Jakarta 5 – Rijswijk - Noordwijk

Als de tram stopt op het Harmonieplein ontstaat de traditionele worsteling in de tramdeuren van vele mensen die er per sé uit willen met evenveel mensen die er even per sé tegelijkertijd in willen. Op het asfalt hobbelt een opgewonden mannetje. Een bedelaar. Zijn linkerbeen is een onvolgroeid zwabberend slurfje, zijn rechterbeen is een stomp tot aan de knie. Nou ja, al is hij geen volwaardig mens, hij wil toch mee met de tram, ja toch? Maar hoe kom je erin met die onbarmhartige en kwaadaardige mensenpoliep in de deur? Het bedelaartje kaatst bezeten op en neer op zijn sterke armen. Zijn ogen flitsen naar links en naar rechts. Dan hobbelt hij vliegensvlug naar de achterkant van de tram en begint langs richels, stangen en stutten omhoog te klauteren, waarbij de beenstompjes even dapper mee zoeken naar steun.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper II, 298] 

Hoeveel tienduizenden mensen komen er dag in dag uit langs en hoe weinig zien het eigenlijk maar, dat Harmonieplein, en toch is het op zijn eigen manier een heel typisch Djakartaas plekje. Misschien ook al omdat het eigenlijk helemaal geen plein is, alleen maar toevallig een heel grote lap asfalt, omdat zoveel belangrijke straten elkaar hier kruisen of in elkaar overgaan. Zoveel in feite, dat je als straatslijper al de waakzaamheid van je gemobiliseerde zintuigen en de reactie-spierkracht in je onderdanen paraat moet houden als je oversteekt.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 71-72] 

Briefkaart – Uitgave Boekhandel Visser & Co., Weltevreden.]

16-3-43 – Volgens sommigen is 't voor 't opmaken van een bestek van de tegenwoordige toestand voldoende 's morgens tusschen 9 en 10 naar 't Harmonieplein te gaan als net als vroeger de auto's naar de benedenstad suizen. De auto's zijn dezelfde van vroeger. Ook de chauffeurs zijn dezelfde. De inzittenden zijn kleiner en komen met hun hoofden nauwelijks hoven de raampjes uit. En net als vroeger loopen de Indonesiërs.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 175] 

29-4-43 – Tenchō-setsu (verjaardag van keizer Hirohito). De dag begon met een militaire demonstratie op ’t Harmonieplein aan de Rijswijkstraat. Opgewekt dravende en zwetende Japansche soldaatjes, die losse patronen schoten en rookbommetjes gooiden. Op kantoor taartjes. De Japansche wijze van appreciatie die zich iedere maal herhaalt. Ieder wordt verondersteld blij te zijn, wanneer hij taartjes krijgt.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 213-214] 

1-5-44 – Knipsel uit de Java Shimbun getiteld ‘Het Harmonieplein wordt Yarnatobashi (Japanbrug)’ over de vervanging van ‘vijandige' namen van straten, pleinen en bruggen van Djakarta door Japanse of Maleise namen.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 286] 

Het volk concludeerde daaruit, dat het met de macht van het [politie]corps gedaan was, en dien zelfden dag kon men als Europeaan op de markten weer ongestoord inkoopen, terwijl op de brug tegenover de Harmonie ineens weer ’n gansche rij ‘tiga-roda’s’ op klanten uit het Hotel des Indes en het Hotel des Galeries stonden te wachten.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 92-93] 

Zoo pleegt men beide bruggen die Rijswijk begrenzen te noemen naar personen, die vroeger nabij elk gehuisvest zijn geweest, de Cavadinobrug en de brug bij Wisse of bij de Harmonie (deze laatste werd onlangs overkluisd). [Oud Batavia I, 269] 

De voorzitter deelde mede, dat een nieuw project ontworpen wordt voor de overkluizing der kali bij de Harmonie, wat 30 mille meer kost. [De Locomotief, 16 Januari 1917], [De Locomotief, 19 Juni 1917a] 

De Harmonie mocht dan wel deftig zijn, stijf en intolerant ging het er niet toe. Niet meer, moet ik misschien zeggen. Moest ik me tot één woord beperken, dan was het behaaglijk. Tot mijn zoetste herinneringen aan Indonesië behoort het beeld van zo’n party: de tuin, de milde avondlucht, de vorstelijke sterrenhemel, de welgemanierde ritseling der palmen, het sfeervolle gerabarber der gasten, de drankjes en dit alles besprenkeld met salonmuziek van een archaïsch strijkje – muzikanten die in een vorig tijdperk hier uit Midden-Europa waren aangespoeld. [Nieuw!, 78-79]

De Harmonie mocht dan wel deftig zijn, stijf en intolerant ging het er niet toe. Niet meer, moet ik misschien zeggen. Moest ik me tot één woord beperken, dan was het behaaglijk. Tot mijn zoetste herinneringen aan Indonesië behoort het beeld van zo’n party: de tuin, de milde avondlucht, de vorstelijke sterrenhemel, de welgemanierde ritseling der palmen, het sfeervolle gerabarber der gasten, de drankjes en dit alles besprenkeld met salonmuziek van een archaïsch strijkje – muzikanten die in een vorig tijdperk hier uit Midden-Europa waren aangespoeld. [Nieuw!, 78-79]

Noordwijk is éénig; een amsterdamsche gracht in tropische omlijsting. Het lange smalle kanaal glanst groenbruin tusschen roodachtige steenen muren, met hier en daar een brug er over, overschaduwd door het zacht getinte loof van tamarindeboomen; aan beide kanten loopt een breede stoffige weg langs dorre tuinen, die liggen te bakken in de zon, en verblindend schelwitte huizen; het vurige blauw van den tropische hemel gloeit er boven.
[De Wit – Java, 40-42] 

In 1661 werd de nieuwe vaart “Molenvliet” gedoopt, welke naam in den Compagniestijd eveneens toekomt aan het water, dat wij thans Rijswijk noemen, van de Cavadinobrug tot de Harmonie. [Oud Batavia I, 134-136] 

De fraaije grachten van het Molenvliet en Rijswijk wemelen op dit uur ook reeds van kleine praauwtjes, die versch gras naar de onderscheidene stallen der Europeanen brengen, terwijl de inlanders van beide seksen zich in de gracht (die stroomend water heeft) komen baden.
[Olivier – Tafereelen I, 150-151] 

1926 – Bamboe vlotten Batavia [Het Indische Leven, 7, 1976] →

Wanneer zij zoo de gracht af komen drijven, die vlotten van groene bamboestammen, wier dunne uiteinden zich naar boven krommen als staarten en angels van giftige insecten, dan lijken zij levende, spartelende wezens, die de inlandse schipper aldoor schijnt te bevechten met zijn langen staak.
[De Wit – Java, 42] 

Zij eten, drinken, slapen en leven in de prauw. Een dak
van gevlochten bamboebladeren verandert de plecht in een hutje; en terwijl de eigenaar het drijvende huis verder schuift, met een lange staak en veel schijnbare inspanning, zit zijne vrouw daar de rijst voor het middagmaal te koken op een komfoortje, en de kinderen loopen te spelen in gelukzalige naaktheid.
[De Wit – Java, 42-43] 

Het was het heetste uur van de dag, maar op Rijswijk en Noordwijk krioelde het van de mensen. Het water van de kali zag er onbeschrijfelijk smerig uit en verspreidde een stank van menselijk vuil, vermengd met die van rotte vruchten. Indonesiërs, geheel of half naakt, hurkten aan de oevers en deden in het openbaar hun behoeften. Nauwelijks een paar meter verder spoelden vrouwen groente en reinigden kledingstukken.
[Van der Hoogte – Het laatste uur, 10] 

Op een ochtend versliep ze zich. Toen ze ruim drie kwartier te laat, om half acht, over straat fietste op weg naar school, besloot ze in een opwelling even langs Noordwijk te rijden. Ze zou het eerste lesuur nu toch missen. Op Noordwijk stapte ze af en liep met de fiets aan de hand langs het water. Daar zaten mannen en vrouwen op de brede stenen trappen die naar het water liepen. Ze sloegen lachend en pratend het goed kletsend op de stenen.
[Zikken – Gisteren gaat niet voorbij, 122-123] 

Er zijn in Indië enige sociëteiten, die cachet hebben. De sociëteit “Concordia” en de sociëteit “de Harmonie” te Batavia kunnen in bijna elk opzicht de vergelijking met de beste Engelse clubs in Voor-Indië, Singapore, China, Australië volhouden. De Concordia is een vorstelijk gebouw en de Harmonie te Batavia heeft een deftig, bijna aristocratisch interieur.
[Veth – Het leven in Nederlandsch-Indië, 141-142] 

Ofschoon de vlakke stijl, het gemis van architectonische versieringen en de geringe hoogte aan de sociëteit geen monumentaal karakter verleenden en alle vergelijking met moderne clubgebouwen in Europa buitensloot; het voldeed daarentegen uitnemend aan de eischen van een tropisch klimaat. Zoo het uitwendige aan een vergroot formaat van het indische heerenhuis deed denken, inwendig bezat het
gebouw tal van koele, met marmer bevloerde zalen en rijen kolommen met Grieksche kapiteelen. Reeds door hunne afmetingen brachten deze zalen een indruk van statigheid teweeg, inzonderheid de balzaal, prijkend met de vulgaire pracht van kroonluchters, groote wandspiegels, marmeren tafels, bronzen muurbeelden en djatihouten meubels. [Indië, geïllustreerd weekblad-4, 790] 

De tegenwoordige Harmonie dankt haar oorsprong aan een besluit van Daendels anno 1810, die een plan liet opmaken door majoor Schultze, de Weeskamer noodzaakte het vereischte kapitaal te verstrekken en de afbraak der stadswallen beschikbaar stelde als bouwmateriaal. [Oud Batavia II, 175-177] 

Evenwijdig met Noordwijk loopt Rijswijk, met zijn departementen, zijn groote zilver- en goudsmidswinkels, en… o, zaligheid, de Harmonie. Ik zeg daarom zaligheid, wijl daar alles wat jonggezel is of zijn vrouw liefheeft (en haar thuislaat) van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat een kennis kan vinden.
Soosleven hoort nu eenmaal bij Indië, als trassi bij rijsttafel.
[Wermeskerken – Langs de gordel, 50-52] 

Detail Stadskaart Gemeente Batavia, 1921. ->

De Harmonie werd in vroeger tijd door den G.-G. Daendels uit ruime beurs gebouwd, om de kooplieden, die voor het grootste gedeelte nog in de ongezondere benedenstad woonden, naar de hooger gelegen gedeelten, zooals Weltevreden, Noordwijk en Rijswijk te lokken. 
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 101-102, 103-104] 

Bij gebrek aan een betere localiteit kon dat galabal niet anders dan in de sociëteit Harmonie plaats hebben. De Regeering maakte gebruik van de bevoegdheid, welke zij zich heeft voorbehouden toen zij het gebouw aan de sociëteit ten gebruike afstond, en wilde nu op bepaalde data over de lokalen beschikken. Het bedoelde voorbehoud in de resolutie van 30 November 1821 No. 150 luidt aldus:
"… dat echter het gouvernement zoo dikwijls hetzelve voor publieke feesten of ook om andere redenen voor den lande gebruik verlangt te maken van dit locaal, hetzelve steeds daarover zal kunnen beschikken en bij zulke gelegenheden gebruik zal mogen maken van de meubilaire en inventarisgoederen der sociëteit".
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 115-118] 

 [Jaarboek van Batavia 1927, 421] ->

Het nieuwe gebouw werd niet al te druk bezocht. Zelfs de rente van hare schuld aan de Weeskamer kon de societeit niet betalen. Om haar in leven te houden, nam dus in 1815 het Gouvernement die schuld over, welke aan het einde van dat jaar bijna 700.000 Java Ropijen, dat is een klein Millioen bedroeg. Het verzekerde zich daarvoor het zeer bescheiden recht, om zoo noodig over de zalen te kunnen beschikken. [Oud Batavia II, 175-177] 

Donderdagavond. Alle lampen in de Sociëteit de Harmonie zijn ontstoken. Heden is het soirée musicale. De muziek ruischt vroolijk naar buiten. Rondom het gebouw is een druk gewoel van jeugdige leden en niet-leden der welgeliefde Sociëteit. Eene groote menigte van rijtuigen is op korten afstand gestationeerd. Een goed deel der elegante dameswaereld van Weltevreden is er aanwezig, om, naar den term van sommigen onder haar, te nontonnen.
[Ten Brink – Oost-Indische dames en heeren II, 24] 

Eensklaps stond ons rijtuig stil. We waren voor het schitterend verlichte, in hybridisch-klassieken stijl opgetrokken sociëteitsgebouw de Harmonie aangekomen. ’t Was Donderdagavond; de heeren-leden daarbinnen genoten van eene musikale soirée en daarbuiten stond tal van rijtuigen met dames, meestal door een stoet jongelieden te voet of te paard omringd. We luisteren eerst eene pooze.
[Ten Brink – Oost-Indische dames en heeren I, 60] 

Het is bal in de Harmonie. Twee-duizend uitnoodigingen zijn door den resident namens den gouverneur-generaal rondgezonden aan allen, die in eenige betrekking staan met het gouvernement. Het front van het societeitsgebouw is met lampions verlicht; drie of vier in elkander loopende en uitgestrekte zalen zijn slechts door kolonnades en bogen van elkander gescheiden en vormen nagenoeg een geheel. De gasten komen in grooten getale op en brengen hunne dames in de tweede danszaal.
[Rees - Herinneringen uit de loopbaan van een Indisch officier I, 191-192] 

De Soos’ is in Indië, over ’t algemeen, het ontspanningsoord bij uitnemendheid en niet alleen voor de heeren, maar ook voor de dames, die zeker dankbaar erkennen dat de ‘sociëteit’ haar minstens even veel genot bezorgt als aan haar echtgenooten, want alles wat ontspanning geeft gebeurt in ‘de Soos’.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 9] 

Laster b.v., het is iets waartegen de hoogsten in Indië zich evenmin kunnen beschermen als de laagsten. Het eeuwige gekwebbel op de voorgalerijen en aan soos-kletstafels van menschen, die niets anders hebben dan hun medemenschen om over te kletsen, je treft het overal aan.
[Walraven – Brieven, 345-346] 

Als de mail aan was en de kranten, pas gearriveerd, op de leestafel lagen, was het een soort genoegen voor me, die te lezen, omdat er veel in stond over Europa.
[Veth – Het leven in Nederlandsch-Indië, 138-140] 

Ten zes ure, tegen zonsondergang, staat men op, baadt en kleedt zich, en begeeft zich naar de theetafel. Men doet een klein toertje en brengt de avond met een partijtje whist of boston door. Sommige oudgasten zijn nog ware steunpilaren van de sociëteit De Harmonie en begeven zich derwaarts om ’s avonds hun partijtjes te maken.
[Olivier in: Omstreden Paradijs, 70-73] 

