – Oost-Indische dames en heeren I, 3-4] 

“Juist, meneer Ruytenburg! Gaat u ook familie afhalen?"
“Een broer van mijn vriend Van Spranckhuyzen en eene nieuwe goevernante!"
Onder dit gesprek waren de beide heeren over de loopplank aan boord van den stoomer gekomen. Oogenblikkelijk daarop werd het sein tot de afreis gegeven en beroerden de raderen het bruine slijkwater van ’t kanaal, ’t welk den trotschen naam van Haven draagt.
[Ten Brink – Oost-Indische dames en heeren I, 172-174] 

De kleine bootjes waarmee we aan land werden gezet, slingerden hevig op de golven. De kade vol drukte van koelies en wuivende, wachtende mensen zinderde van de hitte. Het licht deed pijn aan mijn ogen. Twee sterke handen trokken mij op de kade en ik stond tegenover de man met de tintelende lichtblauwe ogen. Ik weet tot op de dag van vandaag wat toen door mij heen ging, en dat ik nooit anders zal kunnen omschrijven dan als een schok van herkenning. ‘Laat mij u helpen’, zei hij.
[Noordervliet – Tine, 35-37] 

Maar de kleine stoomer was tot den Boom genaderd en Henriëtte had onwillekeurig het oog gevestigd op de vreemde vaartuigen, die in de haven lagen, op de zonderlinge steenen schuur met bijgebouwen, waarvan de heer Ruytenburg haar thans verhaalde, dat daar de nederlandsche douane gewoonlijk de bagaadje der reizigers uit Europa onderzocht.
[Ten Brink – Oost-Indische dames en heeren I, 176-178] 

Papa en mama waren aan den Boom met het rijtuig. De vreugde was groot, maar werd getemperd door de vreeselijke drukte met het lossen van koffers en kisten, en vooral met het aan den wal brengen van Bop, die haast niet te regeeren was.
[Daum – Hoe hij Raad van Indië werd, 68-69] 

Te Batavia moest de oude Bruce in een draagstoel naar de wal. Onwillekeurig keek Lena in die vreemde omgeving eens rond en het verheugde haar een bekend gezicht te zien: dat van George Vermey.
Hij had uit de courant gezien dat de Bruce's met hun neef naar Batavia kwamen met deze boot. Hij had dadelijk het plan gevormd hen af te halen van de Boom en hij stond er bijster vreemd te kijken over de ziekte van de oude heer.
[Daum – Nummer elf, 88-89] 

Het bataljon, waarbij Louis Rivière diende, had een goeden naam. Toen bekend werd, dat het op expeditie zou gaan, maakte ’t bericht sensatie, en toen op den voor ’t ernbarquement bepaalden dag de troepen naar den Boom trokken met de opwekkende militaire muziek aan het hoofd, deed groot en klein, arm en rijk het uitgeleide.
[Daum – Hoe hij Raad van Indië werd, 107-108] 

De “Groote Boom” bij Pasar Ikan, waar tegen het einde der vorige eeuw de passagiers der uit Holland komende zeil- en stoomschepen debarkeerden. Rechts de “Uitkijk” met daaronder de raderboot welke reizigers en lading van de op de reede liggende schepen van en naar den wal vervoerde. [50 Jaar Hotel des Indes, 7] →

Van het Kasteel, “waarvan geen steen meer op den anderen ligt”, zoals De Haan zegt, geeft hij wel een uitgebreide beschrijving. Daarvan is slechts een klein gedeelte overgenomen. [Oud Batavia I, 140-141], [Oud Batavia I, 195-196] 
Toelichting op de plattegrond. [Oud Batavia I, 148] 

In den tijd van den kroniekschrijver ds. François Valentijn (1686–1713) vertoonde dit Kasteel zich ‘zeer hoog van muren’, te naastebij vierkant van vorm, verdedigd door vier bolwerken, alles van koraalsteen opgemetseld.
[Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-1, 41, 42, 47] 
In zijn brief van 19 Maart 1809 schreef Daendels aan de minister van koloniën v.d. Heim, ‘dat het zoolang verwenschte Kasteel van Batavia eindelijk door het Gouvernement-Generaal en alle de daartoe behoorende bureaux en bedienden geheel is verlaten.'
[Indië, geïllustreerd weekblad-7, 797-798] 

