Bandung 1A – Postweg - Braga

Een Aloon-aloon [Locale Techniek-5-3,72-74] 

Ook te Bandoeng viel het mij op, dat de straathandel met al zijn levendigheid en kleur, met zijn lichtjes bij avond en zijn vrolijk gewemel van en opgedirkte vrouwtjes, niet meer bestaat. Ook daar is de aloen-aloen woest en ledig bij avond, en de eetgelegenheden zijn teruggedrongen naar particuliere erven, waar zij veel moeilijker zijn te bereiken dan vroeger. [Walraven – Eendagsvliegen, 106]

De aloon-aloon zelf, vroeger vermoedelijk toch wel beplant met waringins, is helaas gereduceerd tot een plat grasveld met wat struikjes en een toeristen-informatiekantoortje erop waar we met open armen ontvangen worden als we wat gegevens willen hebben over treinen en bussen. [Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 38]

De onvrede over de inrichting van het plein is al oud. [De Locomotief 27 Juni 1910], [De Locomotief, 7 April 1917]

Op de aloon-aloon, een ruim plein voor de kaboepaten van de regent van Bandoeng, hadden boogschutterswedstrijden plaats. 
[Koch - Verantwoording, 46-47], [Het Indische Leven, 4, 73]

[1897] Bandong! De vriendelijke, nette stad, breed aangelegd en uitgebouwd, rijst plotseling voor mijn geest op, als een schoone, jonge Indische vrouw, die, frisch uit ’t bad gestegen, tusschen groene palmen en boomen haar lachend gelaat doet zien, nog omsluierd met een licht gaas, dat zij behaagziek om zich henen plooit. 
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk., 232] 

Bandung heeft allerlei lovende bijnamen, de Bloemenstad, het Parijs van Indonesia, en het is inderdaad een heel mooie stad met veel groen en ruime straten met grote vooroorlogse huizen. De benedenstad heeft een druk winkelcentrum (de Jalan Braga, Jalan Asia-Afrika) en een grote aloon-aloon met winkels eromheen.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 38] 

Bouwer meldt gedwongen manifestaties op de Aloon-aloon tijdens de oorlog en Koch geeft aan, dat een dergelijke manifestatie ook na de oorlog nog plaatsvond:
[Bouwer – Het vermoorde land, 30-31], [Bouwer – Het vermoorde land, 166], [Bouwer – Het vermoorde land, 305-306]

Op 4 Mei had op de aloon-aloon te Bandoeng een grote door Nederlanders georganiseerde bijeenkomst plaats, waarvoor Soendanezen uit de meest afgelegen dorpen en desa's opgetrommeld waren – velen werden met legertrucs naar Bandoeng gebracht – ,waar de negara Pasoendan als zelfstandige staat, binnen het gezagsgebied van de Republiek, uitgeroepen werd. 
[Koch - Verantwoording, 264-265]

Beide bladen werden in de Japanse tijd opgeheven.
[Bouwer – Het vermoorde land, 86b] 

Gebouwd in 1927-28 door J. van Gendt, werkzaam bij de Landsgebouwendienst.

Plannen voor een nieuw kantoor waren er al in 1917 en 191.9 [De Locomotief, 17 Februari 1917], [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-22, 235]

Zoals de toestand thans is, laat de tucht bij het personeel veel te wenschen over. Vooral vrouwelijk personeel (de goeden niet te na gesproken) maakt misbruik van het vrouw zijn. [De Locomotief, 30 October 1911] 
De mening over Indo-medewerkers in 1917: [De Locomotief, 25 Juni 1917]

Op de Grote Postweg is het postkantoor, ik herinner me alle gebouwen, witgeel en pompeus, ik herken ze op de manier waarop ik hier zoveel herken – een nauwelijks bewust waargenomen maar toch ingeprent decor van vorm en kleur. Ook vroeger zullen de onderste randen van deze officiële stenen gebouwen bontgekleurd zijn geweest door menselijk aangroeisel. [Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 159-160].

In het kader van de propaganda voor de Japanse taal zijn onlangs affiches met de volgende woorden – in het Nederlands – overal in de stad opgeplakt: ‘Leert Nippons! De taal van het Oosten'. Een Bandoenger, die onbekend wil blijven schreef er netjes onder: ‘Leert Engels! De taal van de wereld'.
[Bouwer – Het vermoorde land, 294] 

Ca. tweeduizend aanhangers van Westerling*], hoofdzakelijk ongewapende Soendanese militairen, hadden zich tersluiks in de stad verzameld maar er waren (het plan voor de staatsgreep was langs verschillende kanalen uitgelekt) voorzorgsmaatregelen getroffen en bovendien bleven de samenzweerders er zonder wapens zitten doordat een kapitein van het Knil die niet in het complot was, had verhinderd dat daarvan een grote hoeveelheid uit een depot van het Knil werd gestolen. In Bandoeng evenwel trad de Apra wel in actie: in de ochtend van 23 januari trokken ruim driehonderd, uit de Knil-kampementen te Tjimahi afkomstige Indonesische militairen, hoofdzakelijk Ambonnezen, Bandoeng binnen. In een half uur verdreven zij er de militairen van het Republikeinse leger, de TNI, uit het hoofdpostkantoor, uit het hoofdbureau van politie en uit de commandopost van de militaire gouverneur. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 1035-1037] 

Voor de meeste Nederlanders kwam de zogenaamde “Westerling"-actie, op 22/23 januari 1950, totaal onverwacht. Een kleine, maar machtige groep federalisten probeerde met behulp van een deel van het leger een staatsgreep te plegen.
[Heekeren – Trekkers en Blijvers, 168] 

*] In Indonesië had hij aan het hoofd gestaan van het Depot Speciale Troepen, een elite-eenheid getraind naar het voorbeeld van Britse commando’s die ingezet kon worden voor veeleisende opdrachten. Toen het geweld in Zuid-Sulawesi onbeheersbaar werd, zond legercommandant Spoor hem erop af – zonder precieze taakomschrijving.
[Reybrouck – Revolusi, 371-374] 

1920 – Het nieuwe gebouw van het Vendukantoor Wijs. →

Hare vendutie is afgeloopen en heeft bizonder veel opgebracht. Indische menschen zijn voorbeeldig goed in zulke gevallen, van heinde en ver kwamen de bewoners van plantages om, zooals men zegt, de prijzen op te jagen. Iedereen gevoelde sympathie voor het arme weeuwtje en in lndië bewijst men die door daden. De heer Wessels, die zich in alle opzichten als een waar vriend heeft betoond, had zich met de regeling harer zaken belast en de goede man spaarde geen moeite. Het geld der vendutie ontvangt men pas over drie maanden, dat is de manier hier, doch hetgeen Theodoor nog bovendien naliet is meer dan voldoende voor de reis en de eerste onkosten in Holland. [Adinda – Vrouwen lief en leed, 261-262] 

In zeer bijzondere gevallen, wanneer er n.l. geen meubelen op de plaats te krijgen zijn, wordt de geheele inboedel meegenomen; de vrachtprijzen en kans voor beschadiging zijn evenwel zoo hoog, dat men ’t slechts noode doet. De venduhouder wordt daarom geroepen en na eenige bespreking wordt de dag der vendutie bepaald. [Indië, geïllustreerd weekblad, 3, 857] 

In weinig landen wordt zooveel verhuisd van de eene plaats naar de andere als in Nederlandsch-Indië, een gevolg van de voortdurende overplaatsingen. Het is regel – vooral bij gouvernements-dienaren – dat een familie slechts enkele jaren op dezelfde plaats blijft. Betreft de overplaatsing een van de Buitenbezittingen naar Java, dan wordt als regel vóór vertrek vendutie gehouden, aangezien deze in de Buitenbezittingen gewoonlijk goed geld opbrengt. Ingeval van overplaatsing van Java naar de buitenbezittingen daarentegen, wordt in de meeste gevallen de geheele inboedel mede genomen. [De Locomotief, 18 Mei 1917] 

Binnen zit het echtpaar met een wel eenigszins bezwaard gevoel over alle soesah, aan het opbreken van een huishouden verbonden; ’t vooruitzicht een slechte vendutie te maken, omdat zoovelen deze maand al voorgingen, en de gedachte, door ’t opnemen van voorschot weer in de korting te komen drukt hen. Mais qu’y faire! Buiten voorschot kan men met een gezin niet, want afgescheiden van het feit, dat het bedrag der verkooping in den regel niet hoog genoeg is, om zich opnieuw in te richten, slinkt ’t geld door hotelkosten en allerlei andere uitgaven, die een onmiddellijk gevolg der reis zijn. [Indië, geïllustreerd weekblad, 3, 855] 