Het was voor je het elegante moment van de week, ik meen overdag, want er was ook avondmuziek in de Harmonie (Soos) en Concordia (militaire idem) maar daar gingen je oudere zusters heen en Lili, Toetie en Nonnie zouden daar eerst over een poosje komen, als ze rozeknoppen waren van zestien zomers: nu waren zij nog maar schoolmeisjes …. dàn waren ze in eens ge-engageerd, terwijl jijzelve nog maar een jog was.
[Couperus – Oostwaarts, 112-113] 

Jonge lieden, die hen kenden, kwamen het mooie vrouwtje, waarvan zooveel gezegd was, begroeten en een plaatsje vragen op haar balboekje. Anderen, die haar niet kenden, hadden haast om zich te laten voorstellen. Ouderen waren al even present; in een oogwenk had zij haar boekje vol. Kees wandelde door de zaal en bracht een paar om haar booze tongen en gevaarlijken invloed bekende families een bezoek.
[Daum – Hoe hij Raad van Indië werd, 241-243] 

Des avonds in de Harmonie, waar zich uit een decoratief oogpunt deden opmerken de leden van de Race Club, in roode rokken met vergulde knoopen – quite English! [Indië, geïllustreerd weekblad-4, 792] 

Van tennisclubs in Batavia weet ik niets, maar uit betrouwbare kring heb ik vernomen, dat het lidmaatschap van de Harmonie (Concordia?) niet openstond voor Indonesiërs en hetzelfde gold voor Surabaya met zijn sociëteiten Simpang en Marine. De motieven van die uitsluiting ken ik niet, maar ik heb die wetenschap niet nodig om ze af te keuren als stom, bot en achterlijk.
[Alberts – Een kolonie, 39-41] 

Mijn gastheer begon een lange verklaring, enigszins bestemd voor een goedaardige gek en waaruit bleek, dat het werk ten departemente enigszins verschilde van dat in de buitendienst. En bovendien, zei hij, we hebben hier eigenlijk genoeg aan elkaar. Dat was het natuurlijk. Ze hadden in zo’n grote stad genoeg aan elkaar. Toen ik de volgende avond met mijn broer op sociëteit De Harmonie zat te eten zag ik daar alleen maar Europeanen. Dat klopt precies, want voor de anderen was het lidmaatschap niet opengesteld. We waren deftige Europeanen onder elkaar.
[Alberts – Namen noemen, 96-97] 

22-8-42 – De heeren Koyama en Tsuruta hebben vanavond ter gelegenheid van de 23e verjaardag van de eerste gedineerd op de Harmonie. Er waren Europeesche meisjes en 'fatsoenlijke dames', zei Koyama me, voor de bediening. Het was niet duur geweest en ze hadden f. 2,50 fooi gegeven aan de bediensters.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 30] 

Dit gaf weer 't gerucht dat Europeesche vrouwen, die vandaag op straat komen, opgepakt worden. Ciska zat angstig thuis. Ritman werd, naar kantoor fietsend, eenige tijd in een politiepost vastgehouden. Veel vrouwen werden de Harmonie binnen gebracht, misschien om gevisiteerd te worden.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 188] 

De schildwacht voor de groen uitgeslagen “Harmonie”, de eens zoo selecte club op Rijswijk, riep een voorbijdrentelenden katjong (straatbengel) terug, die aan de tijding van Japan’s nederlaag de gedachte scheen te hebben verbonden, dat hij ook van het eerbetoon aan het Japansche gezag ontslagen was.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 22-23] 

De ‘Kamar bola’, de biljartkamer van de Harmonie werd cantine, en buiten dromden lachende groepjes katjongs, vruchtenventers en andere nontonners (niet gepresseerde toeschouwers), die met de biljarters daarbinnen een Engelsch-Maleische conversatie gaande hielden en op ’n Capstan hoopten.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 53-54] 

O jé, wat is er overgebleven van onze deftige ‘Harinonie', de Heren-sociëteit? Het eens smetteloos witte gebouw is groen uitgeslagen. En hoe zou het er in de ‘kamar bola', de beroemde biIjartkamer, nu wel uitzien, daar achter de afgebladderde, wat scheef in hun hengsels hangende luiken?
[Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 6, 8] 

Ik liep langs de Harmonie, vroeger dé sociëteit van Indië en nu eerst kortelings hersteld uit haar staat van openbare soldatenkantine. Het pleister van de voorgevel is afgebladderd en er zijn grote scherven uit de marmeren trappen gestoten. De kristallen luchter in de voorhal lijkt daar verdwaald te zijn zoals een kostbaar stuk in een winkel voor tweedehands goederen.
[Van der Hoogte – Het laatste uur, 10-11] 

De ouwe vrije inkijk in de Harmonie met z’n licht en z’n luchters is er nu niet meer. Nu ligt daar alleen nog als mausoleumpje het voorportaal met z’n duizend slapers, want vele zwervers komen hier in de avonduren asyl zoeken en liggen in een wonderbaarlijk mozaïek op de marmeren tegels: een horizontaal schilderij van oorlog van Goya; er brandt een mat licht en de klok kijkt vol mededogen op de slapers neer.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 75] 

Rijswijk gezien naar het Harmonieplein: 1870 en 1937. Linker foto, voorgrond links: entrée van Hotel der Nederlanden. De elementen van het stadsbeeld zijn voor het grootste deel niet of nauwelijks veranderd (zie het huidige kantoor van het Official Tourist Bureau, de tot den weg reikende bijgebouwen van het Paleis, de slechts iets omgelegde tramrails, het trottoir rechts, zelfs het hekje op den wallekant), alleen is de boomrij vervangen door palen; de fraaie sfeer van het oude stadsbeeld is echter volkomen verdwenen, het is a.h.w. verhard.

En zoo ontstond, na den gruwelijken tol aan het onbegrepen klimaat te hebben betaald, als van-zelf de scheiding tusschen de “city”, waar het zakenbedrijf zich vestigt en de woonstad, beide door een kanaal verbonden, waarvan de bebouwing de namen van Rijswijk en Noordwijk draagt. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-26, 306] 

In den Engelschen tijd was Rijswijk bepaald de deftigste buurt van Batavia. Om er eene zuiver Europeesche wijk van te maken werden in 1814 alle hier nog aanwezige inlandsche huisjes en Chineesche warong’s opgeruimd met vergoeding der schade. De weg langs het water, die sedert 1807 eene steenen beschoeiing had, was echter vrij smal en gevaarlijk. [Oud Batavia I, 396] 

Na ’t herstel van het Nederlandsche gezag in 1816 beleefde deze toenmaals nog nieuwe buurt Molenvliet-Rijkswijk haren bloeitijd. [Indië, geïllustreerd weekblad-9, 445] 

Rijswijk in Batavia […]: het zijn alle beschamende beelden van ordeloosheid, gebrek aan harmonie en rommeligheid in hun bebouwing, in het kort van leelijkheid, – een leelijkheid-van-het-geheel, die door een nog zoo goede kwaliteit van enkele afzonderlijke gebouwen nooit opgeheven, ja eigenlijk slechts geaccentueerd wordt. [Locale Techniek-4-3, 4] 

Nu en dan ziet men echter nog op Rijswijk of het Molenvliet een enkel rijtuig, van dezen of genen Europeaan die, in of nabij de stad ten eten genoodigd zijnde, zich derwaarts begeeft; maar de drukkende warmte en het stof zijn op het midden van den dag zoo hinderlijk, dat men ongaarne van zulke uitnoodigingen gebruik maakt.
[Olivier – Tafereelen I, 153-155] 

Gladde, keurig onderhouden grindwegen, voortdurend stofvrij en frisch gehouden door talrijke Javanen, die uit hun houten gietemmers het gelige kali-water over den rijweg sproeien, voeren tusschen de sierlijkste lustverblijven,
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 92] 

Maar daar kwam onze auto nu niet langs: wij reden langs Rijswijk, dat ik nog herkende, terwijl Noordwijk rechtlijnig en onaangenaam modern was geworden.
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 63-64] 

De Opperwetgeving is in art. 61 der Grondwet, deels aan de wetgevende macht in Nederland, deels aan den Koning opgedragen. Zoo moet de staatsinrichting van Ned.-Indië zelve door den wetgever in Nederland (Koning met Staten-Generaal) worden geregeld, en andere onderwerpen worden door de wet geregeld zoodra daaraan behoefte blijkt te bestaan. Ook het eindoordeel over de Indische begrooting blijft in handen van diezelfde wetgevende macht in Nederland. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 1054-1056] 

Tegen den avond zat men als een prins op de stoep van het wachthuis, in het midden van Rijswijk gelegen; alle equipages en wandelaars passeerden natuurlijk de gouverneurswoning en het ontbrak er nooit aan bezoekers.
[Rees – Herinneringen uit de loopbaan van een Indisch officier I, 232-233] 

Hij herkent het hôtel van den Gouverneur-Generaal met zijne beide verdiepingen, zijn wachthuis en ledigen vlaggestok. Hij ziet een onderofficier in ’t wachthuis, die met zijn stoel achterover leunt en de armen over de borst gekruist houdt – hij loopt den schildwacht bijna tegen het lijf en wijkt uit voor twee equipaadjes die in snellen draf voorbijrollen.
[Ten Brink – Oost-Indische dames en heeren I, 133] 

De physionomie van het gebouw, waarvan de voorgevel met een kolossaal Nederlandsch wapen prijkte, was weinig indrukwekkend. Het onderscheidde zich hoofdzakelijk door den omvang van eene groote particuliere woning, en deed eenigszins aan eene paardenposterij denken. [Nederlandsch Indië oud & nieuw, 70-72] 

De voorgaanderij is aan drie zijden open en heeft een reeks zuilen met dubbele zuilen op de hoeken. De vleugels zijn van het hoofdgebouw gescheiden door doorritten.
Dit eertijds prachtige landhuis, thans ingericht voor de officieele ontvangsten van de Gouverneurs-Generaal van Nederlandsch-Indië, verdient ondanks de latere verminkingen en verbouwingen, toch een vermelding. [Oude Hollandsche Bouwkunst in Indonesië, 60] 

Paleis Gouv. Generaal. Zijde Rijswijk.
[Briefkaart – Uitgave Boekhandel Visser & Co., Weltevreden]

Sedert baron van Imhoff houdt de landvoogd zich meest op in zijn paleis te Buitenzorg. Het hôtel van den gouverneur-generaal is in een der wijken van Weltevreden, hetgeen echter slechts tot zijn tijdelijk verblijf dient, wanneer hij zich voor audiënties, festiviteiten of plechtigheden naar Batavia begeeft. [De Locomotief, 10 Maart 1917] 

[1910] Aan een Ingenieur der B.O.W. [S. Snuyf] is opgedragen een project te maken voor een balzaal in het gouvernements-hotel op Rijswijk. De landvoogd achtte verandering van de troonzaal te kostbaar. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-13, 53] 

Den 12den Februari [1837] woonde de Prins [Hendrik] een openbare godsdienstoefening in de buitenkerk te Batavia bij onder het gehoor van den predikant S. A. Buddingh. 's Avonds werd een schitterend feest ten paleize gegeven, waarop een groot deel van Batavia's ingezetenen geïnviteerd waren.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 123, 125] 

Het Paleis van den Gouverneur-Generaal (Rijswijk zijde). De met twee paarden bespannen “coupe” dateert uit de zeventiger jaren van de 19e eeuw. [50 Jaar Hotel des Indes, 7]

Zeer weinig Europese lezers kunnen zich een juist denkbeeld vormen van de hoogte waarop een Gouverneur-Generaal staan moet als mens, om niet beneden de hoogte zyner bediening te blyven, en ’t gelde dan ook niet als een te streng oordeel wanneer ik de mening aankleef dat zeer weinigen, genen misschien, aan zó zware eis hebben kunnen beantwoorden. Om nu niet al de hoedanigheden van hoofd en hart te noemen die daartoe nodig zyn, vestige men slechts ’t oog op de duizelingwekkende hoogte waarop zo eensklaps de man wordt geplaatst, die – gisteren nog eenvoudig burger – heden macht heeft over millioenen onderdanen.
[Multatuli – Max Havelaar, 233-235] 

Maar hy moest naar Batavia om de Gouverneur-Generaal te spreken ...
Dáár aangekomen, liet hy om gehoor verzoeken. Dit werd hem geweigerd omdat er een fytzweer was aan de voet van zyn Excellentie. Havelaar wachtte tot de fytzweer genezen was. Toen liet hy andermaal verzoeken gehoord te worden. Zyn Excellentie ‘had het zo druk dat zy zelfs aan de Direkteur-generaal van financiën een audiëntie had moeten weigeren’ en kon dus ook Havelaar niet ontvangen.
[Multatuli – Max Havelaar, 317-318] 

Van Herwijnen had zich diep in het zwart gestoken en een fonkelnieuwen hoogen hoed gekocht. Hij ging ter audiëntie bij den Gouverneur-Generaal. Niet op een algemeene, maar op een bijzondere. Zijn aanvraag daartoe aan den adjudant van dienst was overgebracht en het antwoord luidde, dat de Landvoogd hem den volgenden dag te woord zou staan, Met een portefeuille vol papieren onder den arm, stapte hij stipt op tijd voor het paleis uit den wagen en liet zich aandienen.
[Daum – Hoe hij Raad van Indië werd, 75-77] 

Op 27 December [1918] had ik mij naar Batavia begeven ter bijwoning van de installatie van de Herzieningscommissie. De volgende morgen om 9 uur werden de leden der commissie op het paleis Rijswijk verwacht. Wij werden in de troonzaal in een kring opgesteld en een voor een door prof. Carpentier Alting aan de gouverneur-generaal voorgesteld, die zich hier terdege voorbereid bleek te zijn: van ieder van ons kende hij woonplaats en werkkring en enkele persoonlijke details.
[Koch - Verantwoording, 101, 103], [Koch – Batig slot, 130] 

Ik heb zoo’n wassenbeeldenverzameling bij gebrek aan een zuilengang met marmeren statues als in het Museum te Napels of een Siegesallee als te Berlijn in Indië altijd gemist. Het eenige dat er iets van weg heeft, is de groote collectie geschilderde portretten van meer dan zestig Gouverneurs Generaal in het Gouvernementspaleis op Rijswijk te Batavia Centrum.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 84] 

Het is merkwaardig om in het Paleis van den Gouverneur Generaal de lange rij portretten van zijn voorgangers te beschouwen, die allen fuweelen of lakensche statierokken zijn uitgedost en dikke allongepruiken, stijve geplooide kragen of hooge vadermoorders dragen.
[Ammers-Küller – Wat ik zag in Indië, 32-33] 

De verbouwing van het paleis [bijbouwing van een groote audiëntie- of receptiezaal] te Rijswijk is opgedragen aan den heer Snuyf, tijdelijk bouwkundig ingenieur bij het departement van B.O.W.
[De Locomotief, 18 Juli 1910] 

De bouwkundig-ingenieur Snuyf is verbonden aan het departement van B.O.W. Wegens overlading met werk is van den minister van Koloniën de uitzending van nog een ingenieur gevraagd.
[De Locomotief, 20 September 1910] 

[1921] Het openbaar gehoor ten paleize te Rijswijk.
De verschillende autoriteiten zijn duidelijk te onderscheiden. Achter den Landvoogd van links naar rechts de Leden in den Raad van Ned.-Indië: Mr. Dijkstra, de Heer de Roo de la Faille, Prof. Carpentier Alting en de heer Frijling.
Links van den troon de Alg. Secretaris en de Gouvernements-secretarissen, rechts de adjudanten.
[Het Indische Leven, 2 – 32, 632] 