Tientallen jaren later liet een van hun zegevierende concurrenten uit de Nederlanden, Pieter Both (de eerste gouverneur-generaal in dienst van de Verenigde Oostindische Compagnie) op een stuk grond bij de riviermonding, dat hij van de plaatselijke vorst verworven had, een als vesting versterkt kantoor neerzetten waar een 'posthouder' de zaken waarnam. Verbouwd, van sterke muren en wachttorens voorzien, werd dit fort tot het Kasteel Batavia, van waaruit in 1621 Jan Pieterszoon Coen het nabijgelegen Yacatra verwoestte.
[Haasse – Krassen op een rots, 46] 

Wij zullen de oude stad gaan zien, ons herinneren Jan Pietersz. Coen, het kasteel Batavia, de energie onzer koop-lieden-voorvaderen, geheel het ‘Westersch effort’ onzer stoere zeevaarders en mannen van de Compagnie.
[Couperus – Oostwaarts, 122] 

Wy ginghen inde stadt, quamen voor ‘t hof (daer de Generael Ian Pietersz. Koen van Hoorn, sijn residentie hiel). Wy vraeghden de hellebaerdiers, of sy wilden vragen of wy eens by de Generael mochten komen, hadden hem te spreecken.
[Bontekoe in: Oost-Indische inkt, 22-24] 

De dag nadat Sara Specx op de slaapkamer van alle staatsdochtertjes (geadopteerde meisjes) in het huis van gouverneur-generaal Jan Pieterszoon Coen door Pieter Cortenhoef was beslapen, heeft de heer Coen mij laten roepen en opgedragen om voor de stoep van zijn huis een schavot te laten oprichten.
[Van den Heuvel in: Omstreden Paradijs, 33-34] 

Toen de V.O.C. zich hier vestigde, was een gevolg dat de oorspronkelijke inheemsche bevolking van Jacatra voor een groot deel de wijk nam, en dat in den Compagniestijd Batavia werd herbevolkt door tal van inkomelingen van buiten.
[Indisch Bouwkundig Tijdschrift-26, 126] 

Maquette van het Kasteel vervaardigt t.b.v. de tentoonstelling ‘Jayakarta – Batavia – Jakarta in kaart’ in het Erasmushuis van de Nederlandse Ambassade in Jakarta in december 1992. De tentoonstelling was samengesteld door Bea Brommer.
Na afloop van de tentoonstelling is de maquette, die gemaakt was door de heer H. van Rotterdam, geschonken aan Museum Bahari.

Boven:
De oostzijde van het Kasteel met links de punt Robijn, in het midden de Wapenkamer en rechts de punt Saphier. Boven Saphier de noordkant van het complex met de Waterpoort.

Links:
Het Kasteel in noordwestelijke richting. Linksboven de achthoekige Kasteelkerk. Daaronder de Procureur Generaal, de Raden van Indië en de Hoofdwacht. Rechts daarvan, met een torentje op het dak, het huis van de G.G. en de Secretarie. Het verhoogde gebouw midden onder is de Pinangpoort, rechts daarvan: het gebouw van de Hellebaardiers. Daarboven en dus rechts van het midden: de Raadzaal. Rechts daarvan o.a. Pakhuizen.
Aan de linker bovenkant: de verbinding met het Speelhuisje, dat in een vijver naast de Ciliwung lag.

Behalve het voor wetenschappelijke onderzoekingen bestemde hoofdgebouw toch, bevindt zich in den ruimen tuin, die bestemd is een kleine hortus botanicus van kustplanten te worden, een tweede gebouw, dat de zeewater-aquaria herbergt. [Het Indische Leven-5, 151] 

Wie hier komt, moet ook het aquarium niet overslaan! Het is maar een klein aquarium, maar het bevat zeer veel moois, en de vissen worden goed verpleegd.
[Walraven – Eendagsvliegen, 290] 
Goddank dat de dikke dame alles overstemt: “Hebt u Pasar Ikan al gezien? O, daar heb je vissen als paradijsvogels! Maar ze moeten bóós gemaakt worden; nou, en toen maakte die man ze boos voor ons en toen werden ze vúúrrood gewoon, vúúr-róód!”
[Perron, du – Verzameld Werk V, 317] 