[1920] Langzamerhand vult het huis en erf zich met aanstaande koopers. Niet allen zijn er evenwel met hetzelfde doel, dat merkt men aan de gesprekken. ‘ ’t Valt me niet mee, ik dacht dat mevrouw A. zindelijker was. Zie je wel hoe zwart de pannetjes zijn en de spinraggen zitten nog achter de kast.’ ‘Ik ga altijd naar eene vendutie om te zien of ik er niet een aardig ideetje opduikelen kan. ‘k heb laatst op een vendutie een beelderig boekenkastje nageteekend, ’t was van ‘ ’t Woonhuis’ en de Chinees heeft het prachtig nagemaakt.’ Uit deze opgevangen zinnen kan men de rest van ’t gesprek wel construeeren.
Een heer en een dame komen binnen. Geheimzinnig fluisteren zij hun opmerkingen, waarschijnlijk uit vrees, dat anderen hooren zullen, wat zij wèl en wat zij niet gebruiken kunnen. Zij moeten zich inrichten en licht zijn er vrienden van den verkooper, die gekomen zijn ‘om de boel op te jagen’. ’t Wordt langzamerhand voller, de kijkers zijn vertrokken en de adspirant-koopers of koopsters zijn gebleven. Zij, die verhinderd zijn te blijven, hebben, na eenig gefluister met den venduhouder, hunne commissies opgedragen. [Indië, geïllustreerd weekblad, 3, 829-831] 

Vendutie ± 1870 (J.C. Rappard – 1824-1898) →

Inrichtingskosten kunnen op de hoofdplaatsen geringer zijn, wijl er geen transportkosten op komen en er veel venduties zijn. Voor ongeveer f 800 à f 1000 kunt u eenvoudig en netjes ingericht zijn, slaapkamer, voorgalerij, binnenkamer, eetgalerij, keuken. [Indië, geïllustreerd weekblad, 2, 207] 

Ook verhaalden zy, dat by hun vertrek de verkoop hunner meubelen wel tienmaal meer dan de waarde had opgebracht, omdat de Inlandse Hoofden zo graag een aandenken kopen van een resident die goed voor hen geweest is. Ik zei dit later aan Stern, die beweerde dat het door dwang geschiedde, en dat hy dit uit Sjaalmans pak bewyzen kon.
[Multatuli – Max Havelaar, 294-295] 

Ook is de tijd der voordeelige venduties, toen de ingezetenen bij wijze van hoffelijk afscheid, de prijzen opjoegen – zoodat de vertrekkende ambtenaar met een sommetje naar Holland vertrekken kon – voorbij.
[Couperus – Oostwaarts, 159-160] 

Mijn vader was Hoofd-inspecteur van Financiën en werd – zoals de meeste ambtenaren in gouvernementsdienst – regelmatig overgeplaatst. Wij gingen na het verlof dan ook niet naar Soerabaja, maar naar Bandoeng. De eerste tijd (totdat wij een huis gehuurd en op venduties de nodige meubels gekocht hadden) woonden wij in een hotelpension.
[Haasse – Zelfportret als legkaart, 85] 

Ik begrijp dat alles heel goed, doch ik heb besloten mij daarvan niets aan te trekken. Al word ik de volgende maand overgeplaatst naar Nieuw-Guinea – ik houd géén vendutie. Ik neem mijn meubels mee. Ik heb vrijwel de hele inrichting van mijn studeerkamer – hier merkwaardigerwijs ‘kantoor’ genoemd – zelf ontworpen en een Chinese meubelmaker in Makassar heeft de stukken: schrijftafel, bureaustoel, boekenkast, tijdschriftentafel, staande lamp en twee ‘fotuljes’ (zoals ik een mevrouw in Makassar heb horen zeggen) heel mooi uitgevoerd.
[Fredericy – De eerste etappe, 99-100] 

[1939] De tijd is lang voorbij dat de Europeanen in Indië tevreden waren met stijllooze stoelen en tafels die ze zich in tweedehands-winkels of op venduties aanschaffen en die bij het eerst-volgend groot-verlof weer van de hand werden gedaan. Bijna overal waar ik te gast ben geweest, heb ik een smaakvol welverzorgd interieur gevonden, mooie solide meubels die door de Chineesche meubelmakers naar Europeesche modellen waren vervaardigd, meest van edel donker hout, dat prachtig tegen de witte muren doet. Perzische tapijtjes lagen op de marmeren vloeren en overal waren gezellige lampen, goede platen of schilderijen en mooie keurige kains (doeken van inlandsch weefwerk).
[Ammers-Küller – Wat ik zag in Indië, 72] 

Op 7 Augustus 1744 verscheen voor het eerst de ‘Bataviasche Nouvelles’, het eerste nieuwsblad in N.I., waarvan de uitgave echter twee jaar later weer werd gestaakt. Van 1776 tot 1809 verscheen te Batavia het ‘Vendunieuws’. Ook de Nouvelles hadden weinig meer bevat dan de aankondigingen der vendutie’s en van de passagiers en ladingen der aankomende en uitgaande schepen. Nog 25 jaar geleden [= ± 1895] hoorde ik te Batavia de courant door Inlanders aanduiden als de ‘soerat lèlang’, d.i. de vendutie-brief, waaruit het oorspronkelijke karakter dier periodieken wel blijkt. In 1810 kwam door Daendels het officieele nieuwsblad ‘De Bataviasche Courant’ tot stand, die in 1812 onder Raffles overging in de ‘Java Government Gazette’, waarin ook enkele berichten en rapporten over de eilanden buiten Java voorkwamen. [Indië, geïllustreerd weekblad, 3, 152] 

Op Java wordt de regeling van de armenzorg aan de lagere overheid, dus aan de stadsgemeenten en regentschappen overgedragen, daarbuiten aan de gemeenten waar ze bestaan en overigens aan algemeene armencomissies. Het genoemde ‘pro mille’, inmiddels zóó verhoogd, dat het bij de venduties 4, bij de loterijen 7 pro mille bedraagt, wordt over die instellingen verdeeld op dusdanige wijze, dat het grootendeels ter beschikking komt in die streken, waar het bijeen is gebracht. [Insulinde, 144] 

Maar nu de plechtigheid achter de rug is, wist men niet goed wat met het kostbare meubilair aan te vangen. De firma Pröttel weigerde het tegen reductie terug te nemen, en op publieke vendutie verkoopen ging ook al niet, omdat er dan te veel op verloren zou worden. Niemand wist raad te schaffen, totdat iemand het idee van een loterij op het tapijt bracht. [De Locomotief, 25 October 1911] 

Zij komen uit een geslacht dat generaties lang heeft geleefd in eenvoudige en welgefundeerde financiële zekerheid. Een geslacht dat nooit venduties hield, behalve wanneer de laatste afstammeling was overleden. Een geslacht waarin de dochter de meubels en de sieraden van de moeder erft en de zoon de vader opvolgt in zijn zaak of betrekking.
[Walraven – Eendagsvliegen, 185-186] 

De Bantjeuh-gevangeniswerd Huis van Bewaring toen de oost van Bandung gelegen Soekamiskin-gevangenis gereed was. Op het voormalige complex lagen ook een kleer- en schoenmakerij. [De Locomotief, 19 October 1911]

Mijn moeder ging er iedere dag heen; zij liet ons Ford-autootje stoppen bij de gevangenis en zei aan de chauffeur dat zij mijnheer ging opzoeken in een kliniek die achter de gevangenis stond en waar de auto niet kon binnenrijden; de chauffeur deed natuurlijk of hij het volkomen geloofde, ofschoon mijn moeder anders geen stap méér deed dan volstrekt nodig was. [Du Perron – Het land van herkomst, 276-278] 

Woensdag j.l. zijn echter 40 Indo-Europese vrouwen, die destijds werden verhoord, opgeroepen om bij de Kenpeitai te verschijnen. De Japanners hadden het doen voorkomen, alsof de vrouwen alleen een straf-preek aan te horen zouden krijgen en daarna in vrijheid zouden worden gesteld. Geen van de dames behoefde kleding of toilet-artikelen mee te nemen. Op 2 na zijn echter allen naar de Bantjeuh-gevangenis gebracht. [Bouwer – Het vermoorde land, 273] 

De Japanners hebben een nieuwe bron van inkomsten aangeboord. Als je tegenwoordig uit voorarrest wordt ontslagen of je straftijd hebt uitgezeten, krijg je een rekening gepresenteerd voor kost en inwoning gedurende de tijd van je voorarrest of straftijd à raison van 60 cent per dag.
[Bouwer – Het vermoorde land, 278-279] 

De cellen van de politie zijn leeggemaakt, wat meestal verhoogde aktiviteit voorspelt. Alle arrestanten zijn naar de Bantjeuj-gevangenis overgebracht. De stormbal zal vandaag of morgen dan ook wel moeten worden gehesen. Insiders menen te weten, dat het weer eens zal gaan om clandestiene radiotoestellen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 283] 

De Europeanen zijn weer in grote onrust. Clandestiene contacten met gevangen vrouwen en mannen in de Bantjeuj-gevangenis zijn uitgelekt. De Kenpeitai heeft de zaak in handen. Als je dan de verhalen hoort, hoe de Japanners met hun vrouwelijke gevangenen omspringen, slaat de schrik je om het hart.
[Bouwer – Het vermoorde land, 306a] 

Van de meesten van deze bejaarden is hun enige misdaad, dat zij 60 of meer jaren geleden in Holland werden geboren. Ook is een aantal Ambonezen in arrest gesteld onder wie ds. Uniputty. Allen zijn in de Bantjeuj-gevangenis opgesloten. In de afgelopen nacht is daar al een van de oudjes overleden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 321]

In augustus '45 worden ook de vrouw, de schoonmoeder en een vriend van de schrijver gevangen genomen

Na een doorwaakte nacht volgde een eindeloos lange dag van tevergeefs wachten en talloze teleurstellingen. Ze zijn nog niet terug. Ze zijn gistermiddag regelrecht naar de Bantjeuj-gevangenis gebracht. Dat betekent: voorarrest voor onbepaalde tijd, tot de een of andere Japanner het eindelijk eens in zijn hoofd krijgt om hen te verhoren of een zaak aanhangig te maken.
[Bouwer – Het vermoorde land, 369-372] 

Ivy, schoonmama en Hans moeten uit de Bantjeuj-gevangenis vóór de Indonesiërs die overnemen. Nieuwe pogingen om hen vrij te krijgen zijn mislukt.
[Bouwer – Het vermoorde land, 374] 

Ivy, schoonmama en Hans zijn vanmorgen uit de Bantjeuj-gevangenis ontslagen met schurft en dysenterie en elk enkele kilo's afgevallen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 383-384] 

De Kock, Sparkes & Co.: Administratie Ondernemingen, Kas Ondernemingen, Verkoopafdeling, Agentschap I.M.C.