De audiëntie duurde een uur. Wij gingen naar het hotel terug en ik maakte een communiqué voor de aangesloten organisaties en de pers. Als regel gold dat het concept van een zodanig communiqué aan de G.-G. ter goedkeuring toegezonden werd vóór het werd gepubliceerd. Ik week van deze regel af en zond ons overzicht van het verloop der audiëntie rechtstreeks aan de bladen en de besturen der verenigingen.
[Koch - Verantwoording, 187-188] 

Ongeveer een maand lang, van midden juli tot midden augustus '35, verbleef de leider van de NSB in Indië. Hij werd er tweemaal door de gouverneur-generaal ontvangen: onmiddellijk na zijn aankomst en kort voor zijn vertrek.
Wat bewoog [G.G.] de Jonge? *] In de eerste plaats de wens om te verhoeden dat de Indische NSB zich tegenover het gouvernement zou opstellen. Na Musserts bezoek groeide het aantal NSB’ers in Indië vrij snel. Er waren vóór zijn komst naar schatting ca. vijf-en-twintighonderd leden en begunstigers geweest – daar kwamen nu ca. tweeduizend bij, hetwelk betekende dat de Indische NSB eind '35 meer leden had dan de Vaderlandse Club. De grootste groepen bevonden zich in Batavia, Bandoeng en Medan. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 368-370] 
*] Was het nu verstandig een man uit de wereld van ‘de olie’ tot gouverneur-generaal te benoemen? [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 347-349] 

Tojo – die vroeger hoofd was van de Kenpeitai en de bijnaam 'het Scheermes' had – woonde in het Paleis Rijswijk. De bezetters hadden rijen schoolkinderen met vlaggetjes laten opstellen langs de weg van het vliegveld Kemajoran naar het paleis. Zij schreeuwden braaf 'Banzai!!' en wuifden frenetiek.
[Bouwer – Het vermoorde land, 192] 

Dr. Van Mook *] zelf bleef langen tijd vrijwel onzichtbaar; later ontving hij de pers eenmaal per week ten paleize, en de conferenties kregen gaandeweg een minder formeel cachet: wij mochten rooken en behoefden niet langer aan een lange vergadertafel te zitten. Van een intiem contact kwam echter ook toen nog weinig.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 47-48] 

*] En na de terugkeer van het Nederlandse bewind over Indië werd hij regeerder van de kolonie. Het werden de moeilijkste jaren van zijn loopbaan.
[Koch – Batig slot, 42-43] 

De G.-G. van der Capellen echter nam zijn intrek in het huis daarnaast, dat gebouwd is door J.A. van Braam en in den Engelschen tijd eene poos bewoond werd door Hugh Hope [ ].
Aangezien de Landvoogd, vooral wanneer er feesten ten hove werden gegeven, hier buitengewoon ongeriefelijk was gehuisvest, is later naar den kant van het Koningsplein een tweede paleis gezet [Het trottoir langs het water en het ijzeren hekwerk op Rijswijk, die het Hollandsch karakter dezer buurt verhoogen, schijnen pas in 1875 aangelegd. [Oud Batavia I, 396-397] 

Het oudste Europeesche huis op Rijswijk is het tegenwoordige Hotel der Nederlanden, een historisch gebouw, dat helaas zijn oud karakter totaal heeft verloren.
In 1794 werd het gebouwd door Pieter Tency. Gelijk al de hier later gezette huizen, bezat het een erf dat doorliep tot Koningsplein Noord. [Oud Batavia I, 395] 

Omstreeks 1840 werd in dit vroegere huis van Raffles gevestigd het hotel Place Royale van J.P. Faes, dat in 1846 het Hotel der Nederlanden is geworden. Als hotel werd het gebouw onlangs op de meest afzichtelijke wijze verfraaid in het genre dertigcentsbazaar. Ook de eerwaarde boomen aan den ingang zijn gevallen en er rest niets maar wat aan den toestand van een jaar of tien geleden herinnert. [Oud Batavia I, 396 noot 2] 

Ik heb me zelden rampzaliger, benauwender, meer verlaten gevoeld dan bij het binnentreden van een kamer in een Indisch hotel. Je moet die Indische hotel-beroerdigheid zien! Eén zooi.
[Veth – Het leven in Nederlandsch-Indië, 50-54] 

Op het voorbeeld van Hotel des Indes ving het Hotel der Nederlanden met een vernieuwingsproces aan, en meerdere logementen volgden de beweging. Die tijd van renaissance in het hotel- en reiswezen gaat thans [1920] in vervulling, de betere logementen verrijzen inderdaad, en wie weet hoeveel het boek van B. Veth daartoe bijgedragen heeft! [Indië, geïllustreerd weekblad-3, 645-651] 

In de eetzalen bevinden zich een of meerdere buffetten, waarop glazen, flesschen, eetcouverts en alles wat verder noodig is, voorhanden wordt gehouden; enkele malen treft men daar ook een ijskast aan om de dranken af te koelen. Wat de dranken zelf betreft, moet ik eerlijk erkennen dat men in Indië voor minder geld dan in Europa een goed glas wijn vindt. Voor één gulden à één gulden vijfentwintig cents krijgt men reeds een zeer drinkbaren tafelwijn. Bier daarentegen is een duur en dikwijls minder goed artikel, omdat het, voor ’t verblijf in de tropen, met meer alcohol dan voor een christen noodig en nuttig is aangezet wordt. Ik betaalde dikwijls voor een half fleschje gewoon Pilsener of zoogenaamd Beijersch, vijftig cents, voor Vollenhovens Stout, een biersoort die veel gebruikt wordt, eenmaal zelfs vijfenzestig cents voor een halve flesch. Veelal hangen de bierprijzen ook af van de meer of minder menschelijke gevoelens van den hotelier.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 168-169] 

[Jaarboek van Batavia 1927, 263] →

[Januari 1922] Een Bataviasch Hotel-schandaal.
In Hôtel der Nederlanden, een der groote logeer-gelegenheden van Indië’s hoofdstad, brak typhus uit. Eerst werd één geval geconstateerd. De gezondheidsdienst stelde een onderzoek in toen er nog zeven gevallen werden vastgesteld, en toen, doch eerst toen bleek, dat door de keuken, waar het eten voor de gasten werd toebereid, een goot liep, waarin bedienden hun faeces deponeerden. Ook in andere opzichten werd de hygiëne absoluut met voeten getreden: de Overheid sloot de waterleiding af, de gasten kregen slechts aer-blanda en geconserveerde melk. [Het Indische Leven, 3, 457] 

[1922] Hotel der Nederlanden – Hoewel het hotel nog niet officieel is geopend en nog niet alles tot in de puntjes gereed is, wonen er toch reeds logé’s. Met de verbouwing was belast aannemer Kortekaas, die eer heeft van zijn werk. Het hotel maakte op ons een prettige indruk. Vooral is stipt de hand gehouden aan de eischen der hygiëne, de nieuwe keuken en alles wat daartoe behoort mag gezien worden. [Het Indische Leven, 3, 894] 

… want een doorloopend verbindingsstraatje heette van ouds, evenals nog heden, niet “steeg” maar “gang”, een naam die voor Nederlandsche ooren zulk een heel anderen klank heeft dan voor Bataviasche: op den naam af zal geen mensch in het Vaderland bijvb. Gang Secretarie voor de zeer fatsoenlijke buurt houden, die zij inderdaad is. [Oud Batavia I, 270] 

Uit de Bataviasche Courant van 1827 blijkt, dat Gang Secretarie werd aangelegd op het “plein” der “voormalige” Secretarie. Reeds in 1825 was deze eerste Secretarie voor afbraak verkocht. Wij bespeuren echter tegelijk het bestaan eener nieuwe Secretarie eenige huizen van de Harmonie af aan Koningsplein Noord of op Rijswijk. [Oud Batavia I, 397 Noot] 

De Secretarie stond oorspronkelijk op Rijswijk en gaf haar naam aan de welbekende gang. [Oud Batavia I, 396-397] 

Gang Secretarie thans Secretarieweg, gezien naar Rijswijk: 1876 en 1937
Vroeger een zuivere woonwijk, ontwikkelt deze weg zich slechts langzaam tot de “straat”, die hij blijkens de rooilijnen en de nieuwe bebouwing (rechtsche foto) in de bedoeling ligt. De huidige toestand is zoodoende een onvermijdelijk doch leelijk tusschenstadium. [Het Indische Stadsbeeld, 56-57] 

Secretarieweg 8-10 Coiffeur-Salon Wolf:
Want al liet men zich dan niet onder de asemboom aan het Waterlooplein knippen, men liet deze knipper toch wel thuis komen. Zo waren er heel wat barbiers die op gezette dagen in de maand vaste adressen afliepen. Deze heren waren allemaal ‘doeloe assistèn Wolff’ zoals elke snijder op de pasar zich ‘doeloe koepir de Koning’ noemde.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 160-161] 

←[1923] Dezer dagen had de officieele opening plaats van de nieuwe, naar de dépendance van het “Hotel der Nederlanden”, aan den Gang Secretarie te Weltevreden, overgebrachte Coiffeurs-salon van den hier ter plaatse welbekenden heer Wolf. [Het Indische Leven, 5, 340] 

Coiffeur-Salons Wolf, →
[Jaarboek van Batavia 1927, 344]

Het is niet zeker of Haasse “Madame Eva Farren, Dansonderricht, Secretarieweg 5” heeft bedoeld, als zij schrijft:

In de achtergalerij van de danslerares, tussen ‘moderne’ meubels met paarse en oranje kussens, schuifelden jongens en meisjes van allerlei leeftijden, uit verschillende klassen, met van inspanning verhitte gezichten en op elkaars voeten gerichte blik, onhandig rond op de tonen van grammofoonmuziek: foxtrott en tango en de onvermijdelijke engelse wals.
[Haasse – Zelfportret als legkaart, 122-123] 

‘Ineens waren er veel Japanse winkeltjes,’ vertelde Cisca Pattipilohy, de vrouw die zelfs op de HBS niet helemaal geaccepteerd werd. Haar appartement in Amsterdam stond vol boeken waaruit tientallen bladwijzers en post-its puilden. ‘Die Japanners verkochten potloden en kantoorartikelen. Wij gingen liever bij hen. Ze waren goedkoper en bovendien vriendelijker.’ Ze was opgegroeid met Shakespeare en Beethoven; op haar zestiende had ze al een eigen bibliotheekje. ‘In Batavia fietste ik met mijn nichtje naar boekhandel Visser, maar als zwarte inlander werd je niet bediend. In de Japanse winkels daarentegen waren ze juist aardig. Dat was heel erg bijzonder.’ [Reybrouck – Revolusi, 136]

Secretarieweg 1 Woning- en Incassobureau N.I.V.A. 3 United Artists Corporation 5 Madame Eva Farren, Dansonderricht 5a-b Pension Klinkert 7 Krijnen – Emulation en Vendubedrijf 9 Drukkerij Visser & Co 2 Boekhandel & Drukkerij Visser & Co 4 Hartman, geweermakerij 6 Kassierskantoor Smits & Co 8-10 Coiffeurssalon Hotel der Nederlanden, P. Wolf 12 Dames Modemagazijn Maison Enoch 16 Lampenmagazijn Firma Joseph Rute 18 Fa. Manson & Co, distributeur Hima-rijwielen

Inmiddels had het Binnenlandsch Bestuur op Java, het “B.B.”, al sinds een twintigtal jaren een eigen nieuwe periode doorleefd. Het was sinds het eind der jaren tachtig doortrokken van een geest van activiteit in socialen zin, van streven naar welvaartsbevordering; men heeft eens schertsend gesproken van een periode van “verlicht despotisme”, maar dan natuurlijk binnen de eigen proporties, nuchter en Nederlandsch, met veel overleg, eenvoudig en humaan.
[Gonggrijp – Brieven van Opheffer, 4] 

“Nomaden zijn wij hier in Indië”, “onrustige pelgrims!” Daar lag de “Camphuys” klaar om weer naar Java te gaan, daar lag een andere boot, waarvan ik de naam niet lezen kon, waarschijnlijk voor de Molukken bestemd. Plezierreizigers herbergen die vaartuigen niet! Ach, neen, meestal moèten wij hier reizen! Eén machtwoord, komende van Buitenzorg ... en de koffers worden gepakt, het huis, den tuin, de vrienden vaarwel gezegd.
[Kooij-van Zeggelen – De Hollandsche Vrouw in Indië, 53-54] 

Dit had tot gevolg, dat ik achter de stoel van de Directeur van Binnenlands Bestuur kwam te staan. Hij schrok wel, geloof ik. Ik schrok in elk geval. Hij draaide zich met een ruk om, doch ik keek hem niet aan en sloop in verontschuldigende houding om zijn schrijftafel heen. Nadat ik op zijn uitnodiging was gaan zitten, vroeg hij: ‘Waarmee kan ik u van dienst zijn?’
[Fredericy – De eerste etappe, 15-17] 

Van Hal ging met me mee. Hij had tegen de chauffeur gezegd: Het departement B.B. Maar toen we bij het gebouw aankwamen, meende ik een varkensstal te zien en nog tamelijk laag gebouwd ook. Enfin we reden tussen twee stenen palen door en we kwamen op wat ik naderhand een voorerf heb leren noemen. Daar sprongen we uit de auto.
[Alberts – Namen noemen, 20-21] 

Het departement van Binnenlands Bestuur, waar ik heen stapte, om te zien of er nog wat geld voor me lag, was van de varkensstal, die ik daar eerder had aangetroffen, een paleis geworden. Ik bekeek alles met Soemenepse ogen en die waren tenslotte op dit stuk niet veel meer gewend. Overigens hadden ze inderdaad geld voor me.
[Alberts – Namen noemen, 96-97] 

Het departement van het Binnenlands Bestuur was de instantie die het wijdvertakte Nederlandse bestuursapparaat organiseerde dat met de inheemse bestuursinstanties in direct contact stond. Dat Nederlandse bestuursapparaat bestond louter uit Nederlanders (later ook Indische Nederlanders), die allen een speciale opleiding hadden gevolgd. [...]
In totaal waren ten tijde van de Japanse invasie in Indië bijna achthonderd BB-ambtenaren werkzaam en van hen waren ca. vijfhonderd geplaatst in wat men ‘ de buitendienst’ zou kunnen noemen, d.w.z. dat zij in een onderafdeling, afdeling, residentie, gouvernement of provincie de vertegenwoordiger waren van het Nederlands gezag dan wel aan die gezagdrager waren toegevoegd. De grote verantwoordelijkheid maakte het werk voor velen aantrekkelijk en vormde een tegenwicht tegen de ontberingen waarmee het gepaard kon gaan. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 159-161] 