We vinden een bank in de tuin van ’t Aquarium en hebben toch nog uitzicht op 't water en op de prauwen die met scheefhangende zeilen en bont beschilderd houtwerk binnenkomen.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 203] 

Daarachter staat het eigenlijke, met het front naar de haven gekeerde, hoofdgebouw, waarin het Laboratorium voor wetenschappelijke onderzoekingen zetelt, en waarin we, naast de verschillende werkkamers van het hoofd, Dr. H.C. Delsman, en zijn (thans door de bezuiniging ontbrekende!) assisteten.
[Het Indische Leven-5, 751] 

Nieuwbouw op de plaats van de voormalige Vischveiling Pasar Ikan.
Hier sinds 1846 [Oud Batavia I, 366].… of een oude, beroemde, als de vismarkt in de benedenstad met zijn scherpe zilte geur, waar de warme zeewind en de in vele kramen uitgestalde koraalgewassen, schelpen en gedroogde wieren de herinnering wakker roepen aan het zacht sissende schuim op de witte strandjes van de eilanden in de baai van Djakarta.
[Haasse – Krassen op een rots, 67-68] 

Vandaar naar de Passer Ikan per ‘deleman’(wat een voertuigen toch voor een stad als Batavia), waar we de vischveiling in vollen gang zagen.
[Walraven – Brieven, 855-856] 

Passer 
… dat de Javanen nog bij lange na niet in staat zijn zelf in hun eigen behoeften te voorzien en dat de zeevisscherij een der belangrijkste economische bedrijven is, die door de Javanen ontgonnen zou kunnen worden.
[De Locomotief, 4 Juli 1910] 

De twee aquarellen van Ir. Jobst verdienen bijzondere vermelding vooral het schilderijtje van Pasar Ikan, met de nieuw te bouwen veilingloods is wondermooi van opzet!
[Indisch Bouwkundig Tijdschrift-28, 275] 

In 1832 werd de eigenlijke haven een dood zeekanaal, door de rivier bij den Uitkijk af te dammen en haar meer westelijk een nieuwe uitwatering te geven, de ‘Moera bahroe’. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-9,126] 

Deze nieuwe loop van de Ciliwung, op de foto van het midden naar de linker kant, liep noordelijk van de Uitkijk (naast de huidige Jl Pasar Ikan) via de toen nog bestaande Stads Buitengracht. Op het eind van die gracht boog de waterloop naar het noorden en liep ‘naast’ de huidige Jl Muara Baru naar zee. 

We komen in Pasar Ikan, de oude vissershaven. Met onze toeristenbus hobbelen we over kronkelige zandweggetjes tussen de winkeltjes door, de chauffeur heeft permissie gekregen om deze wijk in te rijden, daarvoor moest hij iets betalen aan een geüniformeerde wachter.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 28b] 

In de haven liggen oeroude vissersboten te stinken in het stinkende water, overal zijn mensen bezig – met het opknappen van hun boten, met het verstellen van netten. Overal zijn mensen bezig – in de winkeltjes, op de hobbelige zandpaden ertussen. Een gemeenschapsleven zoals wij niet meer kennen,
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 199] 

Pasar Ikan doet zijn naam geen eer aan, vis valt er niet te bekennen, die is vermoedelijk al in de ochtenduren verkocht want in deze hitte moet het snel gaan. Wel zijn er nog veel stalletjes in huishoudelijke artikelen, speelgoed, schelpen, touw en andere visserijbenodigdheden.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 209-211] 

In de drooge moesson is er echter noch moeite noch gevaar van de modderbank te duchten. Men ziet er wel eens een kaaiman, zich aan het strand in de zon bakeren, of op eenigen afstand van de rivier op de modderbank zwemmen.
[Olivier – Tafereelen I, 35-36] 

Twee eeuwen vóór Olivier wordt al verhaald over de het ‘ghevaer’ van het ‘wreede ghedierte’ de ‘Cocodril’.
[Van Heemskerck in: De muze van Jan Compagnie, 27-28] 