J.A.C. de Kock van Leeuwen & Co.: Incasso & Administratie, Passage & Tourisme, Huizen & Assurantie. [...] Daarnaast is besprokene directeur van het bijkantoor in Ned. Indië van de Nationale Levensverzekering Bank te Rotterdam, hoofdvertegenwoordiger der N.V. Nationale Borg Maatschappij te Amsterdam, secretaris van de Handelsvereeniging te Bandoeng, en bestuurslid van de Ned. Ind, Jaarbeurs, van de vereeniging ‘Bandoeng Vooruit’ en van het ‘Blindeninstituut; hij is voorzitter van de Vereeniging van Huiseigenaren en penningmeester van het Centraal Steun Comité. Bovendien is de K.v.L. sinds Maart 1930 secretaris van de Rotary club en agent van diverse stoomvaartlijnen en luchtvaartlijnen. [...]. [Persoonlijkheden, 824-825] 
Een voorbeeld van een Nederlandse ondernemer:

Sinds de volksbeweging van het romantische stadium in dat der nuchtere doordachtheid begon te komen, doordat de groeiende klasse van inheemse handelaren en ondernemers al meer naar de voorgrond drong en het streven vooral op behartiging van die belangen gericht raakte, was Thamrin voor de functie van woordvoerder en pleitbezorger als voorbestemd.
[Koch – Batig slot, 160] 

Het is echter opvallend, hoeveel politici, geleerden en kunstenaars, zakenlieden en ondernemers, met name van Sumatra en Sulawesi, hebben bijgedragen tot de ontwikkeling van de nieuwe staat. Tijdens het bewind van Sukarno hebben deze intellectuelen 'van overzee' zich achtergesteld gevoeld, misschien niet in de eerste plaats persoonlijk, maar wel als niet-Javanen.
[Haasse – Krassen op een rots, 96-97] 

Geen wonder dus dat de Indische Sociëteiten over het algemeen zeer mooie gebouwen zijn, uit ruime beurzen gebouwd en zóó comfortabel ingericht, dat ... [Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 9] 

Voor de eerste januari 1941 organiseerde ik met enige vrienden een bijeenkomst ter herdenking van de inval der Duitse legers in Nederland. Ze had plaats in de grote schouwburgzaal der sociëteit Concordia te Bandoeng. Een viertal sprekers was uitgenodigd daar het woord te voeren, ook Salim. Hij was de laatste die sprak, en meer dan de woorden van wie hem op het spreekgestoelte voorafgegaan waren en van wie enkelen zich in lege pathetiek verloren, deed hetgeen hij zei ons als Nederlanders tot in het hart door de Duitse inval getroffen gevoelen. [Koch – Batig slot, 136] 

Maar deze nationalisten, de politiek actieve elementen uit de bevolking, namen de ondergang van de Nederlandse staat, de vlucht van haar regering naar Londen, niet op met het leedvermaak dat ongetwijfeld voor de hand zou hebben gelegen, maar integendeel met een zeer groot leedwezen en een medeleven met wat de Nederlanders van Nederland was overkomen.
[Kadt , de – Indonesische tragedie, 17-18]

Want de kalakop boven den ingang der sociëteit Cocordia beschouw ik, vooral naar het ook door Schoemaker zelf ontwikkelde standpunt, als een ‘slip of the pencil’. [Mijn Indische Reis, 106] 

Het lidmaatschap van de Sociëteit is in 1914 te duur voor de Tweede-luitenant. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-17, 67]

Maar eindelijk ontmoette ik een meisje dat twee jaar ouder was (16 al en ik 14), dat alle franse en engelse liedjes kende, dat er uitzag als een jonge vrouw, donker, met kleine ogen en een ronde neus, en toch verre van onknap, vooral in sarong-kebaja. In de soos van Bandung liet zij zich het hof maken door een officier, en om de man te plagen dronk zij met mij uit één glas.
[Du Perron – Het land van herkomst, 271-272] 

Zondagavond, in de soos, vonden wij Leni met haar vriendinnetjes, waarvan eigenlijk Hetty, een generaalsdochter met opgetrokken wenkbrauwen en damesachtige maniertjes, verreweg de animerendste was.
[Du Perron – Het land van herkomst, 279-280] 

Belloni vroeg mij eens geheimzinnig of ik Trude kende; hij had in de soos met haar gedanst en zij had hem over mij gesproken. Ik had Trude in geen maanden gezien. Hij wilde van mij weten hoe vast en hoe zacht en van welke vorm precies sommige delen van haar lichaam waren; ik zei hem dat ik het werkelijk niet zeggen kon. "Ik kan het je zeggen, zei hij, omdat ik altijd daarop let als ik met een vrouw dans.
[Du Perron – Het land van herkomst, 280-281]

De eerste europese toneelopvoering die ik zag, brengt mij in een beschaafder negorij en zes jaren verder: ik zag toen de Haghespelers te Bandung, een avond van de wedrennen van Tegallega; het was een soort detective-klucht, getiteld 'Agent no 666'. Cor Ruys speelde de agent, met een plattere leukheid, geloof ik, dan ik later van hem gezien heb; onder de andere spelers waren Verkade, Enny Vreede, Annie van Ees en Paul de Groot. Het was waarschijnlijk een stevig snertstuk, heel speciaal voor lndië uitgezocht, en de Bandungers zelfs noemden het in de pauze een 'draak'.
[Du Perron – Verzameld Werk II, 540-541] 

Ali Sadikin: Onze woning lag niet ver van de Nederlandse sociëteit Concordia met annex de bioscoop Majestic, die beide verboden waren voor ‘inlanders'. Als schooljongen keek ik er weleens naar binnen om te zien hoe de Hollanders zich vermaakten, maar verder schonk ik er geen aandacht aan. Er bestond in het dagelijks leven wel wat discriminatie zoals bij de SS, de Staatsspoorwegen. De eersteklas was gereserveerd voor Europeanen en aan hen gelijkgestelden, maar het was ook een kwestie van centen. Indonesiërs konden het zich gewoon niet veroorloven om eersteklas te reizen. [Verboden voor honden, 104-105] 

Setiadi: Er waren ook studenten uit Delft die met hun ouders naar Indië waren meegekomen en hun studie wilden afmaken in Bandoeng. Zij gedroegen zich in het begin superieur omdat ze uit 'Delft' kwamen en geen flauw benul hadden van de toestand bij ons. Van discriminatie heb ik verder niets gemerkt, zeker niet binnen studentenverband, noch daarbuiten. lk hoorde wel verhalen dat Indonesiërs werden geweerd uit de Hollandse sociëteit Concordia en de bijbehorende bioscoop, maar ik vond mijn eigen ontspanning binnen de vereniging, waar wij biljartten en als gelijken met elkaar omgingen. [Verboden voor honden, 147] 

Op de Bragaweg hoorden we, eerst vaag, maar later duidelijk, muziek, dansmuziek. Die bleek te komen uit de officierssociëteit. Het was de wekelijkse dansavond en het leek of niemand zich door de oorlog had laten weerhouden.
[Nieuwenhuys – Een beetje oorlog, 43]

‘Sinds de oorlog was uitgebroken, was het’, schreef later de in onze voorlaatste voetnoot al aangehaalde kolonel van de Militaire Luchtvaart, ‘in Bandoeng (in de sociëteit) iedere avond feest in plaats van alleen maar tijdens het weekeinde. Vroeger stonden er ... alleen op zaterdagavonden drommen Indonesiërs te kijken naar de sprongen die er door de blanda’s op de dansvloer werden gemaakt, maar nu het oorlog was, stond het er elke avond tjokvol, elke avond was het feest.’ [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 960-964] 

En als ik ooit in Concordia ga eten,
neem ik m'n etensblikje mee, dat smaakt bekend!
En ja – 't voornaamste zou ik bijna vergeten:
onze eigen kok hier uit het kampement.
[Kan – Burma dagboek, 51]

1942 – De generale staf van het K.N.I.L. is nu ondergebracht in de Sociëteit Concordia aan de Grote Postweg, waar onder leiding van gen. Ter Poorten de liquidatie van de Nederlands-Indische strijdkrachten wordt voltooid.
[Bouwer – Het vermoorde land, 32]