Fluwelen handschoen en ijzeren vuist speelden, wat de verschillende rangen betrof, een rol in de relaties van de assistent-residenten en residenten met, op Java, de vorsten en de regenten, en, in de Buitengewesten, de vorsten of andere volkshoofden, voorts op lager niveau in de relaties van de controleurs met de patihs (de ‘stafchefs’ van de regenten en van de andere hoofden) en de wedono’s (de inheemse districtshoofden) en assistent-wedono’s. Al die inheemse gezagdragers dienden de aanwijzingen van de BB-ambtenaren te volgen en stonden onder hun controle. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 163-164] 

... de tegenstellingen tussen de inheemse aristocratie en de gewone desabevolking was al groot, die tussen bezetter en de inlander was onoverbrugbaar. En hoewel de slechts achthonderd veelal fatsoenlijke BB-ambtenaren (vijfhonderd in de buitendienst) deden wat ze konden, waren zij te vaak afhankelijk van rapportages van inheemse gezagsdragers als het ging om de sociaaleconomische ontwikkelingen in de desa’s. De strekking van Max Havelaar bleef actueel. [Leven op de rand, 100-102] 

Het Nederlands bestuursapparaat (het centrale gouvernement, de gouvernementsdiensten en -bedrijven en de bureaus van alle BB-ambtenaren) kende vier rangenstelsels: voor lager, voor lager-middelbaar, voor zuiver-middelbaar en voor hoger personeel. Het lagere personeel bestond in '38 voor 99% uit inheemsen, het lager-middelbaar voor 61 %, het zuiver-middelbaar voor 38%, maar van het hogere personeel bestond slechts 6% uit inheemsen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 165-166] 

Van Heutsz gaf toestemming om Ellinger het examen af te laten leggen. Hij had geen bezwaar tegen ‘begaafde vrouwen’. Zij slaagde. In Den Haag vond men het idee dat een vrouw een man zou bevelen vermoedelijk te ver gaan; vrouwen zouden niet door de minister van Koloniën in dienst worden genomen. Het was een indirecte maar duidelijke manier om het beleid van Van Heutsz te negeren. [Uit naam van de majesteit, 206] 

In die kringen zijn ze juist het meest onredelijk in hun gezindheid ten opzichte van Westerlingen, speciaal Hollanders. Omdat ze bang zijn hun brood te verliezen – het zijn veelal ambtenaren –, of omdat ze liever niets met politiek en alles wat er mee samenhangt te maken willen hebben, morren ze alleen maar onder elkaar.
[Sjahrir – Overpeinzingen, 75-76] 

Dit bewijst een particulier telegram in het Bat. N. blad van 27 [November 1919] dezer, hetwelk de tragische bevestiging brengt van onze mening dat het Bestuur niets van de Inlandsche beweging begrijpt.
[De Taak-3, 99] 

Terwijl de regeering beveelt, dat de Inl. bestuursambtenaar mee moet leven met den tijd, geeft zij te gelijkertijd ook last om de Inlandsche vereenigingen van verdachte mentaliteit in het oog te houden, dus de Inlandsche bestuursambtenaar moet als een soort spion optreden, doch in het algemeen belang, daar de regeering den weg der evolutie wil bewandelen.
[De Taak-3, 438] 

[!920] Zooals bekend gaan de gouvernementsbureau’s het overloopen van ambtenaren zooveel mogelijk tegen door geen nieuwe werkkrachten aan te nemen, die van een gouvernementsbureau afkomstig zijn en dit bureau zonder toestemming van den chef verlaten hebben.
[De Taak-4, 7] 

Schrijver meent, dat de reden, waarom er thans zoo weinig animo bestaat tot dienstneming bij het B.B., moet worden gezocht in de omstandigheid, dat de toestanden zijn veranderd, namelijk, dat de bevolking tegenwoordig hare rechten en hare menschenwaarde beseft en zij niet evenals vroeger blindelings alle bevelen opvolgt, doch opkomt tegen alles wat zij meent, dat niet behoorlijk is.
[De Taak-4, 67] 

[1920] Voor eenigen tijd werd van Regeeringswege een circulaire aan de hoofden van gewestelijk bestuur gezonden, waarin wordt medegedeeld, dat de residenten na drie jaren hun ambt te hebben waargenomen, dit weer ter beschikking moeten stellen.
[De Taak-4, 123] 

Tot de werkkring van het departement van binnenlandsch bestuur behooren: de bestuurshervorming; het gewestelijk en plaatselijk bestuur; de decentralisatie; de algemeene en gewapende politie; […] [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 255] 

Ik ben één uit de troep
van inspectie-ambtenaren
die rondzwerven
van eiland tot eiland
om het vaderland op te bouwen.
[Tatengkeng in: Indië – Indonesië, 92] 

Het Javahotel werd geopend 1 Augustus 1853. [Oud Batavia II, 32b] 

Eens kwam ik bij hem in het Java-Hôtel oploopen en trof daar den arts Dr. van der Scheer (later bekend als de uitvinder van de Van der Scheersche koorts) aan.
– U hebt een arts bij U. Waarom hebt U hem noodig? vroeg ik belangstellend.
– Mein lieber Freund Hans, antwoordde Friedenthal glimlachend, wij houden besprekingen. Hij schrijft de medicijnen voor, die ik niet gebruik, en stuurt me daarvoor rekeningen, die ik niet betaal. Op deze manier blijven we allebei gezond.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd II, 175-176] 

Toen, in het Java-Hotel, kreeg ik een briefkaart, de morgen van het vertrek van mijn boot.
[Perron, du – Verzameld Werk V, 589] 

Hoofdgebouw aan Rijswijk. [Briefkaart – Groet uit het Java Hôtel]          Rij kamers bij het Koningsplein. [Briefkaart uit het Grand Hotel Java]

Front Rijswik. [Jaarboek van Batavia 1927, 226]

Front Koningsplein.

In het Java-Hôtel waar “moeder Spaanderman” destijds den scepter zwaaide en elk haarer vaste klanten begroette met een “Zoo, m’n jongen, ben je daar weer; heb je een goede reis gehad?” [Indië, geïllustreerd weekblad-1, 166] 

In het centrum staan hier en daar verlaten, al met roest overdekte, skeletten van gebouwen-in-wording (onder andere een hotel en een moskee, gepland als de grootste en mooiste in Zuidoost-Azië), die wegens geldgebrek niet op korte termijn voltooid kunnen worden.
[Haasse – Krassen op een rots, 20-21] 

Het gebouw heeft vier etages, dus vijf vloeren: de 5 geboden van de moslimgodsdienst en de 5 artikelen van de Pancasila; de 12 zuilen zijn 17 meter hoog, zij staan 8 meter van elkaar en dragen het dak dat een koepel heeft met een doorsnede van 45 meter: 17 – 8 – ’45 is de dag, waarop Soekarno en Hatta de onafhankelijkheidsverklaring proclameerden, istiqlal betekent onafhankelijkheid; de minaret heeft een hoogte van 66.66 meter, het aantal verzen van de kor-an.

Op dit terrein lag in vroeger tijd het Wilhelminapark.

Als je niet naar een heel speciale persoon uitkeek, dan kon je, maar nooit alleen in dit geval, vanaf de Citadelweg het Wilhelminapark in rijden waar het fort Willem II lag. Dat was de plaats voor nieuwe contacten. Je reed, giechelend met een vriendin, langs twee vrienden en als er een reactie kwam bleef je geconcentreerd giechelen. Je keek heel even maar je glimlachte dan nog lang niet. Een kennismaking in het park was een kwalijke zaak. Je werd er weggejaagd door de inheemse agenten, die zeiden dat ze daar waren om je te beschermen.
[Zikken – Landing op Kalabahi, 103-104] 

Op de onderstaande foto ligt het Wilhelminapark rechts van het midden. In het midden van het park lag de Citadel Prins Frederik.

[Jaarboek van Batavia 1927, 177]

Citadel Prins Frederik.
[Jaarboek van Batavia 1927, 407]

← Detail Stadskaart Gemeente Batavia, 1921.

Noordelijke ingang van het park met het Atjeh-monument. 
[Briefkaart – V. 25 Tio Tek Hong, Weltevreden – Handel in muziek-, sport-, kunst-, jacht-,kantoor-, toilet- & luxe-artikelen.]

Bij de ingang van het park stond het Atjeh-monument (1882, P.J.H. Cuypers).
… in hetzelfde jaar werd kolonel J.B. van Heutsz, die in Atjeh zijn sporen reeds had verdiend met het civiel- en militair bestuur belast. Hiermede was een nieuwe aera ingeluid. Overal werd actief opgetreden en den vijandelijken elementen werd geen rust gelaten. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 43-44] 

Bovendien blijft men te Batavia nog getrouw aan enkele oude, krijgshaftige gewoonten. Zoo wordt b.v. elken morgen precies om vijf uur het ochtendschot van de citadel gelost en om acht uur des avonds, ‘het avondschot’. Poekoel Boem! – (het uur, Boem!) noemen de inlanders het.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 122] 

Daar dreunde de doffe knal van het nachtschot uit het fort Prins Hendrik te Weltevreden en alom verkondigden nu acht slagen op het blok in de kampongs en in de tuinen der europeesche villaas, dat het uur der feesten, der recepties, der openbare vermaaklijkheden en der kinderbals was aangevangen.
[Ten Brink – Oost-Indische dames en heeren I, 197] 

Het centrum der verdediging zou de citadel Prins Frederik vormen, die binnen een verboden kring lag, met een straal van 300 roeden, welke zich naar eenen kant uitstrekte tot de tegenwoordige Gang Pool, naar den anderen het hele Waterlooplein omvatte. Wanneer het versterkte kamp eens belegerd mocht worden en de gebouwen binnen den verboden kring werden geraseerd, zou er van het nieuwe Batavia al heel weinig staan zijn gebleven. [Oud Batavia I, 444-445+noot] 

Deze citadel ligt teekenachtig en kwam mij keurig afgebouwd en onderhouden voor, maar als verdedigingswerk tegen een buitenlandschen vijand, is, dunkt mij, de plaats allerondoelmatigst gekozen, daar men, om haar te bezigen, zou moeten beginnen met een der fraaiste gedeelten van Nieuw Batavia neer te schieten. [Indië geïllustreerd weekblad-8, 159] 

Enfin, wij krijgen dan een proef met een volksconcert op Westersche leest. In het Wilhelmina park, een heel lief park bij Noordwijk, waarin het gedenkwaardige Atjeh-monument verrijst en de stokoude citadel Prins Hendrik op den achtergrond schuil gaat achter lommerrijk geboomte. [De Locomotief, 14 September 1910], [De Locomotief, 17 September 1910] 

Het gemeentebestuur is toen een andere mogelijkheid welke jaren geleden ook al eens bekeken was, in nadere beschouwing gaan nemen: namelijk, bouw van het raadhuis in het Wilhelminapark, ongeveer op de plaats waar thans de Citadel met de ammunitie-magazijnen van het Leger staan. [Locale Techniek-7-6, 177] 

Departement van Oorlog heeft geen bezwaar tegen het afbreken van de Citadel. Plan van gemeente om nieuwe stadhuis hier te bouwen en niet in het midden van het Koningsplein. [Locale Techniek-8-1,23] 

Het was nog geen vijf uur. Ik liep langs de stille paden met mijn fiets aan de hand. Ik kwam niemand tegen. Ten slotte ging ik zitten op een bank waar je een groot deel van het park kon overzien. En meteen hoorde ik de melodie. Het kwam van de andere kant van de struiken. Het geluid van een fluit waarop iemand een primitief wijsje speelde.
[Zikken – Landing op Kalabahi, 150-151] 

Ze stapte af. Het was nog geen vijf uur. Dicht bij het fort ging ze op een bank zitten. En meteen hoorde ze de melodie. Het kwam van de andere kant van de struiken. Het was een fluit waarop iemand een primitief wijsje fantaseerde.
[Zikken – Gisteren gaat niet voorbij, 89-92] 

[1924] Hierboven het beeld eener nieuwe stads-verfraaiing. Het Wilhelminapark-park te Weltevreden na den nieuwen aanleg, ontworpen en uitgevoerd door den gemeente-tuin architect C. de Geer. [Het Indische Leven, 6, 271]
Het Wilhelminapart, een keurig park van 9 H.A. groot. [Het Indische Leven-7, 1148] 

Maar goed laat dat opvoedkundige slaan helemaal verkeerd zijn, ik vind het toch jammer dat onze jongens mekaar niet meer op de kop timmeren. Ik heb in geen jaren een lekkere kloppartij gezien. Terwijl je 25 en meer jaren geleden maar op bepaalde tijden naar bepaalde plekjes in Batawie toe hoefde te wandelen om een gratis boksmatch te aanschouwen. In Djakarta had je het Wilhelminapark en de “roemah setan”(achter het Postkantoor) die zeer “en vogue” waren als kampplaats der jonge goden.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper II, 198-199] 

Maar de geschiedenis van deze plaats gaat nog verder…

[Oud-Batavia Platen-Album, K 24]→

Wij noteerden reeds de oprichting van het Buitenhospitaal in 1743, een der vele goed bedoelde maatregelen van den G.-G. van Imhoff. Er is daar na den tijd van Daendels nogal verbouwd; alle ziekenzalen zijn gelijkvloers gezet en met galerijen omgeven, maar het hospitaal is daar gebleven totdat Van den Bosch¹], de gewezen genieofficier, zijn hersenschimmig plan begon uit te voeren om van heel nieuw-Batavia een versterkt kamp te maken. [Oud Batavia I, 337-339] 

¹] ... een ethisch mens, die, zonder het zelf te merken, nogal eens uit zijn nek leuterde. En die man was de uitvinder en de in gebruiksteller van het befaamde en beruchte Cultuurstelsel ²].
[Alberts – Twee jaargetijden, 12-13] 

²] Het Cultuurstelsel was gebaseerd op het verlangen van het opperbestuur in Nederland van Indië en in het bijzonder van Java een winstgevende onderneming te maken. Om dat doel te bereiken, moest de Javaanse boer op zijn vruchtbaar eiland produkten telen, die een gewild artikel zouden zijn op de Europese markt – dus niet alleen maar rijst naar eigen behoefte. Die produkten moesten met inachtneming van bepaalde regels worden verbouwd en geleverd en de voornaamste van die regels waren: de boer moest één vijfde van zijn grond beschikbaar stellen en daarnaast ook één vijfde van zijn arbeidskracht. Hij kreeg een redelijke vergoeding voor het geleverde. Niet de marktwaarde natuurlijk; het verschil tussen die waarde en zijn arbeidsbeloning werd geacht gelijk te zijn aan de door hem verschuldigde landrente ³] over het door hem bewerkte vijfde deel.
[Alberts – Twee jaargetijden, 13-28] 

³] Men begon met een van de Engelsen overgenomen systeem – eigenlijk van een Nederlander in Britse dienst, H.W. Muntinghe. Dat systeem ging uit van de fictie, dat de Javaanse boer zijn grond huurde van het gouvernement en dus een pachtsom moest betalen, de ‘landrent’.
[Alberts – Twee jaargetijden, 11-12] 

Het busstation is ongeveer de plaats waar het fort Noordwijk heeft gelegen.