Wat maakt krokodillen zo angstaanjagend? Het zijn vertegenwoordigers van een soort oer-agressiviteit. Tijgers kunnen in geëigende omstandigheden nog een onschuldige en vertederende indruk maken, maar krokodillen missen dat vermogen. ‘Dadelijk na hunne geboorte ijlen zij naar ‘t water,’ las ik in de Encyclopaedíe van Nederlandsch-Indië. ‘Reeds bij het verlaten der schaal bijten zij woedend om zich heen.’
[Kousbroek – Wonderen, 64-65] 

Zij maken vooral het moerasland rondom de monding der Kali Betawi onveilig; men kan ze er soms zien liggen, half in het water en half op een modderbank, hunne kwaadaardige oogjes blinkende in het zonlicht, en hunne ontzaglijke kaken opengesperd, zoodat men het heldere geel van de keel kan onderscheiden. Daar wachten ze op krengen van verdronken dieren en op allen verderen afval, die de rivier komt afdrijven.
[De Wit – Java, 170-172] 

Aan de aanlegplaats achter den Uitkijk in de benedenstad lagen de prauwen, versierd en voorzien van tafels en stoelen, alsmede het stoomsloepje dat de prauwen op sleeptouw zou nemen. De onderhavenmeester was belast met de leiding van den tocht.
Stipt op tijd verscheen de Aartshertog in gezelschap van den resident, den assistent-resident voor politie, den Oostenrijkschen consul Mr. Fock aan den kreek, dicht bij de monding van de Moeara Baroe, die door de goede zorgen van het Bestuur in een wildrijk jachtterrein was herschapen!
Z.K.H. doodde acht krokodillen, die successievelijk op het droge werden gehaald en later in een prauw meegevoerd.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 118-119, 120] 

Naar de vloedbossen, voorbij de Pasar Ikan, op een Zondag of in de vacantie; tussen de bleke stammetjes door zagen wij de zee schitteren, er hing een sterke moerasgeur en de wind voerde van de vismarkt achter ons een stank van trassi en ikan kering aan. Het was er broeierig en vol met muggen, dichter bij zee bewogen kleine krabben in de modder tussen de boomwortels. De plek was niet gunstig voor het voeren van amoureuze of diepzinnige gesprekken, maar lag tenminste een eind buiten de bewoonde wereld.
[Haasse – Zelfportret als legkaart, 125-126], [Haasse – Krassen op een rots, 17] 

Soekarno is met een motorprauw uit Palembang in Batavia aangekomen. Zijn vriend Hatta had gezorgd, dat zijn komst bekend was geworden, zoodat duizenden menschen naar Pasar Ikan gingen om hem te verwelkomen.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 18] 

Hoenderpasarbrug.

Oostelijk van de brug lag de Hoenderpasar. [Oud Batavia I, 361] [1937] Inmiddels heeft het Gemeente-Bestuur van Batavia besloten de eenige oud-Hollandsche dubbele houten ophaalbrug, die over de Kali-Besar nog aanwezig is, af te breken. [Locale Techniek-6-1, 6] 
In dat zelfde jaar werd, o.a. met steun van de gemeente, de Stichting ‘Oud-Batavia’ opgericht. Groote sympathie der burgerij met het werk der Stichting bleek tijdens de behandeling door den Gemeenteraad van het plan om de Hoenderpasarbrug te herstellen. [Locale Techniek-7-3, 73] 

Ga naar het oude Djacatra bij Batavia, waar de groote stadspoort, de ouderwetsche bruggen, het dicht daarbij gelegen ‘kasteel van Batavia’, aan uw geestesoog de krachtige breedgekraagde ‘poorters tot Amsterdam’ voortooveren.
[Kooij-van Zeggelen – De Hollandsche Vrouw in Indië, 58-59] 

… gevoel ik spijt, als ik bedenk, dat bij mijn komst in dit land Pantjoeran nog niet gedempt moet zijn geweest, en ‘het rondeel’ nog op Glodok bestond, en dat ik daar niet aandachtig naar heb gekeken. Dat er meer ophaalbruggen waren in dien tijd dan alleen de Hoenderpasserbrug, en dat ik, komende uit een land vol ophaalbruggen, daar onverschillig aan ben voorbijgegaan.
[Walraven – Eendagsvliegen, 297] 