De bewoners van het noordelijke, Europese gedeelte van de stad werden gedwongen hun woningen te verlaten, meer dan wat kleren mochten zij niet meenemen. De meesten van de binnengerukte militairen werden daags daarna, nadat de Japanse bevelhebber zich en zijn staf had geïnstalleerd in de grootste sociëteit, op centrale punten samengebracht en de verdreven bewoners mochten naar hun huizen terugkeren. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 283-285] 

De Sociëteit Concordia zal aanvankelijk een restaurant, later een Japanse club met damesbediening worden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 48] 

1944 – Voor de Japanners is het nieuwe jaar slecht begonnen. Nieuwjaarsdag s avonds om zeven uur is de Sociëteit 'Concordia' hier aan de Bragaweg – centrum van het lokale Japanse nachtleven – in brand gevlogen en gedeeltelijk in as gelegd. Men zegt, dat kortsluiting de oorzaak van de brand was.
[Bouwer – Het vermoorde land, 231] 

De brand in de Sociëteit 'Concordia' is bij de Kenpeitai in onderzoek en er schijnt dus meer achter te zitten. Op de bevolking heeft de brand diepe indruk gemaakt. Zij is nu eenmaal bijgelovig en hecht waarde aan voortekenen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 233b] 

Soekarno betrad het spreekgestoelte. Achter hem stonden de vlaggen van de deelnemende landen. Op de perstribune duwden de cameraploegen elkaar bijna omver. ‘Excellenties, dames en heren, zusters en broeders,’ zo begon hij. ‘het is mij een grote eer en een groot voorrecht om u op deze historische dag welkom te heten in Indonesië.’ In de perszaal hoorde je het geratel van de Remington-typmachines. ‘Dit is de eerste intercontinentale conferentie van gekleurde volkeren in de geschiedenis van de mensheid.’
[Reybrouck – Revolusi, 496-498]

De feestzaal van de voormalige sociëteit, nu expositieruimte.
De eerste sociëteit dateerde uit 1895 en stond op de hoek van de Jl Asia Afrika / Jl Braga. →

Architect Aalbers bouwde in 1940 op die plaats een nieuwe feestzaal, die verbonden is met het hoofdgebouw. 

De Conferentie van Bandung, officieel de Azië-Afrika Conferentie genaamd, was veel meer dan een prestigieus internationaal congres. Het was een mijlpaal in de wereldgeschiedenis: het moment waarop niet-westerse landen voor het eerst collectief de krachten bundelen, zonder het Westen dus. Het ambitieuze plan kwam van Soekarno
[Reybrouck – Revolusi, 492-493] 

Maar hét evenementen bij uitstek dat de idealen van de Indonesische revolutie naar de buitenwereld exporteerde was zonder twijfel de Conferentie van Bandung in april 1955.
[Reybrouck – Revolusi, 490-492] 

Het huisvest nu een voortreffelijk museum over die ene week dat het provinciestadje Bandung ‘de hoofdstad van Azië en Afrika was’, zoals Nehru stelde.
[Reybrouck – Revolusi, 495-496] 

De spirit of Bandung verspreidde zich over de hele wereld. Hoewel de conferentie niet leidde tot een internationale instelling met een eigen budget en permanent secretariaat, kan het belang ervan nauwelijks worden onderschat.
[Reybrouck – Revolusi, 498-501] 

Hotel Savoy Homann (1939 - Aalbers). [Locale Techniek-7-6, 172]

We worden in 'Savoy Homann' ondergebracht – als 'moeder Homann' had kunnen weten wat voor een groots opgezet hotel-paleis er eenmaal uit haar bescheiden logement zou groeien! [Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 105]

Het hotel is begonnen als commensalen-huis door Jacoba Homann – van Hogezand. [De Locomotief, 26 Maart 1917]

Hoe dan ook, we hebben mijn verlossing gevierd. We zijn om zes uur het bijzonder fraaie hotel Homan te Bandoeng binnengestapt. We hebben in alle zalen gezeten, we zijn tenslotte op alle tafels gaan staan en we zijn er ’s nachts om drie uur uitgekomen. Uitgerold, naar ik vermoed. 
[Alberts – Namen noemen, 97-99] 

1942 – Toen ik gisteravond in de lobby van het hotel kwam, was het doorbreken van de Nederlandse linies door het 16e Japanse Leger al algemeen bekend. De lobby leek wel een kerkhof. Service was er allang niet meer. De gasten moesten zelf hun eten en drinken in keuken en bar halen, als er tenminste iets te eten en te drinken was. 
[Bouwer – Het vermoorde land, 13, 14-15] 

De meeste gasten hadden zich al in hun kamers teruggetrokken. Ivy en ik gingen nog een poosje op het balkon van onze kamer zitten, uitkijkend over de verduisterde Grote Postweg, waar nog grote militaire activiteit was, waarschijnlijk van terugtrekkende troepen. Op mij maakte het de indruk van de stuiptrekkingen van een stervende.
[Bouwer – Het vermoorde land, 16] 

De Japanse opperbevelhebber, gen. Imamura is in de afgelopen nacht in Bandoeng aangekomen en heeft zijn intrek genomen in het Savoy-Homann Hotel. Hij vond het blijkbaar toch maar veiliger om niet overdag de stad binnen te komen en heeft tenminste de goede smaak getoond om geen overwinnings-parade te houden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 23-24] 

Het Savoy-Homann Hotel is een soort bordeel geworden. Een van de nog in dienst zijnde Europese gerants vertelde me vandaag, dat hij van Japanners opdracht heeft gekregen om 50 Indonesische prostituees te zoeken. 
[Bouwer – Het vermoorde land, 41] 

Een vreemd voorval: [Bouwer – Het vermoorde land, 46c]

Daarom zou ik voorlopig niet willen verhuizen.
Het is zo eenzaam zonder sIaapplank, zonder luizen.
Dat eten halen met je etenspan – da's zó man!
In Hotel Homann komt daar niks van!
[Kan – Burma dagboek, 51]

Er wordt ook gedanst, in de beproefde ball-roomstijl; een enkel paar swingt. Orthodox-islamitische kringen beschouwen de westerse dansen als onzedelijk; over het algemeen trouwens vinden Indonesiërs onze vormen van vermaak zowel enigszins belachelijk als onesthetisch.
[Haasse – Krassen op een rots, 116-117] 

De oudere leden van het personeel van hotel Homann spreken Nederlands, in de hall staat onder een vitrine een klein model van het mailschip 'Baloeran' van de Rotterdamse Lloyd (toevallig de boot waarop ik in 1938 naar Nederland reisde).
[Haasse – Krassen op een rots, 124c] 

In de lobby kwamen knipmessende heren hun tegemoet. Aan een wand zag Regensberg een grote afbeelding van een passagiersschip. 'Met deze, legendarische mailboten voeren de Hollanders tot 1940 op en neer naar Indië' zei hij tegen Vera.
[Springer – Bandoeng-Bandung, 75-76] 

Onze kamer op de eerste verdieping oogt koloniaal en heeft ouderwets comfortabele meubels en een teakhouten plafond. De kamer bestaat uit een zitgedeelte en achter een houten tussenwand een slaapgedeelte. Het is er nogal donker, maar het uitzicht op het grote atriumrestaurant met de grote palmen is prachtig.
[Vervoort – Retourtje tropen, 126-128] 

Alles is gezegd, zo is het goed. Regensberg begon houterig naar het bordes te strompelen. Daar pas draaide hij zich om. Otto had zijn wagen de parkeerplaats al afgereden, zat over zijn stuur gebogen te wachten tot de stroom auto's op de Jalan Asia Afrika hem wilde opnemen. Hij keek niet meer naar het hotel, niet meer naar Chrissie. Wel leek het of hij zich onophoudelijk in de ogen wreef, maar heel goed kon Regensberg dat niet zien, want zelf huilde hij en de autoruiten weerkaatsten lila zonlicht.
[Springer – Bandoeng-Bandung, 144-145] 

Hoe Daendels soms zelf het werk controleerde, moge blijken uit het volgende voorval.
Een ingenieur, belast met het banen van dien postweg tusschen Tjiandjoer en Bandoeng, had dien op enkele moeilijke plaatsen te steil naar boven laten loopen. De Landvoogd, hierover verbolgen, beval, dat hij den weg niet over den rug der bergen, doch al slingerende langs de hellingen zou traceeren onder bedreiging van: "den vent anders, Goddeumi, te zullen laten doodschieten".
De toenmalige regent van Bandoeng hoorde van deze bedreiging door den "Toewan Besaar Goentoer", zooals Daendels door de Inlanders genoemd werd, geuit. Hem was ook opgedragen een weg aan te leggen van Bandoeng naar Soemedang. Door een doodelijken angst bevangen, maakte hij dien weg met honderd kronkelingen, ofschoon het terrein zoo vlak en effen was als een golfbaan. Zoo zat de schrik voor Daendels er in. [Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 172-173]

Tekst op het monument Bandung 0 Km Milestone: 
H.W. DAENDELS, Governor General of the Dutch Indies (1808-1811), had one of his most important tasks by his government, that was to build THE GREAT POST ROAD, DE GROOTE POSTWEG, stretching from Anyer (Banten) to Panarukan (East Java).
The main purpose of constructing DE GROOTE POSTWEG was to intensity interprovincial communication in the frame of solidifying defense on the isle of Java.
When construction of the bridge over the Cikapundung River was completed in 1810, R.A.A. WIRANATAKUSUMAN II walked over it and reached this point, H.W. DAENDELS then stuck a wooden rod into the ground, while saying: “ZORG, DAT ALS IK TERUG KOM HIER EEN STAD IS GEBOUWD.” In relation to his DE GROOTE POSTWEG plan.
It means: “MAKE SURE, THAT WHEN I RETURN, I SEE A NEW CITY IS BUILT RIGHT HERE.”
At this particular spot people then built a milestone signifying the KILOMETER “0” (ZERO KILOMETER) point.
It goes until today; this point is still recognized and knows as KM. Bd. 0+00.