Het jaar daarna [1657] bouwde men aan de oostzij der toenmalige Groote Rivier Noordwijk ter bescherming van het vee, dat op het Paviljoensveld daarbezuiden graasde. Dit fortje lag bij de Sluisbrug; [Oud Batavia I, 131-132] 
Zooals gezegd, stond het fortje beoosten den vroegeren loop der Tjiliwoeng, die hier was afgedamd en gedwongen den koers te volgen van de naar het Westen gegraven vaart. Uit het een met het ander zal men echter kunnen zien, dat het fortje noordwest van de Sluisbrug lag, […] Het fortje was zeer klein en mat geen 25 Meter van den ingang tot de oostercourtine. Reeds in 1697 werd het geschut er af genomen. In 1809 werd het afgebroken. Anno 1659 zagen wij Joan Maetsuijker al eens bij Noordwijk het landvermaak genieten en het middagmaal gebruiken in een bamboezen pondokje. Dat werd destijds meer gedaan, en zoo treffen we hier in 1669 eene herberg, dezelfde waarvan wij een inventaris ontdekten uit het jaar 1682, [...]
De menschen maakten dus in den vooravond den grooten toer evenals later; den weg van Jacatra uit, dan Goenoengsari, den School- en den Postweg en over de Sluisbrug; daarna werd uitgespannen bij Noordwijk, waar men picnickte of thee dronk, om dan tegen zonsondergang langs de Buitenwacht van Rijswijk en Molenvliet naar huis te rijden en vóór poortsluiten om zeven uur binnen te zijn. Nog in 1820 was dit de vaste toer. [Jl Pangeran Jayakarta / Jl Jakarta / Jl Gunung Sahari / Jl Dr. Sutomo / Jl Pos / Jl Veteran / Jl Gajah Mada.] [Oud Batavia I, 397-402] 

Rach’s teekening van het fort Noordwijk en omgeving. […] Een der aardigste platen van Rach en vrij goed op het terrein thuis te brengen. Het hek aan de rechterhand (hetzelfde dat men op onze plaat K 24 van voren ziet) valt vrijwel samen met het tegenwoordige ijzeren hek vóór het Atjehmonument. Men staat met het gezicht naar de Sluisbrug, welke men in het midden op de achtergrond ziet. […] De weg loopt derhalve van het tegenwoordige Noordwijk met eene bocht door de kanarilaan naar de brug en dan verder langs den tegenwoordige Postweg; daar ziet men een rijtuig (geheel in het verschiet) op weg naar Goenoengsari.
[Oud-Batavia Platen-Album, K 23] 

Elke stad die zich enigszins respecteerde, had een muziekvereniging. In Soerabaja was het de vereniging Caecilia, in Semarang Con Amore en in Batavia de reeds eerder genoemde vereniging Toonkunst Aurora en de Opera-Club. De laatste stond onder leiding van de zeventigjarige fotograaf, decorontwerper, decoratieschilder, zanger en regisseur Isidore van Kinsbergen, naar wie in Batavia later een straat genoemd is.
[Nieuwenhuys – Tussen twee vaderlanden, 54-55] 

Dezelfde heer Kinsbergen alhier, van wiens fotografiën naar Java’s oudheden ik U eenige nummers zond, en die indertijd de voorstelling van la Fille du Regiment door liefhebbers op touw zette, heeft dezer dagen tweemalen den Médecin malgré lui en le Serment d’Horace doen vertoonen, beiden door mij vertaald. [Huet – Brieven III, 203] 

Het was tijdens het bewind van den gouverneur-generaal Jan Jacob Rochussen dat Van Kinsbergen hier voet aan wal zette in de dubbele qualiteit van décoradeur en opera-zanger. Niet lang daarna voegde hij er twee andere beroepen aan toe: impresario en photograaf. Als schilder heeft hij het meest geproduceerd, als opera-zanger de meeste harten veroverd, als photograaf het meeste geld verdiend, en als impresario het meeste genoegen verschaft. [Het Indische Leven - 3-34,670-673] 

Wie was Van Kinsbergen? Het is niet gemakkelijk dàt met een enkel woord te zeggen. Ik zal mijn best doen, hem in het kort te beschrijven. Isidore van Kinsbergen, die te Parijs een opleiding als zanger en als decoratieschilder genoten had, kwam hier uit met een Franschen operatroep in 1851. Toen de campagne geëindigd was en het gezelschap de terugreis naar Europa aanvaardde, bleef Van Kinsbergen voor goed te Batavia achter, en werd allengs de ziel en het middelpunt van het plaatselijk kunstleven.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 17-18] 

Ik denk dat het iets te maken heeft met de nederige status van de fotografie in de 19de eeuw. Zo vind je in de Encyclopaedíe van Nederlands-Indie wel vermeld dat er in opdracht van het Nederlands-Indische Gouvernement en het Bataviaasch Genootschap een fotografische inventaris is gemaakt van de Hindoe-oudheden op Java, maar niet door wie. Ook onder zijn eigen naam wordt Van Kinsbergen niet in deze encyclopaedie vermeld.
[Kousbroek – Wonderen, 322-323] 

De periode 1893-1905 (het sterfjaar van Van Kinsbergen) is dan ook uit een muzikaal oogpunt tot op heden de belangrijkste voor de hoofdstad geweest. De man, die van dat alles de ziel en de beweging was, die bijkans een halve eeuw lang het kunstleven te Batavia geleid en hooggehouden had, ligt op Tanah Abang begraven. Maar niemand kan er zijn graf vinden, want daar is niet eens een naam op vermeld.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 185-186] 

Dit betekende de dood van Het Indisch Vaderland en voor Daum het verlies van zijn broodwinning. Maar hij was er de man niet naar om bij de pakken neer te zitten. Hij ging naar Batavia, onderhandelde met de drukkerij Kolff en reeds aan het eind van hetzelfde jaar (1885) verscheen het eerste nummer van een nieuw dagblad dat het Bataviaasch Nieuwsblad heette.
[Nieuwenhuys – Tussen twee vaderlanden, 77-78] 

Ik herinner mij nog mijn eerste ontmoeting met de heer J. H. Ritman van het Bataviaasch Nieuwsblad. Ik had gehoord dat hij al lang met verlof wenste te gaan, maar weerhouden werd door gebrek aan een geschikte plaatsvervanger. Ik stelde hem bij die eerste ontmoeting vierkant voor (ik was net een maand of drie in dit land terug) mij zijn krant toe te vertrouwen.
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 70-71] 

Hoofdredacteur van het Bataviaasch Nieuwsblad was F. K. H. Zaalberg, een Indo-Europeaan die het van jongste corrector tot leider van het blad gebracht had. Het Bataviaasch Nieuwsblad was een courant van klein formaat en Zaalberg wist het in Indo-kringen een stevige positie te verschaffen. In die kringen leefde een sterke wrok tegen Nederland en de gemeenschap der geïmmigreerde Nederlanders.
[Koch – Batig slot, 119-120] 

De hoofdredacteur F.K.H. Zaalberg was een Indo, die zich met grote energie van hulp-corrector tot leider van het blad had opgewerkt. Zijn opvattingen en sentimenten waren die van de toenmalige Indo en doordat hij schrijven kon zonder zijn overtuiging geweld aan te doen, had zijn blad karakter.
[Koch – Verantwoording, 41] 

De Wekker-artikelen leidden tot vragen in de Kamer en tot meerdaagse debatten over Atjeh, Van Daalen en daarmee over Van Heutsz. Te midden van de commotie publiceerde het Bataviaasch Nieuwsblad ‘dankzij een bevriende hand’ een ‘beginselverklaring’ van Van Heutsz. [Uit naam van de majesteit, 221-223] 

Kiewiet de Jonge was een bewonderaar van gouverneur-generaal Van Limburg Stirum en als journalist de officieuze verdediger van diens politiek. Hadji Agoes Salim werd ongeveer terzelfdertijd hoofdredacteur van de ‘Neratja’, een Maleis dagblad, bij de uitgifte waarvan de regering financieel geïnteresseerd was. Beide bladen werden als spreekbuizen van de regering beschouwd: de G.G. hechtte er waarde aan, dat zijn maatregelen en bedoelingen zowel aan het Indonesische als aan het Nederlandse publiek duidelijk gemaakt zouden worden.
[Koch – Verantwoording, 112-113] 

Wattemeer eergisteren bij de spoorwegovergang Pintu Aer, ook wel Pintu Djèngkèl genaamd, weer ongevraagd een economische les rijker geworden. Alwaar aanschouwd een jeugdige bedelaar door een betjabewoner drie losse centen overgereikt, welke met mata melotot bekeken, daarna de milde gever aangestaard met verbijsterde uitdrukking op het gelaat, waarna knarsetandend rechtsomkeert en centen weggeworpen.
[Robinson – Piekerans II, 99-101] 

Batavia was niet slechts bij donker onveilig. Ook overdag vielen er schoten, soms gansche salvo's, zooals dien middag toen er bij den spoorweg-overgang van Noordwijk, dus in het hartje van de stad, een trein met gewapende pemoeda's stilhield, die zonder tekst of uitleg het vuur openden.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 86]

[Handbook of the Netherlands East-Indies, 376]

Het zeer moeilijke kruispunt te Weltevreden aan het einde van Noordwijk bij den spoorwegovergang, waar drie verkeers-agenten voor de regeling noodig zijn [Locale Techniek-1-4, 8] 

Zondag 1 Mei [1927] werd op de stamlijn Manggarai – Koningsplein – Noordwijk – Batavia Noord, de electrische treindienst ingevoerd, waarmede de electrificatie van de ceintuurbaan der hoofdstad is voltooid. [Het Indische Leven-8, 945] 

[December 1922] Noordwijk, Weltevreden’s boulevard, gezien vanaf het gebouw der “Arnhemsche”.

Noordwijk is Weltevreden’s boulevard. Wel flaneert er zelden iemand, want een fatsoenlijk mensch in Indië loopt alleen ’s ochtends, heel vroeg, wel is er weinig vertier… maar toch is het de Boulevard.
[Wermeskerken – Langs de gordel, 49-50] 

Een totok, die in den vooravond, – als de heete zon achter de palmen gedoken is, en een frisch koeltje aan komt strijken –, langs Noordwijk en door de Fransche buurt gaat, zou zich verbazen in Indië te zijn.
Groote en ruime, helder electrisch verlichte winkels, huis aan huis, waar van luxe-, tot de gewoonste verbruiksartikelen te krijgen zijn… precies als in Europa… feitelijk nog mooier winkels meestal nog ruimer…
[Wermeskerken – Langs de gordel, 61-62, 63-64] 

De weg tegenover Rijswijk, dien wij Noordwijk noemen, is van vroegeren datum dan die aan den overkant. Hij vormde van ouds de verbinding van de buitenwacht met den post Noordwijk en heette “de weg van Rijswijk naar Noordwijk”, hetgeen in den Engelschen tijd, toen het fortje Noordwijk was afgebroken, bekort is geworden tot “Noordwijk”. Als Europeesche buurt was Noordwijk jonger dan Rijswijk en ook minder aanzienlijk. [Oud Batavia I, 397-402] 

De niet volkomen gewalste weg lijdt niet zoozeer door de wielen der voertuigen, als door de hoeven der paarden, die de grintkorrels lostrappen. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-1, 56] 

Zo’n “honderd jaar geleden” had deze weg meer verkeer dan Broadway in New York toentertijd. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-20, 196] 

Op Noordwijk kon men misschien wel een honderdtal onderofficieren, korporaals en minderen zien flaneeren, geheel en al model gekleed: geen breedere biezen in den broek, geen pantalons van ietwat sierlijker vorm, geen hooge kragen, geen meer sluitend gemaakte jassen. ’t Was alles model, zelfs werden witte handschoenen gedragen. [De Locomotief, 17 Maart 1910] 

Zijn haat tegen het officierendom maakte hem antimilitarist, en zo kon het gebeuren dat hij zijn auto besturende terwijl hij langs Noordwijk te Batavia reed, een troep soldaten ramde die onder leiding van een kapitein zijn weg kruiste en niet voor hem uitweek – bij welke gelegenheid hij een stevig pak slaag opliep.
[Koch – Batig slot, 171-172] 

Ik moet tot mijn schande bekennen, dat mijn vrouw ’n tijd lang brieven van mij kreeg met Koninklijke Paketvaart er boven; ik had het papier met bijbehoorende enveloppen tegen een schappelijken prijs op de ‘pasar-atom’ gekocht, die zich over de gansche lengte van Noordwijk uitstrekte.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 73-74] 

Batavia heeft, evenals Soerabaja en Bandoeng, één straat met mooie, groote, geheel Europeesch ingerichte magazijnen; Gerzon zag ik er, Begeer en Bata en er zijn boekwinkels en winkels van kunstvoorwerpen en antiquiteiten om van te watertanden;
[Ammers-Küller – Wat ik zag in Indië, 73-74] 

[Aug. 1922] Dinsdagavond j.l. vergastte de Heer Leo van Maaren, leider van het strijkje bij Stam & Weijns, vele belangstellenden op een operaconcert dat er zijn mocht. →

Stoeiend, lachend, juichend en gillend gaat het verder… van Versteeg naar Stam en dan weer terug… nu eens tegen den stroom in, dan weer daarmee mede. “Rije, rije, rije in een wagentje… hi-ha-ho!”… zingt men ook vreemd antiek…
[Wermeskerken – Langs de gordel, 103-104] 

Weer enige jaren later, te Batavia, genoot ik van opvoeringen van het gezelschap Cor Ruys; er waren enige charmante jongevrouwen en geestige jongemannen, meende ik, aan dit gezelschap verbonden, die men 's avonds ook wel ‘particulier’ in een restaurant van Noordwijk ontmoeten kon. Zoiets gebeurde mij ; ik zat één tafeltje verder van een groep die ik op het blote gezicht voor de crème van het gezelschap zou hebben gehouden, en ik kon woord voor woord indrinken van wat deze mensen elkaar te vertellen hadden.
[Du Perron – Verzameld Werk II, 541] 

[1921] Het Indische Leven, 3 – 15, IX

[1921] Het Indische Leven, 3 – 17, IX

Zooals wij reeds hebben aangestipt, schijnt het Drosserspad al van 1649 te dateeren; in 1685 heet het reeds “de oude heerenweg”. Vermoedelijk werd dit pad door de patrouille van het fortje Jacatra gevolgd, als zij op drossers, dat is weggeloopen slaven, uitging, wier aanhouding eene premie opleverde; dit zal zijn “de passagie die se (de drossers) nu gemeenlijk nemen”, zooals het in 1682 heet. De verbetering en bebouwing van Gang Patjenongan dateert van 1825. [Oud Batavia I, 442-443] 

Wat het drossen betreft, reeds in 1622 wordt geklaagd over den overlast van weggeloopen slaven, die in het bosch op roof uitgaan. Dit euvel kreeg in de 17e eeuw een verbazenden omvang. Het “Drosserspad”(Gang Petjenongan) dankt er zijn naam aan. [Oud Batavia I, 462] 

Op Petjenongan lag de drukkerij van de firma Kolff.