Echter was dit Chineesche Kamp niet hetzelfde als dat, waar de ‘gele vrijburgers’ vóór het jaar 1740 gevestigd waren. Dit vroegere Kamp besloeg toen de wijk Kali Besar, aan beide zijden van Roea Malakka; het reikte ten zuiden tot aan de Bacharachtsgracht. [Jl Pangeran Tabagus Angke] ’t Was een met bloed gedrenkte grond, want hier werd in ’t genoemde jaar een Chinezenmoord aangericht, die voor altijd een schandvlek zou blijven voor Nederland als koloniale mogendheid. De moord ontstond ten deele uit de vrees onder de burgerij van Batavia voor een Chinezen-oproer en algemeene verdelging der Hollanders; […] Den 9 October ontstond er een brand in een blok Chineesche huizen in de Utrechtsche straat. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-4, 77-80] 

’t Zyn Christenen! Het zyn, o Hemel! Batavieren,
Veel doller dan ten strijd en wraak gehitste Stieren:
[Van Haren in: De muze van Jan Compagnie, 163-166] 

Wij zouden hen noch als soldaten, noch als bedienden kunnen gebruiken: want dapperheid, trouw en eerlijkheid zijn bij geenen Chinees te vinden. Daarenboven koesteren zij sedert den moord van 1740 eenen heimelijken wrok tegen de Europeanen
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 239-244] 

In die dagen, toen de chineesche emigratie een gevaar voor de Kolonie dreigde te worden, nam de toenmalige Gouverneur-Generaal Valckenier maatregelen tegen de toelating van behoeftige Chineezen; welke maatregelen echter, hoe goed ook bedoeld, zoo onbeholpen werden uitgevoerd, dat het gerucht zich verspreidde als zou het Gouvernement van plan zijn, zelfs de chineesche bewoners van Batavia te doen uitzetten.
[De Wit – Java, 46-47] 

Afgaande op de statistieke lijsten in het Dagregister, zou men concludeeren dat van 1730 tot 1740 nooit 5.000 zielen van dezen landaard te Batavia met zijne voorsteden hebben gewoond, zoodat het gewoonlijk opgegeven aantal van 10.000 gedoode Chineezen de helft te veel zou zijn. […]
De reeds tanende bloei van Batavia was onherstelbaar geknakt door de vernietiging van den handelsstand, de verbreking van commercieele betrekkingen en het teloorgaan van kapitaal. [Oud Batavia I, 492-494] 

In een hoek van het getrokken gelaat
Het gesluierd oog, dat niets verraadt;
Zij lachen, hun smart is naar binnen gekeerd;
Zij wenen niet meer, zij hebben ‘t verleerd.
[Extraneus in: Indië – Indonesië, 38] 

Voordien ‘Het Nieuws van de Dag (v. N.I.)’ (1927, Reijerse – De Vries). [Het Indische Leven-7, 2010] 
In het eerste decennium dezer eeuw was een der meest bekende, ook meest beruchte namen in Nederlands-Indië die van Karel Wijbrands, eigenaar en hoofdredacteur van een der drie te Batavia verschijnende dagbladen, Het Nieuws van den Dag voor Nederlands-Indië. Hij werd in de loop der jaren een bijna legendarische figuur.
[Koch – Batig slot, 170-171] 
Ik stond tegen de ruiten in het stoffige kantoor en ofschoon er buiten niets te zien was dan de nog stoffiger straten, de verveloze pakhuisachtige gebouwen, het vuile rivierwater en de hele povere sjachersfeer van de Kali Besar, voelde ik mij opeens boordevol worden met een verlangen …
[Du Perron – Het land van herkomst, 333-334] 

Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië schreef: Wij Hollanders willen dus hier blijven en wij willen de baas blijven. Dat is the long and short of it. Maar zóó we dat willen, kunnen we de zonen van het overheerschte ras in ruime mate deel laten nemen, on der ons oppertoezicht, aan het bestuur over hunne eigen rasgenooten, doch nimmer ons prestige prijsgeven door ze te stellen boven ons! Een aspirant-Controleur is – helaas! – de meerdere ook van den Europeeschen ingezetene ... [Uit naam van de majesteit, 190-191] 