Het was aan Daendels voorbehouden om de geregelde communicatie over land te verzekeren, in de eerste plaats door het in berijdbaren toestand doen brengen over de geheele lengte van den dusgenaamde 'grooten postweg'.
[Encyclopaedie III, 743-744]

De Locomotief 30 Juli 1910 meldt: Op 6 April 1911 zal het honderd jaren geleden zijn dat Bandoeng gesticht werd.
Daendels, de stichter van Indië's waarschijnlijke hoofdplaats: [Indië, geïllustreerd weekblad, 4, 262], [Indië, geïllustreerd weekblad, 5, 63]

De Baron R. van der Capellen, destijds Resident der Preanger Regentschappen, zegt in een zijner officieele rapporten het volgende: Toen ik de onderneming van den nieuwen Bandongschen weg begon, en steeds nieuwe zwarigheden ontmoette, moet ik bekennen dat ik somtijds zelf niet begreep, hoe het mogelijk zoude zijn, een zoodanig werk met zulke onbedrevene werklieden ten einde te brengen.
[Olivier – Tafereelen I, 120-121]

De geheele postweg, van Bantam tot aan Bezoekie, heeft eene lengte van 700 palen, en loopt op verscheidene plaatsen over de toppen en langs de zijden der bergen heen.
[Olivier – Tafereelen I, 184]

Men zou zich zeer vergissen, wanneer men zich van de gehele grote weg op Java, een denkbeeld vormde naar de maatstaf van die weg in 't Lebakse. De eigenlyke heirbaan met zyn vele zytakken, die de maarschalk Daendels met grote opoffering van volk deed aanleggen, is inderdaad een prachtig stuk werks, en men staat verbaasd over de geestkracht van de man die, ondanks alle bezwaren welke zyn benyders en tegenstanders in 't moederland hem in de weg legden, de onwil der bevolking en de ontevredenheid der hoofden durfde trotseren, om iets tot stand te brengen, dat thans nog de bewondering van iedere bezoeker opwekt en verdient.
[Multatuli – Max Havelaar, 51-52]

Mr. Herman Willem Daendels, de eerste Landvoogd die het Koninklijk gezag heeft vertegenwoordigd – àl zijn voorgangers waren Compagnies dienaren – de eerste ook, die officieel den titel van Excellentie voerde. Hij was geen levens-autodidact, geen self made man, want hij had een veelzijdig wetenschappelijke opleiding genoten, doch afgaande op zijn autocratisch beleid en zijn onbeperkte macht zou men hem een dictator kunnen noemen.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 95-96] 

De naam 'Compagnie', waarmee de Inlander de Hollandse machthebbenden ten huidige dage nog noemt, kwam hem in de gedachte. Maarschalk Daendels en zijn met bloed gecementeerde postweg, de politiek der Indische baten, dat alles was lang geleden. En toch, na zó veel jaren van wel willen en wel doen zag een Javaanse jongen een hem onbekenden Hollander met angst aan. Verjaarde onrecht ooit?
[De Wit – Orpheus in de dessa, 40-43] 

Over de Postweg die gouverneur-generaal Daendels in het begin van de negentiende eeuw bijna over de volle lengte van Java had laten aanleggen en die heel Bandoeng doorsneed, zag men nu vechtwagens rijden, bemand met Japanse militairen: ‘soldaten met stoppelbaarden’, aldus een Nederlander, ‘robuuste, aapachtige typen van Korea en Formosa’ (dat waren toen Japanse koloniën). ‘Het militaire tenue bestaat in hoofdzaak uit een broekje en een petje met een lap in de nek ... [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 17-18] 

In Bandoeng worden eindelijk, na drie jaren, verschillende straatnamen gewijzigd. Deze maatregel is al een aantal malen aangekondigd, maar nog steeds met uitgevoerd. Alleen de Grote Postweg krijgt een Japanse naam: 'Yamato Doori'. De andere straatnamen worden Indonesisch.
[Bouwer – Het vermoorde land, 325d]

De evengemelde beleefdheid en eerbewijzing aan Europeanen door Inlanders betoond, is geenszins, gelijk sommigen voorgeven, een overblijfsel van de vrees, welke het strenge bestuur van den Marschalk Daendels heeft ingeboezemd; want deze rampzalige indruk is door eene latere menschlievende regering van tien jaren geheel uitgewischt geworden; maar het is een gevolg van de natuurlijke goedhartigheid en beleefdheid, welke den Javaan der binnenlanden zoo voordeelig van dien der kusten onderscheidt.
[Olivier – Tafereelen I, 123-124] 

Een prachtige weg, vindt ge niet? dien de mannetjes-man banen deed van Anjer tot Banjoewangi's uithoek? – Wee! – indien gij een duizendste gehoord hadt van het kermen en krijten, van de rottingslagen op naakte lendenen, van de verzuchtingen en de vervloekingen, die als muziek waren op wier maat men spade en houweel bewoog; indien gij een duizendste aanschouwd hadt van den jammer en den nood, die dezen weg aan een millioen menschen heeft gekost – gij zoudt hem betreden gelijk men een slagveld betreedt – met gebogen hoofd, en met eene stemme des bloeds in de ooren, roepende tot u van den aardbodem! – Wee! 
[Nievelt – Onder de palmen, 189-190] 

Die àndere hardhandige seigneur, Herman Willem Daendels, zal ook wel een ereplaats hebben gekregen. Een daad van piëteit tegenover het glorierijke koloniale tijdperk die onze links-progressieve jongeren, nog rood van verontwaardiging over ons imperialistisch verleden, wel met verbijstering moet slaan. Maar de revolutie is voorbij en gewonnen; men kan nu weer wat milder over dat verleden gaan denken, men is trots op ‘zijn’ gouverneurs-generaal; hoe strakker die de teugels aantrok, hoe groter achteraf het ontzag – de historie heeft haar eigen moraal. Terwijl in het goede vaderland het standbeeld voor de Atjeh-generaal Van Heutsz het hard moet ontgelden, zijn de Atjehers naar ik hoor bezig het ereveld van de eens gevreesde en gehate tegenstander van onkruid te zuiveren.
[Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 26] 

Grote weg over Java. Deze weg loopt van Anjer, aan straat Soenda gelegen en dus een der westelykste punten, tot aan Banjoewangi dat aan 't Zuidoostelyk uiteinde des lands, tegenover Bali ligt, en is 270 uur gaans lang. Het aanleggen daarvan was een reuzenwerk, en kon dan ook slechts ten einde worden gebracht door 'n man als Daendels die aan grote wilskracht, verregaande minachting voor byzondere belangen paarde.
[Multatuli – Max Havelaar, 338-340]

Daendels (in 1808 door koning Louis aangesteld), de ‘Napoleon van Batavia’, een discipel van de Franse Revolutie, eerst patriot en volksredenaar later een dictatoriaal officier à la Bonaparte, gaf de vorsten van Java opdracht de kinderen van hun land te onderwijzen in de adat en de eigen kunstvormen, opdat die cultuur niet verloren zou gaan. Hij stelde de pasopgerichte Nederlandse scholen open voor leerlingen van alle rassen en geloofsovertuigingen in prijzenswaardig idealisme, maar zonder rekening te houden met de problemen van verwarring en gezichtsverlies, die de ongezochte gelijkheid, en vooral de taal, schiepen bij de inheemse aristocraten die voor dergelijk onderricht in aanmerking zouden komen. Ook voerde Daendels een nieuw reglement in op het ceremonieel aan de vorstenhoven en wel een, waarin een einde werd gemaakt aan de verheven positie, als van een koning of keizer, van de Javaanse heersers ten opzichte van de gezanten uit Batavia. Hij wilde de vorsten de status van hogere ambtenaren geven, een ongelooflijk affront. Ter wille van de verdediging ontsloot hij het nog niet of nauwelijks door Nederlanders betreden binnenland, door een begin te maken met de aanleg van de Grote Postweg van Bantam naar Pasuruan, een onder omstandigheden van onverbiddelijke tucht in 'heren dienst' uitgevoerd project, dat deze autoritaire, door hervormingsijver bezeten man voor altijd de roep van een beul heeft bezorgd.
[Haasse – Krassen op een rots, 51-52] 

Hier hebt gij Mr. Herman Willem Daendels, de eerste Landvoogd die het Koninklijk gezag heeft vertegenwoordigd – àl zijn voorgangers waren Compagnies dienaren – de eerste ook, die officieel den titel van Excellentie voerde. Hij was geen levens-autodidact, geen self made man, want hij had een veelzijdig wetenschappelijke opleiding genoten, doch afgaande op zijn autocratisch beleid en zijn onbeperkte macht zou men hem een dictator kunnen noemen.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 95-96] 