Ook hier gaat het slecht met de drukkerijen, maar dat was ook vroeger al. Want er tevens trustvorming, geheel in overeenstemming met de leer van Marx. De groote drukkerijen koopen de kleinere op; de allerkleinste gaan er onder door. Veel van die kleine zijn in Chineesche handen en die leveren slecht werk. Maar op de groote drukkerijen worden alle moderne processen beoefend en er worden hier soms boeken gedrukt, die den toets der kritiek in elk opzicht kunnen doorstaan.
[Walraven – Brieven, 211-212] 

Wat kon hij dwepen over de lieve actrice, die Batavia verrukte; helaas! te vergeefs gewaarschuwd voor de gevaren aan haar verlaten positie verbonden; over het aardig kind, dat hij in Gang Petjanongan vond, een aap teekenend op den vuilwitten muur, ’t kind dat hij moest gewennen aan schoenen dragen en Hollandsch spreken voor hij haar kon wegzenden naar Amsterdam, waar ze nu met haar bruine handjes bezig is zich een naam te maken als dierenschilderes …
[Foore – Bogoriana, 242-243] 

De directeur wil het complex [de kampongs achter Noordwijk] met spoelleidingen doorkruisen en deze laten doorspoelen door middel van een soort pompstation, dat te Noordwijk, op den hoek van Gang Patjenongan, wordt geplaatst en waarin het water uit het kanaal zal worden opgepompt.
[De Locomotief, 17 September 1910] 

De Italiaansche kolonie met het geslacht Eli aan de spits, sigarettenverkoopers en orgeldraaiers, had hare penaten opgeslagen in de Gang Petjenongan, die deswege tot voor kort nog schertsend Boulevard des Italiens heette. Daar logeerden ook de leden van hier vertoevende operatroepen, waarvan de koristen een gansch apart leventje leidden, zeer tot vermaak van het wandelpubliek.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd II, 91-92] 

Als gevolg van de verregaande inflatie van het Japanse militaire geld zijn de bezetters gedwongen bankbiljetten van f 100, – in omloop te brengen. Zij zijn voor in totaal ongeveer 3½ miljard gulden (!) in de drukkerijen van de N.V. Kolff gedrukt.
[Bouwer – Het vermoorde land, 325b] 

Enkele foto’s van de voormalige drukkerij van Kolff:

                   De handzetterij. [Wat is Kolff, 18]                                     Drukkerij met grote persen. [Wat is Kolff, 21]

Wie der lezers reeds zijn bestellingen doet bij genoemde firma of zij die er toe over zouden willen gaan, noodigen wij uit, alvorens zich tot de firma Kolff te wenden eerst bij ons te informeeren. Het is mogelijk dat wij U een firma kunnen noemen die heel veel goedkoper is en toch evengoed werk levert. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-26, 391] 

Heden ochtend zag ik bij Van Dorp in den winkel het eerste (met de mail herwaarts gezonden) exemplaar van Jufvr. Marie Mastenbroek’s ‘Vrouwenleven’.
[Huet – Brieven II, 175] 

Naar de beschrijving te oordeelen, geloof ik dat voor die produkten van art industriel hier in Indië een aardig débouché zou te vinden zijn en mijn vriend Van Dorp daarmede als boekhandelaar zijn voordeel zou kunnen doen.
[Huet – Brieven III, 9-10] 

Vertelde ik u reeds, dat Van Dorp, de uitgever van den Java-Bode zijne geheele
zaak, met boekhandel, drukkerij, courant en al, verkocht heeft aan een neef van hem en diens zwager? Naar men zegt, maakte hij er 182/m. voor; doch dit weet ik zeker, dat een zeer solide bod van 125/m. door hem geweigerd is. Echter zal het wel Maart of April van het volgend jaar worden, eer hij naar Holland terugkeert, want de liquidatie is niet in de overdracht begrepen.
[Huet – Brieven III, 20] 

Heden vertrekt per mail naar Nederland H.M. Van Dorp, de afgetreden chef der firma.
[Huet – Brieven III, 61] 

Het was braaf van U, mij niet onkundig te laten van Noordendorp’s [correspondent in Nederland] ongunstig oordeel over de soliditeit der nieuwe chefs van Van Dorp en Co.
[Huet – Brieven III, 101-103] 

Uwe bladen hebben vast met gretigheid uit de laatste Indische het berigt overgenomen, dat ik met 1 Januarij ophoud, redakteur van den Java-Bode te zijn.
[Huet – Brieven III, 108] 

De wolk, genaamd Van Dorp en Co., die sedert eene maand of daaromtrent bezig was over mijn bestaan uit te breiden (en van wier schaduw mijn laatste kattebelletjes, naar ik vrees, te zeer de sporen vertoond hebben) is bijna overgedreven.
[Huet – Brieven III, 116] 

Terwijl ik U namelijk per mail op de hoogte hield van mijn aanstaand aftreden als redakteur van den Java-Bode, en tegelijk van mijn plan om in het begin van het volgend jaar een eigen dagblad op te rigten, telegrafeerde de firma Van Dorp en Co. aan H.M. Van Dorp te Zwolle, die in de Zwolsche Courant het berigt van mijn aftreden en in andere bladen eene advertentie deed opnemen, waarbij een redakteur voor den Java Bode gevraagd werd
[Huet – Brieven III, 124-125] 

Behalve de drukkerijen, die de verschillende te Semarang verschijnende dagbladen en periodieken verzorgen, telt Semarang verscheidene andere drukkerijen, van welke wel in de voornaamste plaats genoemd mogen worden die van G.C.T. van Dorp & Co en van Masman & Stroink. [Semarang als centrum, 137] 

Een Hollandse vrouw stapte dezer dagen het bekende restaurant 'Toko Oen' op Noordwijk in Batavia binnen, waar zij een vriendin ontmoette, die haar vroeg: ‘Heb je het laatste nieuws van de B.B.C. al gehoord?' En meteen draaide zij al het nieuws af. In de buurt zat een Japanner, die het woord 'B.B.C.' verstond, begreep waar het over ging en zich in het Engels tot de vrouwen wendde met de vraag: 'U weer zeker wel, dat U niet naar de B.B.C. mag luisteren?' 'Ja', zei de vrouw, ‘maar ik kán niet anders.
[Bouwer – Het vermoorde land, 133] 

Abe gaat binnenkort naar Japan terug. Hij komt me uitnoodigen voor een afscheidseten in Toko Oen, waar hij verliefd is geworden op een van de bediensters, die waarschijnlijk veel te jong is om van zijn attenties gediend te zijn. Hij heeft hier wel ervaring opgedaan.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 69] 

En Toko Oen op Noordwijk is er ook nog, kom, we gaan er gauw een hapje eten. Alleen heet Noordwijk nu Jalan Nusantara, behalve een welluidender ook eigenlijk wel een zo toepasselijke naam.
[Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 6-7] 

Na de puin- stof- en zon-chaos buiten is het in de bank, nu echt de ABN, airconditioned, donker luxueus. Een meneer aan het loket begint meteen dierbaar Hollands te spreken hoewel hij nog nooit in Holland blijkt te zijn geweest.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 19-20] 

Op Noordwijk zal den 2den Juni [1924] het nieuwe Escompto-gebouw geopend worden.
Zoals bekend, werd aan het Architecten- en ingenieursbureau Hulswit – Fermont – Ed. Cuypers opgedragen het plan te maken, terwijl de uitvoering in handen was gegeven van het Ingenieurs-bureau Van den Berg en Groenema.
Volgens het principe der Escompto-bank-gebouwen werd het plan zoo opgezet, dat het publiek in een middenhal komt, waaromheen het personeel wordt gegroepeerd. Deze indeeling wordt algemeen voor banken als de beste erkend, [Het Indische Leven-5, 826-827] 

De situatie van het gebouw, tegenover Gang Secretarie, bracht mede, dat de bel-étage eenigszins verhoogd gelegd werd, zoodat het gebouw goed boven de verhoogde brug uitkomt en daardoor ontstond het hooge plint, waardoor het karakter van bankgebouw tot uitdrukking komt.
De entrée, vestibule en bankhall zijn tot op deurhoogte geheel bekleed met ceramiek
[Het Indische Leven-5, 826-827] 

De kluis van het nieuwe kantoorgebouw van de Nederlandsch-Indische Escompto Mij. te Weltevreden wordt beschermd door 40 c.M. dikke wanden, vloeren en een plafond van beton, gewapend met zoogenaamd pantser-ijzer. [Het Indische Leven-5, 108] 

Cultuurbank is de Escompto nimmer geworden en daardoor is haar bedrijf in de vóóroorlogsperiode [voor WO I] gelijkmatiger geweest dan dat van bankinstellingen, die zich wel bij cultures geïnteresseerd hebben en die de aan dit bedrijf eigene schommelingen hebben moeten doorstaan.
Vele nieuwe kantoren werden in Indië geopend sinds het jaar 1892. In 1896 vestigde de Escompto zich te Amsterdam. Zij bleef echter eene zuiver Indische instelling, daar het hoofdkantoor te Batavia gevestigd bleef. [Het Bankwezen, 108-116] 

Advertentie [Het Indische Leven, 1-32, V] 

Koningin Emma School. →

Klooster en scholen van de zusters Ursulinen.
Het was een heel waagstuk, toen den 20sten September 1855 de eerste Zusters van Sittard en Maeseyck de groote reis naar het onbekende Java ondernamen. [Ursulinen, 158-159] 
In 1904 werd dit complex “het Groote Klooster” genoemd; het klooster van de andere Ursulinen aan de Postweg heette “het Kleine Klooster” [Jakarta 6].

Daartoe bieden de kloosterscholen op Batavia gelegenheid. Je geeft er les in de vakken van lager onderwijs, en krijgt daarvoor in de plaats eene vrije opleiding voor de hoofdacte benevens vrije inwoning, kost, bewassching en geneeskundige behandeling.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 137] .

Tante Sophie vertelde vaak – en niet zonder zelfbehagen – van haar schooltijd op het Klooster, want ze was een goed leerling. Vooral het hoofdrekenen schijnt naar haar eigen zeggen iets zeer bijzonders te zijn geweest: ‘Altijd negen-tjes en tien-tjes’. Ze had een onderwijzeres, een zuster (een ‘non’ zei Tante Sophie altijd) die Soeur Brigitte heette en die ‘erg veel van mij hield’.
[Breton de Nijs – Vergeelde portretten, 69-70] 

← Beeld in de tuin van het klooster.

In 1906 werd het 50-jarig bestaan van het “Groote Klooster” luisterrijk gevierd; de feestavond, bij die gelegenheid gegeven, werd bijgewoond door Gouverneur-generaal Van Heutsz en meerdere hooggeplaatste ambtenaren. Met trots konden de Zusters op de afgeloopen 50 jaar terugzien; op de laatste kwarteeuw vooral, want onder de taktvolle leiding van Moeder Augustine was Noordwijk in alle opzichten gegroeid. [Ursulinen, 161-163] 

Gistermorgen had de opening plaats van de Koningin Emma-school, een nieuwe driejarige Hoogere Burgerschool voor meisjes, verbonden aan het groote Klooster alhier. [De Locomotief, 4 Juli 1911] 

De heer A. Baars, leeraar aan de Koningin Emmaschool is wegens een tegen het gouvernementgerichte propaganda uit ’s lands dienst ontslagen. [Indië, geïllustreerd weekblad-1, 531] 

Er bestaan thans op Java 4 particuliere hoogere burgerscholen voor meisjes, waarvan 3 te Batavia, n.l. de Prinses-Julianaschool van het gesticht der zusters Ursulinen te Weltevreden; de Koningin-Emmaschool van het gesticht der zusters Ursulinen te Noordwijk en de H.B.S. voor meisjes aan het Koningsplein. [De Locomotief, 4 April 1917] 

Uw onderdanige dienaar kontribueert maandelijks ƒ138.50 aan de N.I. Mij. van Levensverzekeringen en Lijfrente. Zijn jongste ongesteldheid kostte hem ƒ937.50, en zou meer dan het dubbele hebben gekost, zoo hij met achterlating van vrouw en kind een paar maanden in het gebergte had moeten doorbrengen.
[Huet – Brieven III, 126-128] 

’t Is een forsch kantoor van twee verdiepingen, gebouwd in den vorm van een L (juist, levensverzekering); de lange poot van de L ligt langs Noordwijk, de korte vormt de westgrens van de Gang Thiebault [*], terwijl de hoek gemarkeerd wordt door een bescheiden toren, waarin een groote klok U aan den snelvlietenden tijd herinnert. Het is het eerste gebouw, dat te Batavia geheel van beton is opgetrokken. Wie nu dat alles gebouwd heeft, vraagt ge? De tegel in de vestibule geeft U het antwoord: naar een voorloopig ontwerp van den ingenieur S. Snuijf is een definitief project gemaakt door den architect P.A.J. Moojen, die ook verder den bouw heeft geleid, terwijl de heer G.P.N. Elenbaas de aannemer was. [Indië, geïllustreerd weekblad-2, 68-73], * [Oud Batavia I, 442-443] 

De traditioneele klassieke vorm werd vervangen door de verwerkelijking van een meer rationeel begrip. Batavia stond aan het begin dezer ontwikkeling, wanneer men tenminste het gebouw der Ned.-Indische Spoorwegmaatschappij te Semarang zou uitsluiten, dat naar ik meen ouder is dan de gebouwen der N.-I. Levensverzekeringsmaatschappij, of de Kunstkring te Weltevreden van den architect Moojen. [Mijn Indische Reis, 30-31] 

Advertentie: NILLMIJ berekent haren verzekerden geen extra premie voor torpedo- en mijnengevaar op reizen naar en van Europa met Mailboten van welke nationaliteit ook. [De Locomotief, 6 Januari 1917] 

Gisteravond met Irma langs de Galeries wandelend, uitbundig begroet door 3 djongossen, waaronder Doel. Ze gaven handen en zullen wel niet zooveel fooien als vroeger meer krijgen.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 44b] 

Langs het Molenvliet, van den kant van de Benedenstad, naderde het eerste groepje vruchtenventers. Eén arm rhythmisch meezwaaiend om den zwaren last beter te kunnen torsen, gingen ze als in een geheimzinnigen dans onder mijn balkon voorbij, geruischloos op hun ongeschoeide voetzolen. Al wat ik hoorde, was hun snelle hijgen en het kreunend doorzwiepen van het bamboejuk over hun naakte schouders.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 205] 

Het Hotel des Indes en de andere groote hotels, op Rijswijk en aan het Koningsplein, vervulden dezelfde functie als het Raffles Hotel te Singapore: ze namen vrouwen en kinderen uit de meer dan overbevolkte kampen op. De pers bleek te zullen worden ondergebracht in enkele kamers van het Hotel des Galeries, dat schuin tegenover de Harmonie en het Hotel des Indes lag.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 23-24] 

De bus was open en stoffig en rammelde ons met onverschillig geweld naar de stad. Ik liet me afzetten bij de officiersmess schuin tegenover Des Indes en vroeg een kamer aan de achterzijde, waar ik het minst last van straatrumoer zou hebben.
[Van der Hoogte – Het laatste uur, 9-10] 

Tegen de voorpui van De Galleries lagen tientallen nagenoeg naakte inlanders te slapen. Dat is het huidige grotestadsbeeld. Bij duizenden worden de bewoners der dorpen door de republikeinen naar de hoofdstad gejaagd, na eerst van alles beroofd te zijn. Doodziek, bedekt met zweren en mager tot op het gebeente zwerven de paupers door Batavia en maken het een ieder met hun gebedel lastig.
[Van der Hoogte – Het laatste uur, 22] 

Verder ligt dat plein daar zó rustig, zó koel staalblauw in het licht van de Melkweg en een bros maansikkeltje, dat je de magere zwerfster benijdt die daar soms tegenover Hotel des Galeries ligt te slapen, dwars over het trottoir, aan de noordzijde afgeschermd tegen de koude zeewind door een krandjang en wat flarden bordpapier,
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 76] 

Op deze plaats lag tot 1920 Hôtel Wisse.