In het kort komen de praatjes hierop neer: Uw gewezen adjudant kapitein Janette Walen zou in de mening dat U zijn echtgenoote het hof maakte U hebben uitgedaagd hetgeen door U met het oog op Uw positie zou zijn geweigerd, waarna hij, door drift vervoerd, U te lijf zou zijn gegaan. In het Nieuws van den dag voor Ned. Indië zou in een bericht daarop zijn gezinspeeld. [Uit naam van de majesteit, 201-203] 

‘Het gerucht gaat, dat de heer Idenburg zal worden teruggeroepen en dat de heer Van Heutsz is gepolst over het weder op zich nemen van het Gouverneur-Generaalschap.’ [Uit naam van de majesteit, 274-275] 

Een toonaangevende krant als Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië kon op de voorpagina van een zaterdageditie in 1915 de lokale bevolking onomwonden omschrijven als ‘een kudde laksche, domme, onontwikkelde menschen, wier denkvermogen zoo niet geheel afwezig, dan toch van allerprimitiefsten aard is’.
[Reybrouck – Revolusi, 103-104] 

De volgende dag begon ik mijn dagelijkse arbeid op het redactiebureau. De stemming was aanvankelijk goed, ofschoon Wijbrands een wispelturig en humeurig mens bleek te zijn, die, als hij ontstemd was zijn uitingen geen rem aanlegde. Ik ontdekte dan ook al spoedig dat hij zowel gevreesd als bewonderd werd, – gevreesd ook door velen die hem om zijn gaven bewonderden.
[Koch – Verantwoording, 37-39] 

Toen ik op de krant kwam, in het stoffige kantoor van de benedenstad, waar de zon nog gloeiender scheen dan elders op Batavia, toen ik eerst bij de correctors werd gezet in de zelfde achterzaal waar de inlandse zetters werkten onder leiding van een chinese baas, toen ik later de Aneta-telegrammen in redactie-hollands om te zetten kreeg, altijd dezelfde karakterloze formules, en ’s avonds bijwijze van gunst de opening van een automobielzaak mocht ‘verslaan’…
[Du Perron – Het land van herkomst, 327-328] 

... het in Batavia verschijnend Nieuws van de Dag voor Nederlands-Indië, hetwelk bij die gelegenheid de inheemse bevolking aanduidde als ‘een kudde lakse, domme, onontwikkelde mensen wier denkvermogen, zo niet geheel afwezig, dan toch van allerprimitiefste aard is. Naast onze mening’, zo heette het verder, ‘is de Javaan een kind: stout en grillig, lastig en lui, onbetrouwbaar en wreed. Niet in staat om voor zichzelf te zorgen, niet in staat enig ernstig werk zelfstandig te doen.
Dat was kras uitgedrukt; het was in zijn voor de inheemsen kwetsende laatdunkendheid het gouvernement verre van aangenaam maar gaan wij te ver wanneer wij schrijven dat van de in Indië werkzame Nederlanders menigeen in wezen zó over de inheemsen dacht? [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 105-107]

In de loop van 1935 hadden de grootste kranten van Nederlands-Indië met enthousiasme over de ontwikkelingen in Duitsland in 1933 bericht. De Java-Bode, Het Nieuws van de Dag voor Nederlandsch Indië, het Algemeen Indisch Dagblad en De Locomotief steunden zelfs voluit de oprichting van een Indische NSB. Die beweging was hier net zo reactionair, nationalistisch, ultrakoloniaal en openlijk fascistisch als in Nederland, maar ze heulde minder met het Duitse nationaalsocialisme en antisemitisme.
[Reybrouck – Revolusi, 134] 

De kranten hier en vooral de Europese geven heel andere inlichtingen over Duitsland dan die in Europa; de Europese pers is hier openlijk fascistisch. De gemiddelde krantenlezer hier in Indonesia heeft een bijna pathologische haat gekregen tegen alles wat “rood” is en beschouwt de fascisten als de redders van de wereld.
[Sjahrir – Overpeinzingen, 120] 

En dat is ook eigenlijk weer in orde, want er is hier in de koloniale samenleving nog geen intellectueel leven, zelfs niet onder de Europese bovenlaag. Voor ons overheersten een kwelling temeer. Neem bijvoorbeeld de Hollandse kranten hier: een “eersterangs”-blad als De Indische Courant ... wat daar niet voor stompzinnigheden in staan. De eerste de beste provinciale krant in Holland slaat hierbij vergeleken een mooi figuur.
[Sjahrir – Overpeinzingen, 91-92] 