Hogendorp ontdekte dat de Javaan een mens was en niet lui, wanneer men hem zelf enig aandeel gunde in de vrucht van zijn arbeid. Zijn koloniaal programma was, in grote lijnen: toekenning van particulier grondeigendom aan de Javaan (een idee dat door de Javaan overigens niet begrepen zou zijn); vrijheid van persoon en rechtszekerheid ook voor de Javaan; vervanging van de gedwongen leveringen door een landrente; afschaffing van alle herendiensten; afschaffing van het Compagniesmonopolie en vrijlating van de productenhandel; afschaffing van alle emolumenten van ambtenaren en verhoging van hun bezoldiging, om het ‘gerechtigde’ stelen en smokkelen tegen te gaan. In menig opzicht zou Daendels later dit programma uitvoeren.
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 228-229] 

1897 – Het Hotel Préanger te Bandong, waarvan ik hier een afbeelding afdruk, is mij eveneens lang in herinnering gebleven, eerstens omdat het een mooi en goed hotel is, tweedens omdat ik dáár heb kennis gemaakt met een zeer eigenaardig type, een gezondheidzoekende ambtenaar.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 163-164] 

Het Preanger-hotel bestond uit een hoofdgebouw met een eetzaal en een leeszaal en aan de voorzijde een pendopo, met rode plavuizen bevloerd, en met een plaatijzeren dak, dat op ijzeren pilaren steunde. 
[Koch - Verantwoording, 46a] 

Een bedankje aan Hotel Preanger: [Couperus – Oostwaarts, 141]

Een incident dat zich in het Preanger-hotel te Bandoeng afspeelde was typerend. Het was in de tijd toen de Vaderlandse Club zich luidruchtig roerde en de bron was van kwaadsappige lasterpraat over politieke tegenstanders. Vooral Stokvis, toen lid van de Volksraad *], moest het ontgelden. Toen hij als logé van het hotel in de lobby liep kwam een planter op hem af, die hem een opstopper gaf waardoor hij, met zijn kleine gestalte niet in het minst tegen de ander opgewassen, tegen de grond sloeg.
[Koch – Batig slot, 102-103] 

*] Lid van de Volksraad Stokvis:

‘Soedah. Soedah. Regentijd! Regentijd! Kalmeer maar, want alles is goed, Leentje, Leentje, het ging al sausen beneden,’ praatte tante Margot op haar in. Ze wilde geruststellend klinken, maar haar vrolijkheid schetterde erdoorheen. ‘Het ging me daar toch ineens sausen, zeg,’ kraaide zij, ‘we zijn in het Preangerhotel gebleven, weet je. We moesten wel. Er kon niet eens een auto meer rijden. Elk een eigen kamer, hoor.’ Ze zwaaide uitbundig rond met haar tasje en oom Felix legde zijn armen om haar heen.
[Ruebsamen – Het lied en de waarheid, 98-99] 

En toen in de nacht nadat de berichten bekend waren gemaakt, de uitkijkposten aan de kust van Java het bericht gaven dat de Japanse transportschepen voor de kust lagen en de landingen waren begonnen, toen konden deze berichten bij de marinestaf in Hotel Preanger te Bandoeng niet aan de opper-officieren worden doorgegeven, die met de betreffende afdelingen belast waren, want die opper-officieren zaten in de sociëteit de ‘overwinning’ te vieren!
[Kadt, de – Indonesische tragedie, 54-55] 

Verderop, in het Preangerhotel, was men bezig als voorzorgsmaatregel flessen drank stuk te gooien. We konden een paar flessen whisky bemachtigen. Die nacht heb ik me, voor het eerst van mijn leven, bijna bewusteloos gedronken.
[Nieuwenhuys – Een beetje oorlog, 43-44]

Vanmorgen hebben trouwens de Japanners mijn auto al ingepikt. Ik was even in de stad om een paar zaken te regelen, toen ik voor het Preanger-Hotel door een Japanse soldaat werd aangehouden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 22b], [Bouwer – Het vermoorde land, 20-21] 

[Tourism in Netherland India, Officiële
vereeniging voor toeristenverkeer, 1935, 2] →

"Thanks for the nice trip," zei hij toen ik hem rood van de zon en geel van het stof voor het Preanger Hotel afzette. De chauffeur liet hij een pakje Highway achter. Dat was niet de enige reden waarom hij hem niet mocht. Militairen hebben het over het algemeen niet op de Commissie van Goede Diensten. Ze zien het nut niet in van deze instelling. Ze zien hen alleen maar heen en weer toeren in hun nieuwe, witte jeeps. En ze wijzen hen spottend na: "Daar gaat de Commissie van Goede Bijverdiensten..."
[Van Sprang – Laatste actie, 19-20] 

In het Preanger Hotel in Bandoeng is het inmiddels feest. De Koninklijke Militaire Academie bestaat honderdtwintig jaar. Een groot aantal officieren vermaakt er zich. Buiten wachten hun auto's.
[Van Sprang – Laatste actie, 77] 

In de bloeitijd van de N.S.B., 1934-'37, in Indië, toen deze daar ongeveer 2000 leden had, werd per jaar f 20-30.000 naar het bestuur in Nederland overgemaakt. Daarna verminderde het aantal leden, omdat men terugschrok voor het optreden der duitse nationaal-socialisten zodat in april 1940 de partij in Indië nog ongeveer 1100 leden telde en 700 donateurs. Op een totaal aantal nederlanders van 300.000 is dit een gering percentage. 
[Van Heekeren – Batavia seint: Berlijn, 67] 

Een buitengewoon merkwaardig verschijnsel deed zich hierbij voor met betrekking tot de Indo-Europeanen. Volgens alle rassenopvattingen van de N.S.B. waren de Indo’s een soort van minderwaardige bastaarden, maar de N.S.B. in Nederlands-Indië begreep heel goed dat ze nooit tot een politieke macht kon worden zonder invloed te krijgen in de Indo-kringen, en ze wijzigde haar rassenbeginselen zodanig dat juist de Indo-Europeanen (als de heersende bevolkingsgroep tegenover de Inlanders) de ware N.S.B.-ers werden geacht.
[Kadt, de – Indonesische tragedie, 20-22] 

Na Musserts bezoek groeide het aantal NSB’ers in Indië vrij snel. Er waren vóór zijn komst naar schatting ca. vijf-en-twintighonderd leden en begunstigers geweest – daar kwamen nu ca. tweeduizend bij, hetwelk betekende dat de Indische NSB eind '35 meer leden had dan de Vaderlandse Club. De grootste groepen bevonden zich in Batavia, Bandoeng en Medan. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 368-370] 
In Bandoeng werd nog op de 10de [mei 1940] het kringhuis van de NSB door jeugdige Europeanen bestormd en hier werden vijftien NSB’ers, onder wie de redacteuren van het NSB-weekblad Het Licht, gearresteerd. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 523-524] 

Terwijl in de inheemse wereld honderden langs de weg van honger stierven trachtte men die stemming in uitgelatenheid te verdrijven, – als de çi-devants der Franse aristocratie, die ten tijde der revolutie in de gevangenissen zich aan spel en dans overgaven in afwachting van hun executie. Hetzelfde verschijnsel hadden wij gezien toen de Japanners in Februari-Maart 1942 op Java landden. Het bestuur der IEV-Club te Bandoeng had toen aan de leden een circulaire gezonden met de mededeling, dat opnieuw gelegenheid zou bestaan tot roulettespel. Het was weinig minder dan een schandaal. 
[Koch - Verantwoording, 266] 

Ik zou wenschen, dat we, ik bedoel alle Indo's, over heel Indië een bond vormden, een broederbond. Jullie hebben toch wel eens gehoord van de spreuk: eendracht maakt macht? Welnu, wij zijn ruim zestigduizend sterk, maar we kunnen niets beginnen, niets in ons belang doen, als we niet op elkaar steunen kunnen in de wereld. 
[Ido – De paupers, 222-225] 

Wij weten niet of zij alle vijftien inderdaad naar Bandoeng reisden maar wèl dat het college als zodanig daar gevestigd werd in het verenigingsgebouw van het Indo-Europees Verbond en dat Jonkman in de nacht van zaterdag 28 februari op zondag 1 maart Batavia verliet en in zijn auto over de goed onderhouden weg, kampong na kampong passerend, via Soekaboemi naar Bandoeng reed. Het was de nacht waarin de Japanners op vier plaatsen op Java’s lange noordkust aan land gingen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 959-960] 

De gemoedelijke Indo van voorheen bestaat bijna niet meer. Het IEV heeft hem ‘bewust’ gemaakt en de haat straalt zijn ogen uit. Haat vooral tegen ons, totoks, die hij niet eens kent. En de vrouwen zijn wellicht erger dan de mannen. Al die gemoedelijkheid van vroeger is verdwenen.
[Walraven – Brieven, 526] 

[Du Perron – Het land van herkomst, 278-279]

Braga was een macadamweg met enkele Europese toko's, een aantal Europese woningen met kleine voortuintjes, die versierd waren met lelijke witgekalkte potten met planten en aan de voorzijde afgesloten met lage muurtjes. En verder zag men er bamboeschuttingen ter afsluiting van kampongerven.
[Koch - Verantwoording, 46b]

In 1938 de 'meest Europeesche winkelstraat in Ned.-Indië.' [Locale Techniek-7-1, 1] 

En is Braga niet geknipt voor de petit-boulevardier?
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 23-24 