Aan het westeinde stonden een paar groote landhuizen, zooals het door Van der Parra gebouwde op den hoek, dat wij hebben gekend als Hotel Wisse. [Oud Batavia I, 397-402] 

En toen zij vroeg naar Van Oudijck, waar hij ook logeerde, of hij spoedig naar Europa zoû gaan, na zijn zo onverwachts genomen ontlag – iets, dat de gehele ambtenaarswereld had verbaasd, wist men niet goed, vroeg men elkander of hij dan niet meer was in het hôtel Wisse, waar men hem toch enkele weken had zien wonen, in zijn voorgalerijtje onbewegelijk liggende in zijn stoel, de benen op de latten, onbewegelijk als starende naar één punt ...
[Couperus – De stille kracht, 227-228] 

Ik zocht Louis Couperus in het Hotel Wisse op, waar hij in gezelschap van zijne vrouw mij ontving. Hij geleek toen het meest op zijn door Jan Veth op de manier van Albrecht Dürer geschetste beeltenis.
Ik vroeg hem o.m. of hij hierheen reisde om stof te vergaren voor een Indische roman.
- Neen, antwoordde hij, slechts lust tot reizen, gepaard aan het verlangen mijne familie weer te zien, heeft mij naar Indië gelokt.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 194-196] 

… zoo zijn er b.v. te Batavia nog talrijke verhalen in omloop over moeder Ernst, de vroegere eigenares van het Hôtel Wisse, een flinke doortastende vrouw, die zich recht moederlijk om het wel en wee van haar gasten bekommerde en zooveel haar op de tanden had, dat haar tong een scheermes was en zij daardoor iedereen aandurfde.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 161] 

De eetzaal bevindt zich in het hoofdgebouw, gemeenlijk is het de daarvoor bijzonder ingerichte achtergalerij, luchtig en ruim, door zonnezeilen voor overmatige warmte beschut; in sommige hotels, b.v. het Hotel der Nederlanden en in Hotel Wisse is zij geheel en al Europeesch.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 168-169] 

Men had mij aangeraden mijn intrek te nemen in hotel Wisse op de hoek van Molenvliet Oost en Noordwijk. Toen de douaneformaliteiten achter de rug waren, begaf ik mij daarheen. Het was een hotel zoals ik later elders, te Bandoeng, te Soerabaia, te Semarang, meer leerde kennen: een vrijstaand hoofdgebouw met verdieping, enige tientallen meters van de weg af, en daaromheen rijen kamers, elk met een voorgalerijtje.
[Koch - Verantwoording, 37] 

De aankomst van nieuwe reizigers brengt, evenals het vertrek, een voortdurende levendigheid in het hotel; vooral wanneer er een familie uit de binnenlanden arriveert is het dikwijls vermakelijk om te zien van hoeveel bagage en bedienden zulke gasten voorzien zijn. Een aankomende familie, met Indische dames, is reeds uit de verte herkenbaar aan de groote menigte boenkoes die zij in- of op den bok van ’t rijtuig mede brengen.
[Van Maurik – Indrukken van een Tòtòk, 181-182] 

Na de lezing trok hij zich in de directiekamer terug, waar de bestuursleden hem al opwachtten met een glas champagne in de hand, terwijl een menigte bezoekers hem had gevolgd om hem te complimenteeren. Maar daar kwam niets van. Van Maurik had onmiddellijk na het einde van zijn program een nieraanval gekregen, die hem noopte zich te verontschuldigen, en hij reed terug naar het Hotel Wisse (waar nu het Hotel des Galeries staat) tegenover de Harmonie.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 193-194] 

Overigens was in 1835 heel Noordwijk nog onbewoond en hier en daar een poel, waarin wilde watervogels zwommen. En kijk nu eens, wat er al niet verrezen is: groote, mooie winkelhuizen, banken hoofdkantoren, taartjespaleizen en restaurants.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd II, 196-198] 

[Briefkaart – Uitgave G. Kolff & Co., Batavia]

Maandag 16 dezer [Januari 1922] werd hier ter stede geopend het nieuwe winkelgebouw van ‘Eigen Hulp’. Het ontwerp van het nieuwe gebouw is vervaardigd door het Architecten-bureau Schoemaker te Bandoeng, terwijl het werk wordt uitgevoerd door de Heer Kollewijn alhier. [Het Indische Leven,3-460] [Het Indische Leven,1-37, 736] 
De coöperatieve gebruikersvereniging is gericht op het uitsluiten van de tussenhandel en streeft er naar dat alle vakverenigingen zich bij haar aansluiten. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-23, 414] 

Bij den post Rijswijk behoorde een vrij groot terrein naar het Westen, dat veel gebruikt is voor recrutenwacht. In 1793 werd hierheen de dragonderlijfwacht uit het Kasteel verlegd, hetgeen de oorsprong is van het tegenwoordige cavaleriekampement. Daendels liet in 1809 den toren bij den brug afbreken, maar de rest van de buitenwacht liet hij staan en hij breidde het kampement uit, welke ligging aan de Krokot goede gelegenheid bood voor reiniging der stallen enz. [Oud Batavia I, 392-394] 

Uit het Djaga-Monjet laantje kwam een Amboneesch soldaat eens poolshoogte nemen: wat dat schot te beteekenen had gehad. Na alles rustig te hebben bevonden, keerde hij maar weer terug.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 86-88] 

Terecht merkte hij op, dat dit toch een vrome wensch moest blijven, daar er zelfs in het centrum van de stad nauwelijks 'n nacht zonder stoornis voorbij ging. Speciaal achter het Hotel des Indes vonden nog al eens wat schietpartijen plaats, misschien ook al in verband met de Ambonneesche kazerne in het laantje, dat den schilderachtigen naam “Djaga Monjet" (Apenwacht) draagt.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 63] 

Onze Ambonneesche soldaten keken vroeger al wat uit de hoogte neer op den Javaan. Door hun fanatieke loyaliteit aan de Nederlandsche vlag waren zij thans het mikpunt van den haat der pemoeda's, méér dan wij zelfs. Hun vrouwen werden maar al te vaak mishandeld, vermoord, en de Ambonneezen konden er niet op wachten tot de Engelschen daar iets aan zouden doen.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 58-59] 

Europesche Begraafplaats Kebondjahe of begraafplaats op Tanah Abang.
In 1975 werd de begraafplaats gesloten en werden de stenen geselecteerd en voor een deel verplaatst. In 1977 werd de plaats heropend als museum.

De wijde poort van het kerkhof staat open. Hoe vroolijk valt de nieuwe zonneschijn op de net onderhouden paden, op de talrijke grafteekenen, waarvan sommigen met bloemen gesierd zijn, als wilde men in vrome zorg voor de afgestorvenen met Père-la-Chaize wedijveren.
[Ten Brink – Oost-Indische dames en heeren I, 148-149] 

De diepe donkere boog omsluit als met een zwarte lijst een vergezicht van verblindende witgepleisterde grafsteenen, zuilen en obelisken, in onregelmatige groepen naast elkaar gezet, met hier en daar een blank marmeren engel-gestalte, zich verheffende op uitgespreide vleugels, en overal eene schittering als van gesmolten metaal: – de kleurlooze ondragelijke gloed, waarin de brandende zonneschijn het blikkerende zink van de daken, die de monumenten beschermen, doet blaken.
[De Wit – Java, 104-106] 

Natuurlijk zou tante Sophie op het kerkhof Tanah Abang komen te liggen. Daar was immers het grote familiegraf van de De Pauly’s met de fraaie marmeren zuilen en een zinken dak. Zelfs de levenden hadden daarin van te voren reeds een vaste plaats gekregen.
[Breton de Nijs – Vergeelde portretten, 9-10] 

Ze volgde op haar inspectietocht kennelijk een vaste route met vaste pleisterplaatsen, want Tante Sophie verzorgde niet alleen het grote familiegraf, maar ook andere graven van aanverwante familie. ‘Kijk, dáár, zie je wel, daar liggen Tante Jozien en Oom Léon... God, wat is dat dak weer vies... Kebòn!
[Breton de Nijs – Vergeelde portretten, 183-184] 

Nu eens zag ik de dragers met de kist, dan weer niets dan ruggen en gebogen hoofden. Allen keken steelsgewijs onderuit om de aandoenlijke inscripties niet te missen. Het was opvallend zoveel jonge kinderen als hier lagen en hoe verwaarloosd sommige tomben waren.
[Breton de Nijs – Vergeelde portretten, 14-15] 

Eene andere herinnering aan de Hollandsche kerk zijn een aantal oude zerken aan den ingang der begraafplaats op Tanahabang en op die begraafplaats zelve. [Oud Batavia I, 301] 

Om er een uitweg voor te vinden, besloot toen de Regeering ze gedeeltelijk over te brengen naar de begraafplaats op Tanahabang (waar men ze nog kan zien in eene lange rij aan de westzijde en de anderen te verkoopen. Er schijnen zich echter weinig gegadigden te hebben opgedaan, tenminste vele jaren later ontdekte Van Hoëvell een groot aantal oude zerken, voor een deel met beroemde namen, zooals Van Imhoff, die vergeten lagen ergens in de stad. Door zijne zorg zijn toen de best geconserveerde steenen overgebracht naar den ingang der begraafplaats op Tanahabang. Onlangs heeft men ze daar als affiches tegen een muur geplakt. [Oud Batavia II, 343-345] 

Men heeft er toen de letters H.K. in gebeiteld, die “Hollandsche Kerk” moeten beduiden, denkelijk voor het geval dat zich eens iemand zou aanmelden, die recht op den steen had. [Oud Batavia II, 344 noot] 

Heel wat rustiger, heel wat plechtiger is het hier dan op de christelijke kerkhoven, zooals dat b.v. van Batavia op Tanah-Abang met zijn “presse papier-achtige” grafsteenen van gepolijst graniet of glimmend marmer, met letters als van kruideniers-nota’s, met al dien kinderachtigen opschik van bloempotten, gebroken zuilen, huilende engeltjes. [Nederlandsch Indië oud & nieuw-4, 74-75] 

De Petodjo affaire. [De Locomotief, 24 Maart 1917] 

Ja, en dan werden er op het kerkhof Tanah Abang ook altijd nog bloemen gelegd bij Vader Jas, het mystieke graf onder de waringin. Het was een soort ritueel dat niemand vergat, ook al wist niemand precies voor wie het nu eigenlijk precies was en waarom.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper II, 106-107] 

Eerst komen we langs vader Jas, een achttiende-eeuws graf aan de voet van een prachtige boom. Het is een heilig graf, al weet niemand precies wie er ligt, er hanger kruisbeelden en Mariabeelden in de boom en er liggen bloemen bij.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 204-205] 

Ik zag ditmaal geen overblijfselen van wierookstokjes of eindjes kaars, maar die waren er vroeger wel! De opzichter van het kerkhof naderde indertijd het graf nooit zonder zijn hoed af te nemen! ‘Kaptein Jas’ is de beschermheilige van Tanah Abang.
[Walraven – Eendagsvliegen, 292] 

Maar hoe die naam [Jaski] te pas te brengen? Wat óók helemaal niet ging, dat was het àfbreken van een regel met Jas-, en het áánvangen van de volgende met ki, op deze manier: 'Mijn lofzang geldt u, kapitein Jas- / Ki, zeeheld die gezwind en ras / Van West naar Oost, van Oost naar West / etc.' Want ik weet dat 'kapitein Jas' zoveel is als de militaire incarnatie van Magere Hein.
[Cohen – In opstand, 71] 

Het curieuse van het geval is, dat toen de nieuwe begraafplaats op Tanahabang werd geopend en de bijgeloovige Mardijkers zeer weinig geestdrift toonden om zich daar te laten begraven, deze naam van “Kapitein Jas” moet overgebracht wezen naar zijn nieuw domein. Anno 1828 is dan ook reeds het verhaal in omloop, dat Kapitein Jas de eerste persoon is geweest dien men op Tanahabang heeft bijgezet. [Oud Batavia I, 308-309] 

Daar huisde volgens het bijgeloof de Dood zelf. De Indische Dood was geen mager skelet met een zeis, maar een kapitein met snor en militaire overjas. In die gedaante kwam de Dood de Belanda's in stad en ommeland halen. Iedereen die Tanah Abang betrad, moest deze plaats passeren. Inheemsen offerden er respectvol bloemen.
[Jagt in: Oost-Indische inkt 352] 

Het kan zijn dat de traditie van Kapitein Jas toen ook naar Tanahabang is overgeplant bij wijze van reclame voor dit kerkhof, want ondanks dat met ingang van 1 Jan. 1799 alle andere begraafplaatsen voor Christenen gesloten werden, zijn de Mardijkers nog verscheidene jaren doorgegaan met begraven bij de Jassenkerk. Misschien verdient het aanbeveling, thans dezen fameusen militair een goed kwartier te bereiden op Laanhof, dat
al even weinig gewild is als vroeger Tanahabang. Ignoreeren laat zich de manhafte heer niet, sedert hij zijn mooi marmeren naambordje heeft gekregen. [Oud Batavia II, 343-346] 

Wat een tocht door al die antiquiteiten. Gang Mangga Doewa en Gang Sentiong! En Gang Torrong! En kaptein Jas. Nu, je mag zeggen, dat je de ziel van Indië gezien hebt hoor! Maar Parijs of zelfs Amsterdam, zou mij heel wat beter aanstaan. Ik kan me eigenlijk niet voorstellen, dat ik jou niet meer zien zal, wil je dat wel gelooven?
[Walraven – Brieven, 472-473] 

Een ‘Vader Jas’ heeft dus nimmer bestaan.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd II, 204-207] 

Dit stuk zou al dadelijk een zo slechte indruk maken op Dekker’s hoogste chef, kolonel Andreas Victor Michiels, civiel en militair gouverneur van Sumatra’s Westkust, dat deze op 10 October ’42 al schreef: “De behoefte aan een goed ambtenaar te Singkel is lang gevoeld en wordt dagelijks grooter. De vraag is echter bij mij gerezen of de controleur E. Douwes dekker wel voor die betrekking geschikt is … (Ook) komt het mij twijfelachtig voor, of hij wel een goed administrateur zal wezen …”
[Du Perron – Verzameld Werk IV, 40-41] 

Multatuli trok in Juli 1842 als controleur naar het afgelegen Natal, hield briefwisseling met Carolina Versteegh, zijn eerste liefde, en kreeg daar de eerste vage visioenen, welke hem tot het schrijven van ‘De Bruid daarboven’ inspireerden. Generaal Michiels was Gouverneur van Sumatra’s Westkust en had Multatuli niet lang na zijn aanstelling tot controleur van Natal uit die betrekking laten schorsen: hij achtte zich door Multatuli gecontrarieerd. Zóó zag het er in Indië’s bestuurswereld uit.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 98] 