Telefooncentrale Batavia

De telefoon-centrale scheen er echter een zwarte lijst op na te houden. Sommige abonné's (ook Indonesiërs, die wat te druk met Nederlanders en Engelschen verkeerden) klaagden, dat zij in het geheel geen verbinding konden krijgen; anderen constateerden met eenige verbazing, dat de telefoonjuffrouw hen pas verbinden wilde nadat zij gezegd hadden waaròm zij 'n zeker nummer opbelden. Soms ook mengde de centrale zich op berispende wijze in een gesprek. Ik werd nu en dan in het Fransch opgebeld door een ontwikkeld Javaan, die niet wenschte te worden beluisterd; de telefoonjuffrouw vond dat amusant en zei er nu en dan “oui, oui" en “merci" tusschendoor.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 92] 

Het telefoonnet Batavia, in 1906 door den Staat overgenomen van de Nederlandsch-Indische Telefoon Maatschappij is sedert dien aangegroeid van 1500 tot 9389 betalende aansluitingen op eind 1936. [Locale Techniek-6-2, 40] 
…de telefoon-kantoren Batavia, Weltevreden en Meester hebben groote moeite gehad om aan de vraag van het publiek te voldoen. Onze ‘hallo-girls’ hebben voor heete vuren gestaan! [De Locomotief, 8 Februari 1917] 

[Het Indische Leven-8, 359], Telefoonkantoor in 1926. →

Ontwerp van Van den Berg en Pichel. “Het bekroonde ontwerp steekt ver boven de andere inzendingen uit”. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-23, 17] 
Medio Maart 1922 nam de bouw een aanvang, in Mei van dit jaar [1923] werd de hoofdverdieping (de eerste etage) in gebruik genomen. Het gebouw is zeer eenvoudig van afwerking. De versiering werd in de feitelijke constructie gevonden, waardoor een harmonisch geheel werd verkregen. [Het Indische Leven-5, 14-17] 
Over 1916: tot 25% dividend. [De Locomotief, 15 Mei 1917] 
Maar in eigen beheer gebouwd volgens ontwerp van Van den Berg, nadat de op de onderhandsche aanbesteding ingekomen offerten te hoog waren bevonden.
← Achter de geopende voordeuren: links de namen van verzekeringsmaatschappijen, rechts van de ondernemingen die eigendom waren van de firma.

Op 6 april 1909 commenteerde het Bataviaasch Nieuwsblad deze activiteit van de heer Van Kol en wist nog het volgende mee te delen:
Het kan ongeveer een maand geleden zijn dat hier voet aan wal zette de heer Frans van den Berg, van het Amsterdamsche kantoor der firma Tiedeman en Van Kerchem, hoofdadministratrice van het particuliere land Indramajoe-West.
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 159-160, 161-163] 

 Het vervolg van de weg heet Jl Kunir (Gedempte Leeuwinnengracht).

Op uitdrukkelijk bevel, en onder onmiddellijk toezicht van dezen Opperlandvoogd (want hij vreesde de lucht van Batavia niet, en bezocht de openbare werken, de hospitalen, zelfs die der Chinezen en der Melaatschen) werden verscheidene grachten gedempt, hetwelk meer stroomkracht aan de overblijvende kanalen gaf, welke laatsten allen uitgebaggerd en gereinigd werden.
[Olivier – Tafereelen II, 162-164] 

De gracht, een open riool. [Oud Batavia I, 249-250].

De grachten werden eindelijk voor ’t meerendeel gedempt, de koopheeren behielden in de benedenstad hun kantoren en pakhuizen, waar zij overdag den noodigsten tijd bleven besteden, maar metterwoon vestigden zij zich in de nabijheid van hun ‘soos’ – met christelijke vrijgevigheid de oude stad overlatend aan inlanders en Chineezen.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 102-103] 

Midden 19e eeuw waren de meeste van de grachten in de stad gedempt, alleen de Tijgergragt [Jl Pos Kota –Jl Lada] en de Rinocero’s gragt – Moorsche gragt [Jl Tiang Bendera I] waren nog open.