Batavia heeft, evenals Soerabaja en Bandoeng, één straat met mooie, groote, geheel Europeesch ingerichte magazijnen; Gerzon zag ik er, Begeer en Bata en er zijn boekwinkels en winkels van kunstvoorwerpen en antiquiteiten om van te watertanden; doch in de Chineesche- en inlandsche wijken bevinden zich de ontelbare kleine toko’s, die door Chineezen, Japanners of Voor-Indiërs worden gehouden; zij zijn vol, rommelig en naar de straatzijde open, men moet er weten te zoeken en te kiezen en energiek kunnen afdingen, dan kan men er meesttijds voortreffelijk terecht.
[Ammers-Küller – Wat ik zag in Indië, 73-74] 

De Japanse autoriteiten keuren de wijze af, waarop Europese vrouwen zich kleden in shorts en slacks. Op de Bragaweg, de voornaamste winkelstraat van Bandoeng, was ik er vanmorgen getuige van, hoe een Nederlands meisje, dat een pantalon droeg, van drie Japanners bevel kreeg om deze en andere kledingstukken uit te trekken, tot zij nog slechts zeer summier gekleed was.
[Bouwer – Het vermoorde land, 44b]

Op de Bragaweg, Bandoengs voornaamste winkelstraat, zijn een paar Indo-Europese jongens, die onder elkaar Nederlands spraken, door Japanse officieren afgebekt en in hun gezicht geslagen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 266-267, 268]

Toch hangt er in de rustige door-de-weekse dagen een sfeer, die verwant lijkt aan de vooroorlogse Nederlands-Indische.
[Haasse – Krassen op een rots, 124b]

In Bandung zijn grote branden uitgebroken, rellen tegen de Chinezen, wel duizend auto's vernield, winkels op de Jalan Asia-Afrika en de dure Braga in brand gestoken en geplunderd, de volkswoede is plotseling opgelaaid (hoe weinig verbaast dat mij, na de atmosfeer die ik er heb ondergaan).
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 223-224] 

U kent de problematische situatie van de Chinezen in Indonesië, die als (meestal geschoolde) arbeidskrachten, handelaren, geldschieters, later bankiers, sinds eeuwen een cruciale rol spelen in de economie van het land en vanwege hun zakelijke instelling, hun ambitie en hun ‘netwerken’ telkens weer het doelwit worden van volkswoede.
[Haasse – Sleuteloog, 159] 

Nieuwe meubels: [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-26, 326]  

We gaan gezellig zitten, onder een parasol. Het is niet vol, achter ons zitten inderdaad 'Europeanen', Engels-sprekend; is het nu 'net als vroeger'? Heb ik, als kind van erg zuinige en puriteinse ouders, ooit wel bij Bogarijen gezeten of was het alleen maar decor, lokalisering van dromen en verlangens? [Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 161-162] 

's Middags om 4 uur kwam Anna van Soekaboemi. Die logeerde ook al bij Koch, maar ook met haar zaten we van het station komende eerst een uur bij Bogerijen.
[Walraven – Brieven, 851-852]

'Dit restaurant heette Maison Bogarijen, mevrouw, waar de Hollanders elkaar kwamen bekijken en volgens mijn bescheiden mening doen ze dat nu weer. Kunt u vanavond heerlijk eten, desgewenst.'
'IJs met slagroom,' zei Regensberg.
'Beroemd, meneer! Was beróémd!'
[Springer – Bandoeng-Bandung, 89] 

[Het Indische Leven-3-4, XX] →

's Avonds maakten ze een korte wandeling langs de 'Grote Postweg' en de Jalan Braga, vanouds befaamde winkelstraat, maar waarop die faam gebaseerd was kon men nu niet meer zien. Dichte, donkere winkels, één enkel restaurant in bedrijf waar het terras vol Hollanders zat.
[Springer – Bandoeng-Bandung, 80]

Zij liep opeens even naast mij bij het uitgaan van de kerk en ik voelde een propje papier in mijn hand. Waar haalde ze de moed vandaan! Ze vonden mij een zak omdat ik niet meeging naar Braga die middag. Ik peesde op mijn fietsje naar huis, dat propje in mijn hand.
[Springer – Bandoeng-Bandung, 89-90]

We gingen naar de kinderkerk, op dinsdagmiddag, vlak bij het stadhuis. Die dominee speelde later leider in het burgermannenkamp. Menno, Theo, de anderen en ik vonden die jeugddiensten natuurlijk flauwekul, maar het was vooral in de grote vakantie een goede gelegenheid om elkaar weer eens te zien en de kippen te bekijken.
[Springer – Tabee, 21]

Kerken waren overvol. [Bouwer – Het vermoorde land, 151a] Kerkdiensten in de Nederlandse taal waren met Kerstmis verboden.
[Bouwer – Het vermoorde land, 309b]

Er heeft zich op Oudejaarsdag in de Protestantse Kerk gedurende de avonddienst, waarin werd voorgegaan door de Ambonese ds. Uniputty, een merkwaardige geschiedenis afgespeeld. Terwijl de dominee zijn Indonesische preek hield, ontving hij in de preekstoel een briefje van een Japanse toehoorder, een dokter, die vroeg na de preek het woord te mogen voeren. 
[Bouwer – Het vermoorde land, 311-312, 313]

De kerk, gebouwd in 1923-1925, werd ontworpen door Wolff Schoemaker.
Maar voordien had het architectenbureau Harmsen en Plagge al ontwerpen gemaakt. [De Locomotief, 24 Januari 1917], [De Locomotief, 17 Februari 1917] 

Positieve èn negatieve kritiek op het bouwwerk:
[Het] kruissymbool vond bij de kerk te Bandoeng ook een dankbare toepassing. Het heeft aanleiding gegeven tot een goede ruimte-indeeling, echter is bij dezen plattegrond niet aan het bezwaar kunnen ontkomen, dat een deel van de zitplaatsen geen volledig gezicht geeft op de preekstoel, waardoor de toehoorders geheel en al verstoken zijn van het zoo onmisbare concentratiepunt. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-28, 148] 

In de latei boven de deur staat een tekst in het Latijn. [Indië, geïllustreerd weekblad-9, 103]

Wat met de arrestanten te doen? Maakte men het zich, vooral nu er zo weinig bezwarende gegevens waren, niet het gemakkelijkst door hen eenvoudig naar Boven-Digoel te deporteren? Dat weigerde [G.G.] de Graeff. Na lang beraad besliste hij dat Soekarno en de drie andere arrestanten voor de Landraad te Bandoeng, hun woonplaats, gedaagd zouden worden. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 338-342] 

In haar herinnering zag ze Karno weer fier voor de rechter staan en aan de andere kant zijn advocaten in het zwart. Karno's ogen fonkelden; hij leek op een fiere leeuw, vond ze toen, met zijn brede borst en krachtig hoofd.
[Djojopoespito – Buiten het gareel, 48-49]

Politiek actief worden in Nederlands-Indië? Niemand deed het ongestraft. In december 1929 werd Soekarno na huiszoekingen gearresteerd. Gouverneur-generaal De Graeff weigerde hem te verbannen en opteerde voor reguliere rechtspraak. Een jaar later werd Soekarno in Bandung tot vier jaar gevangenisstraf veroordeeld en werd de PNI ontbonden. Het was een herhaling van zetten. De Nederlandse machthebbers leken geen andere manier te kennen om met breed gedragen onvrede om te gaan dan het criminaliseren van haar leidersfiguren.
[Reybrouck – Revolusi, 122-123] 

Men vindt de figuur van Soekarno, met bescheiden vrouwelijke toetsen, in dit boek afgebeeld, en moge dit portret op zichzelf wat bleek zijn, de invloed, door deze leider uitgeoefend in de speciale wereld waartoe Soedarmo en Soelastri behoren, is ongetwijfeld juist. De ‘grote tijd van Karno’ wordt nu nog in deze wereld herdacht als de weggedreven storm van enthousiasme; Karno zelf is haast een legendarische figuur geworden; Soedarmo en Soelastri, buiten het gareel gebleven van het gouvernement, zien zichzelf als alweer verouderde verschijnselen, als stukken drijfhout in enkele brakke plassen, die de oude golf achter zich liet.
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 141-142] 

Het proces tegen Soekarno ...:
Soekarno had een voortreffelijke verdedigingsrede gehouden die onder de titel 'Indonesië klaagt aan!' in brochurevorm in druk verscheen. Ze maakte, ook in Nederland, indruk.
[Koch - Verantwoording, 196-197]

... beschreven in een roman:
Dan, na dit harmonisch natuurtafereel, de verwarde, lawaaiige stad. Ineens, op de Landraadweg, moet hij zijn vaart vertragen, en toeterend splijt zijn blauwe wagen door de geweldige, wemelende volte. Op de straat, op het plein voor het witgepleisterde rechtsgebouw, overal inheemschen. Meerendeels mannen met zwarte fez, of enkele ouderwetschen met bruingebloemde hoofddoek.
[Ter Haghe – Iboe Indonesia, 85] 

Hij peinst nog na over het gesprek met zijn Hollandschen bewonderaar en bepiekert in pijnigende spanning de kansen voor zijn vrijspraak. In totaal hebben nu wel tachtig ex-partijgenooten, als getuigen gedaagd, hem verraderlijk aangewezen als een beramer van revolutionnair geweld. Maar daartegenover heeft hij nog vele invloedrijke vrienden.
[Ter Haghe – Iboe Indonesia, 86-87] 