Zonder op dat ogenblik nog de strekking daarvan te begrypen, heb ik me tegen die … onnauwkeurigheid verzet, hetgeen zó ver gegaan is dat ik heb moeten weigeren, enige verbalen mede te ondertekenen, en ziedaar nu de zaak waarin ik de generaal zo “gekontrarieerd” had.
[Multatuli – Max Havelaar, 199-203] 

Hij zegt echter dat dit contrariëren er onder meer uit bestond dat Havelaar weigerde een paar verhoren mee te ondertekenen, en de officiële bescheiden weerspreken deze bewering: Dekker’s handtekening staat onder al de verhoren waarbij hij tegenwoordig was.
[Du Perron – Verzameld Werk IV, 47-48] 

– Ik verzoek om de historie of de omelet, zei Duclari.
– Ik ook ! riep Verbrugge. Uitvluchten worden met aangenomen. We hebben aanspraak op een volledig maal, en daarom eis ik de geschiedenis van de kalkoen.
– Die heb ik je reeds gegeven, zei Havelaar. Ik had het beest gestolen van de generaal Vandamme, en heb 't opgegeten... met iemand.
– Voor die ‘iemand’ ten hemel voer, zei Tine schalk.
– Neen, dat is tricheren, riep Duclari. We moeten weten waarom ge die kalkoen... weggenomen hebt.
– Wel, omdat ik gebrek leed, en dat was de schuld van de generaal Vandamme die me gesuspendeerd had.
– Als ik er niet meer van te weten kryg, breng ik een volgende keer zelf een omelet mee, klaagde Verbrugge.
– Geloof me, er stak niets meer achter dan dàt. Hy had zeer veel kalkoenen en ik had niets. Men dreef die dieren voorby myn deur... ik nam er een, en zei tot de man die zich verbeeldde er op te passen: ‘zeg de generaal dat ik, Max Havelaar, deze kalkoen neem omdat ik eten wil.’
[Multatuli – Max Havelaar, 168-169] 

De Stuers, die Michiels in deze streken was voorgegaan, schijnt diens optreden nog maar met grote krachtsinspanning te kunnen waarderen; men moet natuurlijk altijd verdacht blijven op onderlinge naijver en waarheidsliefde veroorzaakt door concurrentienijd, maar over het algemeen maakt deze schrijver de indruk een (voor die tijd zeker) welmenend en behoorlijk mens te zijn, die vaak zijn hoofd geschud moet hebben over de grove tactloosheid waarmee Sumatra’s Westkust coûte que coûte werd ‘gepacificeerd’.
[Du Perron – Verzameld Werk IV, 43] 

Doch een jaar later stapte ik voorbij de schandzuil, die men den verfoeilijken Pieter Elberfeld had gebouwd. Uwe vaderen, vriendlief, hadden met de hun eigen beradenheid het gevaar weten af te wenden. Zij hadden het moordkomplot ontdekt, de samenzweerders gegrepen.
[Nievelt – Onder de palmen, 187-188] 

Sedertdien heeft deze doodskop op de zerk gestaan. Nu hebben de Japanners hem stukgeslagen. Elberfelt was toch eigenlijk hun bondgenoot en verdiende deze schande niet.. .
[Bouwer – Het vermoorde land, 71] 

Erberfelt (Pieter) was een vermogende halfbloed Europeaan die (naar op de pijnbank verkregen bekentenissen) een uitgebreide samenzwering op touw zette om alle Europeanen te vermoorden en daarna zelf hoofd van de regeering te Batavia te worden. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 297-298] 

Deze, hier ingemetselde, steen is een kopie. De originele steen werd na Erbervelds dood geplaatst op het terrein waar zijn huis had gestaan. Die steen staat achter museum Fatahilah [Jakarta 2] en de plaats waar de steen oorspronkelijk heeft gestaan is aangegeven in wandeling Jakarta 3.

In de oude stad had Po Him een ander huis, dat nauwelijks minder somber was, en dit stond niet ver van het muurtje waarop de Compagnie de kop van de verrader Pieter Erberveld had geplant; de doodskop, met een lanspunt er door en een schand-inscriptie er onder, was in de loop der eeuwen tot een integraal cementen kop bijgepleisterd; toch droeg de aanwezigheid ervan niet bij de beminnelijkheid van het stadsdeel.
[Du Perron – Het land van herkomst, 184] 

Zij zeide dan: ‘Mijn boodschap is deze! Het Indo-geslacht zal nooit tot vrijheid komen, nooit die plaats in de Indische samenleving innemen, waarop het door zijn afkomst recht heeft, zoolang de kop van Pieter Erberfeldt als een teeken van schande aan den Jacatraweg blijft staan!’
[Du Perron – Verzameld Werk VII, 52-55] 

Dan gebeurt er iets vreeselijks. Hij hoort de oude, verrafelde stem van Pieter Erberfeld, den donkeren halfbloed, die beschuldigd van verraad tegen de Oost-Indische Compagnie, daarvoor onder onmenschlijke martelingen moest boeten. Voor Halims oogen zweeft zijn bloedige, half ontvleeschte schedel, boven op een piek, waarvan de punt er door heen steekt.
[Ter Haghe – Iboe Indonesia, 92] 

Vervolgens toert Martien naar de verre benedenstad, naar het luguber schandmonument van Pieter Erberfeld, Coens antipode. Een blinkend doodshoofd, doorboord met een piek, boven een immer blauw beschaduwde muur, waarop een onteerend inschrift. Twee eeuwen geleden zou hem, den socialist, hetzelfde overkomen zijn! Peinst hij, starend naar de schedel, die prijkt onder jarenlange pleisterkalk.
[Ter Haghe – Iboe Indonesia, 288a] 

Ze zou hem ook de stad te laten zien. Samen zouden ze langs de oude, Jacatraweg fietsen en hij zou staan te kijken van het doodshoofd van Pieter Elberfeld, dat stond te grijnzen op een muurtje langs de kant.
[Zikken – Gisteren gaat niet voorbij, 17-18] 

Ze fietsten naar buiten, soms langs Goenoeng Sari, langs de oude Jacatraweg waar het muurtje was waar de schedel van Pieter Elberfeld op een staak was gezet.
[Zikken – Gisteren gaat niet voorbij, 94] 

Verder dan de Jacatraweg ben ik met Wasito nooit gekomen en dat alleen maar omdat hij het nodig had als illustratie voor zijn betoog over Elberfeld en diens afgehakte hoofd. En ook voor zijn verhaal over het gezag van de Nederlanders in Indië, waaraan volgens hem nogal wat ontbrak. Die Elberfeld was een Indo geweest en in de achttiende eeuw werd hij gevierendeeld, zogenaamd omdat hij complotteerde tegen het Nederlandse gezag.
[Zikken – Landing op Kalabahi, 105] 

Zie ook: [Het Indische Leven, 3-20, 386-387] – [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-4, 37-38] 

Rijswijkstraat, gezien naar Tanah Abang: 1876 en 1939. Links: Hoofdkantoor Kadaster. De oude winkelbebouwing vertoonde een sterke overeenkomst en hoogte en stijl en paste bij de Harmonie; het gebrek aan eenheid in de huidige maakt het stadsbeeld rommelig.

Tegenwoordig heet de Fransche buurt, waar vermoedelijk geen enkel Franschman meer in woont, de Rijswijkstraat. Doch in de jaren waarvan ik spreek, was elk perceel door Franschen bezet. De oudste Fransche firma, die nù nog met ere bestaat – reeds honderd en tien jaar! – is Oger & Co., vroeger Oger frères.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 31] 

Een deel van de artiesten bleef echter in Indië hangen en vestigde zich als zang- en muziekleraar. Een ander deel zag meer toekomst in prozaïscher beroepen en werd kleermaker, kapper, schoenmaker of marmerwerker. In deze tijd zijn in Batavia de z.g. Franse en Italiaanse buurten ontstaan.
[Nieuwenhuys – Tussen twee vaderlanden, 54] 

In het tweede kwartaal der 19de eeuw was de Fransche invloed in Batavia vrij merkbaar, voor een deel gevoed door de opeenvolgende troepen toonelisten, die in den Schouwburg speelden, waarvan de actrices soms eene modezaak openden, terwijl de acteurs les gaven in het Fransch, het dansen enz. Een zeer bekende winkel omstreeks 1840, die pas in 1862 eindigde was de banketbakkers- en comestibleszaak van Laugier en Esmiol, tegenover het Bataviaasch Genootschap. [Oud Batavia I, 394] 

Rechts lag (op nr. 27) Hotel du Pavillion.
Voor zijn komst hier, woonde hij in Hotel du Pavillion en 2 kamers van hem af woonde een Hollandsche gestudeerde vrouw met een zoontje van 10 jaar, die bijna geen geld meer had. Op een avond zocht het zoontje zijn moeder.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 1b] 

Ter bestrijding der exploitatiekosten zou aan het gebouw [de Harmonie] eene galerij met tien te verhuren winkeltjes of warong’s worden toegevoegd. Vermoedelijk heeft Raffles deze winkelgalerij laten veranderen in het gebouw voor het Bataviaasch Genootschap *) in de Rijswijkstraat, dat op 24 Aug. 1814 werd geopend, terwijl de eerste openbare feestelijkheid in de Harmonie pas den 18 Jan. 1815 plaats had ter eere van den verjaardag van Queen Charlotte. [Oud Batavia II, 175-177] 

De laatste [Raffles] maakte van den bouw der Harmonie gebruik, om als aanhangsel tot die societeit een museum met bibliotheek en vergaderzaal te stichten, [in] het daaraan grenzende en in denzelfden stijl gebouwde huis in de Rijswijkstraat, dat op den verjaardag van Willem I, den 24 Aug. 1814, werd ingewijd bij het feest ter eere van Nederlands herstel als zelfstandige staat. [Oud Batavia II, 279-281] 

Voorheen …. en thans. Op Noordwijk vestigde zich in 1825 een jonge kleermaker, Johannes Kuyt uit Zutphen, die, later in samenwerking met den Parijzenaar Pierre Oger, zijn zaak een levenskracht zou geven, waardoor alle concurreerende firma’s in duur zouden worden overtroffen. Beide mannen stichtten de firma, die door geheel Indië bekend werd, wier eeuwfeest men nu viert: Oger Frères – Maison fondée 1825.In de brochure leest men dan verder hoe zich uit deze vestiging de zaak ontwikkelde tot op het tegenwoordig peil, tot haar bekendheid door haar superieur werk en tot de vlucht die zij genomen heeft. [Het Indische Leven, 7, 1266] 

In Oct. 1847 verhuisde eerstgenoemde naar de Rijswijkstraat tegenover de Harmonie en met 1 Jan. 1848 begon de firma “Oger frères”. Het welbekende hoekhuis staat, zooals het nog heden is, reeds op eene plaat van 1859. Oger’s faam is verzekerd door een klassiek onderhoud, dat Multatuli eens met den chef heeft gehad over eene gebarsten spanbroek, die hem de snerpende uitspraak op den hals haalde: “Au salon, Monsieur, on se tient debout!!” [Oud Batavia II, 33-34] 

De oudste Fransche firma, die nù nog met ere bestaat – reeds honderd en tien jaar! – is Oger & Co., vroeger Oger frères. De winkel stond toen met het front naar Molenvliet gekeerd,
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 31] 

[Multatuli aan zijn vriend Kruseman, 3 Maart.1851]
Een fransche kleêrmaker te Batavia had eene broek voor mij gemaakt die ik wat duur vond. Ik trok eene andere broek aan, die door een Chinees gemaakt was, en die ik meende dat goed zat, ging daarmede naar den Franschman, en vertelde hem dat zij veel goedkooper was.
[Du Perron – Verzameld Werk IV, 151-152] 

In elk geval zorgde hij, dat zijn gewaad zoo net en elegant mogelijk was. Hij koos eene jas van zwart orléans, door de gebroeders Ogier voor deze reize expresselijk vervaardigd en putte zich uit, om zijn gewonen zwier in keurig linnengoed en cierlijke gestrikte dassen zooveel mogelijk aan den dag te leggen.
[Ten Brink – Oost-Indische dames en heeren II, 217-218] 

Het was eigenlijk een krankzinnig dure, echt chique das. Hij hing helemaal in z'n eentje in de wijde etalage van Oger Frères, alsof hij zelfs voor de dure kostuums die er gewoonlijk hingen, te goed was. Het was een das met grillige goud-en-zwart motieven. Regaal. Debonair. En speciaal tegen Olly scheen hij te moeten zeggen: ‘Loop jij nou maar gauw door. Want bij jouw soort hoor ik helemaal niet!’ Dus had Olly met opeengeklemde kaken haar entree in de winkel gemaakt en uitdagend brutaal de das gekocht.
[Mahieu – Verzameld werk, 265] 

Nu is er een voortreffelijke toeristen-organisatie, de ‘Nitour’, die tochten naar alle belangrijke gebieden van Java, Bali en Sumatra samenstelt, voor een groot deel met privé-auto’s en eigen chauffeurs en verder met treinen, booten of vliegtuigen, welke de groote verbindingen op- en tusschen de eilanden onderhouden.
[Ammers-Küller – Wat ik zag in Indië, 11] 

Daar op die hoek van de Nitour. En je krijgt in de gaten dat die nauwe koker naar Petodjo toch maar een gevaarlijk verkeersspuitertje is, waar van alles in gaat en van alles uitkomt.
[Robinson – Piekerans van een straatslijper, 71-72] 

Tegenover de Harmonie, aan de ingang van de voormalige Rijswijkstraat, ontwaar ik nog steeds het bord van Nitour, destijds een bekend reisbureau voor toeristische reizen.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 20a] 

Wij weten ’t immers, dat vele Oud-Indisch Gasten, die 20 jaren en meer in de tropen hebben gezwoegd, dikwijls zoo ontzettend weinig van ons Indië hebben gezien en als zij in Patria teruggekeerd zijn. [Indië geïllustreerd weekblad-8, 21] 

Het streven van de vereeniging werd in 1909 met succès beloond. Het aantal toeristen nam toe; door het verspreiden over de geheele wereld van groote hoeveelheden reclame-drukwerken en doordat de vereeniging op vele plaatsen vertegenwoordigd is door geschikte personen die inlichtingen kunnen verschaffen. [De Locomotief, 4 Maart 1910a] 

Voor het vreemdelingenverkeer behoeven de intevoeren bepalingen geen belemmering opteleveren, al hebben zij ook niet enkel op Vreemde Oosterlingen maar op alle binnenkomende vreemdelingen betrekking. Want met het oog hierop is door de Regeering met de stoomvaartmaatschappijen een overeenkomst gesloten, waarbij deze laatsten de verantwoordelijkheid op zich nemen, voor het niet ontschepen van undesirable passagiers, terwijl de Regeering harerzijds toestaat, dat de passagiers van zulke maatschappijen zonder aan de nieuwe formaliteiten te voldoen, aan wal zullen worden toegelaten. [De Locomotief, 25 November 1910]