Plotseling verrijst de president in zijn plechtige zwarte toga vanachter de groene tafel. Zijn verkreukte gezicht, geel als verouderde wetboekbladen, buigt zich streng over een bundel foliovellen, de verplichte Nederlandsche vertaling van Halims zelfpleidooi. Hij humt nadrukkelijk en temt met zijn zwarte hamer het stemmenrumoer tot stilte. Dan op schorre toon – want elke zitting maakt hem heescher – geeft hij Halim het woord. Deze heft zich uit de beklaagdenbank, het Maleische manuscript geklemd in zijn nerveuze vingers, en dwingt zich, kalm te lezen.
"Geachte Heeren Rechters; Uw onpartijdigheid staat hoop ik te hoog, om u te storen aan de pogingen van de blanke pers, die u een ongunstig oordeel op wil dringen".
[Ter Haghe – Iboe Indonesia, 97] 

Op straat blijven enkele donkere gezichten nieuwsgierig maar onverschillig naar het negental gapen. Tot Halims wrange ontgoocheling wordt deze rit geen anti-gezagsbetooging. Slechts een schaarsche bewonderaar, wat verlaat bij het komen uit de rechtszaal roept oproerig: “Indonesia Merdika!”
Maar de kreet vindt geen weerklank. Welk een wreed verschil met de duizendkoppige massa’s, die nog maar enkele maanden geleden Halim als hun leider vereerden! Nu, in de brullende drukte van de straat, waar hij door heensnelt, ziet haast niemand naar hem om. Hij, vroeger zoo vertroeteld door inheemsche krantenroem, bereikt nu ongemerkt de gevangenispoort.
[Ter Haghe – Iboe Indonesia, 106] 

A. Sutrisno Mangundihardjo: Oom Surono sprak dus weinig met ons over de politiek, maar mijn vader was wat actiever op dat punt. Hij was lid van Soekarno's Partai Nasional Indonesia, die later werd verboden, en woonde politieke vergaderingen bij. De spoorwegen waren altijd al een centrum van politieke activiteit geweest. Zo waren de communisten er sterk in geïnfiltreerd. Mijn vader had thuis ook veel geschriften van Soekarno, die ik toen nog niet kende. Later, bij mijn oom, ben ik begonnen Soekarno's geschriften te lezen, waaronder Indonesië klaagt aan, de pleitrede die hij voor de Landraad in Bandoeng hield voordat hij werd verbannen. [Verboden voor honden, 131-132] 

Mohamad Sanoesi Hardjadinata: Op een dag kwam Boeng Karno in Bandoeng een redevoering houden in een gebouw dat niet zo groot was. Wij jongeren dromden daarom samen buiten de ingang om iets op te kunnen vangen van zijn rede. Opeens kwam de politie, sloeg met knuppels op ons in om ons te verwijderen en hief de vergadering op. Het proces tegen Boeng Karno hier in de Landraad heb ik gevolgd via de verslagen in de Preangerbode en het Soendanese blad Sipataboenan, het orgaan van de coöperatieve beweging. [Verboden voor honden, 143a] 

Roeslan Abdulgani: Wij jongeren werden in die tijd vooral ook geïnspireerd door de geschriften van Soekarno en Hatta, met name door de pleidooien tijdens hun processen. Het pleidooi van Boeng Karno voor de Landraad in Bandoeng werd door ons gelezen en herlezen, zodat het deel werd van ons gedachtengoed. Hetzelfde gold voor 'De uitgesproken pleitrede van Mohammad Hatta voor de arrondissementsrechtbank te 's-Gravenhage' uit 1928. Die rede was niet zo bekend bij ons, maar op een dag kreeg ik een verfomfaaide en beduimelde bundel getikte vellen in handen, die Hatta’s pleidooi bevatte. Ook nu nog besef ik hoeveel wij van hem hebben geleerd. [Verboden voor honden, 169] 

Soekarno, inmiddels in vrijheid gesteld, werd in 1932 opnieuw gearresteerd en op het eiland Flores geïnterneerd, vanwaar hij later werd overgebracht naar Benkoelen op Sumatra, waar hij zich nog bevond in 1942, toen hij door de Japanners werd bevrijd.
[Kadt, de – Indonesische tragedie, 41-42] 

Soekarno was uiteraard niet de enige die in de loop der tijd voor de Landraad verscheen. [De Locomotief, 22 April 1910], [Indië, geïllustreerd weekblad-7, 437-438] 

Soetomo Martopradoto: lk ben sinds Djokja nooit meer actief in de weer geweest voor het nationalisme. Dat kon ook moeilijk voor een ambtenaar bij de Landlaad. lk hield wel alles bij, las over de politiek. het nationalisme en de ontwikkelingen in de Stille Oceaan. Politiek was tenslotte ook mijn liefhebberij. In 1941 trouwde ik in Bandoeng en verder ben ik de hele bezetting bij justitie gebleven. De Indonesiërs vervingen de Nederlanders toen die in de kampen verdwenen. [Verboden voor honden, 156-157] 

Hoofdkantoor Staatsspoorwegen, werd in 1921 gevestigd in het Grand Hôtel National.

Tevoren hadden de Indonesische ambtenaren in bepaalde betrekkingen, o.a. bij de Staatsspoorwegen, de Douanedienst en andere, de helft of twee derde aan salaris ontvangen van hetgeen de Europese collega's kregen.
[Koch – Batig slot, 13-14]

[1943]  'Om jullie wakker te houden, worden jullie af en toe afgeranseld', zei onlangs een zekere Ikeda, een van de afdelingschefs op het hoofdkantoor van de spoorwegen tijdens een periodieke bijeenkomst van het personeel. 'Jullie hebt onder de Hollanders 300 jaar geslapen en wij, jullie oudere broers, zijn hier om jullie wakker te schudden'.
[Bouwer – Het vermoorde land, 216b]

1917 De Raad van Indië heeft voor de overbrenging van het Staatsspoorbedrijf van Batavia naar Bandoeng gestemd. [De Locomotief, 26 februari 1917]
1921 Het Grand Hôtel National wordt aangekocht. [Indië, geïllustreerd weekblad-5, 50b],
1923 Het hoofdbureau wordt van Batavia naar Bandoeng overgebracht. [Het Indische Leven-6, 933],
1924 De overbrenging vangt vermoedelijk met 1 Juni aan. [Indië, geïllustreerd weekblad-8, 35],
1926 Aanbesteding van het werk: het bouwen van een kantoorgebouw. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-29, 177]

[...] de heer M.H. Damme, tot dat ogenblik hoofdinspecteur van de Staatsspoor in Indië. Damme is ingenieur en heeft geen verstand van handel. Op het ogenblik bemoeit hij zich nog steeds niet met handelszaken. Hij heeft alle fabrieken bezocht en overal erg deftig gedaan en bij niemand vertrouwen gewekt. Dat kon dan ook bezwaarlijk met het oog op zijn reputatie bij de SS.
[Walraven – Brieven, 54-55]

Op 9 mei 1923 brak een staking van spoorwegpersoneel uit. Er was door het personeel reeds lang geklaagd over onderbetaling en Semaoen, de voorzitter van de Vereniging van Spoor- en Tramwegpersoneel, had getracht, door overleg te voorkomen dat de duurtetoeslag, die reeds met drie vierden was verlaagd geheel zou verdwijnen. In een opgewonden vergadering had de vereniging verklaard dat wanneer Semaoen gevangen genomen zou worden, de arbeid zou worden neergelegd. Semaoen werd toen op 8 mei gearresteerd op grond van een spreekdelict dat hij anderhalve maand tevoren te Tegal heette te hebben gepleegd, en prompt brak de staking uit.
[Koch – Batig slot, 31] 

A. Sutrisno Mangundihardjo: Omdat mijn vader bij de Staatsspoorwegen werkte op het hoofdkantoor in Bandoeng, had hij veel contact met Nederlandse collega's. Zo kwam ik in aanraking met hun kinderen, met wie ik naar hartelust speelde. De politieke omgeving van mijn vader was nationalistisch georiënteerd. In die kringen sprak men uitsluitend Maleis. Omdat ik zo jong was, ontging mij dat allemaal. Bovendien wilde mijn vader dat ik een Nederlandse opvoeding kreeg en dat streven werd voortgezet door mijn oom, bij wie ik later in Batavia in de kost kwam. [Verboden voor honden, 128-129] 

SS door de Japanners overgenomen. [Bouwer – Het vermoorde land, 30c], [Bouwer – Het vermoorde land, 36]

Vele Indonesiërs, die in het begin van de Japanse bezetting hard schreeuwden: 'Nooit meer terug onder de Hollanders!', vragen nu: 'Wanneer komt het einde? Wanneer komt de Nederlands-Indische regering terug?'
[Bouwer – Het vermoorde land, 215-216]

Op het hoofdkantoor van de spoorwegen hier in de stad zijn acht Indonesische employés door de Kenpeitai aangehouden wegens het uiten van ontevredenheid over de voedseltoestand en de algemene onderbetaling van het personeel, die zo scherp afsteekt bij de enorm hoge kosten van het levensonderhoud.
[Bouwer – Het vermoorde land, 245-246]